Мәшһүр – Жүсіп мұрасының зерттелу жайы

Тірек сөздер: дін, дастан, Пайғамбар, шығыс әдебиеті.

Иллюстрациялық материалдар: слайд,газет материалдары.

Төңкеріске дейінгі қазақ қаламгерлері ішінде ең көлемді мұра қалдырған ұлы ойшыл, фольклортанушы, этнограф, тарихшы, философ, қазақ мәдениеті мен әдебиетінің белгілі тұлғасы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы 1858 жылы, Баянауылдағы Қызылтаудың Найзатас деген жерінде Көпей (Көпжасар) шаңырағында дүниеге келді.

Ә. Марғұлан: "Мәшһүр Жүсіп - ақындықтан басқа ғалым адам. Күншығыс, араб, парсы халқының тарихын, фәлсафасын жақсы білген. Химия, физика, астрономия ғылымдарынан жақсы хабары болған. Мәшһүрдің бұл сияқты терең ғылымдармен танысуына көз болған, көбінесе атақты Әбу Әли Сина, Әл-Фараби сияқты орта ғасырдағы бұқара ғалымдарының шығармалары және араб, фарсы, түрік кітаптарын көп оқыған.... Мәшһүр Жүсіп жинаған тарих, әдебиет материалдары өте бағалы", - деп, оны жоғары бағалайды. [1,263].

1887 жылы 29 жасында Мәшһүр Жүсіп Бұхара, Ташкент, Түркістан, т.б. шаһарларға сапарға шығады. Мәшһүр Жүсіп бір жыл Бұхарада тұрып оқып, білімін толықтырады. Араб, парсы, шағатай, түркі, өзбек, тәжік, тілдерін үйренеді. әдет-ғұрпымен танысады.

Мәшһүр Жүсіптің «Сарыарқаның кімдікі екендігі», «Хал-ахуал», «Тіршілікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз» атты туындылары 1907 жылы Қазан қаласындағы Құсайыновтар баспаханасынан жарық көреді.

Бұл өлең кітаптары - көшпелі халық тіршілігін жырлаған, өз уақытында көпке үлгі-өнеге шашқан дүниелер. Ақын аталмыш кітаптарында қазақтардың әлеуметтік жағдайын егжей-тегжейлі баяндап, шынайы суреттеген. Отаршылардың, ең алдымен, қазақ халқының ұлттық санасы мен ар-намысына балта шабуды көздеу саясатын, тілі мен діліне деген қиянатын батыл сынады. «Баста билік жоқтықтан тырп ете алмай, Өлгенге ас бере алмадық, туғанға той»,- деп халқымыздың сан ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-санасының сағын сындыру бағытындағы орыс отаршыларының келеңсіз әрекеттерін ашына жазды.

М.Жүсіп Көпеевтің « Гүлшат-Шеризат», «Миғраж», «Жер мен көк», «Әдһәм диуана және Ибраһим», «Пайғамбардың дүниеден өтуі»,«Хаятбақшы», «Миғраж», «Қиямет күн» және т.б. дастандары бар.

Мәшһүр-Жүсіп өмірі мен мұрасының зерттелуін мәшһүртанушы ұрпақтары шартты түрде 5 кезеңге бөліп карастырады:

Алғашқы кезеңі етіп 1890-1931 жылдар аралығын алады. Оның бастауында тұрған - «Дала уалаяты» газетінің 1890 жылғы 11 мамырдың 19 санында жарияланған Мұхаметғали Толыбайұлының Мәшһүр материалдарына арналған мақаласы мен осы газеттің 1892 жылғы 20 қарашадағы 47 санында Мәтен Ботбаевтың мақаласы. Бұл мақалаларда Мәшһүр Жүсіптің зерттеушілік, фольклоршылдық, публицистік қызметтері жайлы айтылған. Аталмыш мақалаларды зерттеуші Ү. Субханбердина «Дала уалаятының газеті» атты библиографиялық көрсеткіште қазақ кирилицасына түсіріп жариялаған (5-кітап.-Алматы: Ғылым, 1995.-216 б.). 1919 жылы Омбы қаласында шығатын «Трудовая Сибирь» журналында басылған «Киргизская литература» мақаласында Смағұл Садуақасов: «Қазақ әдебиетінің ауызша кезеңі ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін ұласып келді. Тіпті суырып салма ақындар қазіргі кезде де баршылық. Дегенмен, ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ әдебиетінің тарихында жаңа жазба дәуірі арна тартты. Жазба әдебиеттің негізін салушы «Мәшһүр» деген атаққа ие болған Мәшһүр Жүсіп пен Абай Құнанбаев деп көрсетеді.

Екінші кезеңі М.Ж. Көпейұлының 1931 жылы қайтыс болғанынан кейін басталады,яғни 1931-1947 жылдар аралығы.

Мәшһүртанудың қызу талқылауға түскен үшінші кезеңі 1947-1959 жылдар аралығын қатиды. Қазақстан КП(б) Орталық Комитетінің 1947, 1957 жылдардағы қаулылары шешімімен талай қазақ зиялылары ұлтшылдықпен айыпталынып, саяси қудалауға ұшыраған болатын.

Мәшһүртанудың қызу төртінші кезеңінде (1959-1988 жылдар) оның еңбектерін жеке кітап етіп шығаруға, арнайы зерттелуіне рұқсат берілмеді.1969 жылдарға дейін бұл мәселе шешімі табылмай тоқталып қалғанымен, кейіннен аз-аздап болса да айтылып, насихаттала бастады.

Мәшһүртанудың бесінші кезеңі 1988 жылдан басталды. Оның басталу шартын тудырған 1986 жылдан кейін қоғамымызда болып өткен саяси, рухани өзгерістер.

Әдебиеттер: 1. Көпейұлы М.Ж. Шығармалар жинағы. - Алматы: Алаш, 2003.

2.Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. — Алматы: Білім, 1998.

6.Көпеев С. Ш. Мәшһүр-Жүсіп өмірі: Аңыз бен ақиқат. -Павлодар, 2000.

Дәріс № 5-6

Мақыш Қалтайұлы шығармашылығы (1869-1916)