ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ 11 страница

Отызыншы жылдардың орта шенінде, Қазақстанның өткеніне байланысты ғылым объективті түрде тұжырьшдалып бітпеген кезде, жазушылар әлі тарихи-төңкерістік, тарихи-ғұмырнамалық тақырыпқа бойлап бармай тұрған шақта - I.Жансүгіровтың Исатай - Махамбет өмірінен пьеса жазуы - шығармашылық үлкен - батылдык, әдебиет үшін маңызды қадам болатын.

Драматург ең әуелі Исатай - Махамбет бастаған шаруалар көтерілісінің әлеуметтік мәнін, қозғаушы күштерін, жеңілу себептерін тарихи тұрғыдан айқын, дұрыс түсінген. Өмірде болған, көтеріліске қатысқан адамдардың іс-қылығын дәл көрсеткен. Жер, ру, кісі аттары өз қалпында алынған. Осындай деректі, кұжатты негізі бар шығарма - сахналық өнердің биік, қатал, күрделі талаптарына жауап берерліктей көркем.

Шығарма өлеңмен ішінара қара сезбен жазылған. Ремаркада «үш перделі, алты суретті трагедия» деп көрсетілген. Автордың хор, дуэт деп арнайы айтып отыратын тұстарына қарап, туындыны жадағай опера либреттосы қатарына әсте жатқызуға болмайды. Біздің ойымызша, I.Жансүгіровтың бұл шығармасы сахнаға қойылуға лайықталып жазылған, басты назар, негізгі салмақ музыкалық әуен, опералық саз, арияларда емес, сөздің ішкі қуатында: астарында, мағына-мәнінде жатыр. Бұл - әдебиетіміздің тарихынан сыбағалы, мәртебелі орын алуға лайық тамаша трагедия. Күні бүгінге дейін еленбей, ескерілмей бағаланбай келсе, өз салғырттығымыз, әдебиеттанудағы олқылық, асылдың қадірін білмеу.

Алғашқы оқиғаға араласатын адамдар туралы ремарканы оқығанда таң қаласың. Өйткені, кейіпкер саны өте көп - атымен берілетіндерінің өзі қырық алты. Мұныц үстіне пішеншілер, сарай қызметкерлері, солдаттар, меймандар және бар. Рас, он адамды батырлар деп - бір, жеті адамды сұлтан, билер деп - екі топтайды. Пьесамен түбегейлі танысқанда кейіпкер көптігі жөніндегі күдік сейіледі. Ойда әрекет-тартысқа бел шешіп, білек сыбанып қатысатын, мінездерімен терең ашылатын сом құйылған қаһармандар ғана қалады. Көптеген персонаж бір жерде, екі жерде бір сез, екі сөз айтумен ғана тынады. Бұларды драматург әлеуметтік орта, дәуір тынысын сездіруге, көпшілік бұқараны көрсетуге пайдаланғандығы ұғылады.

Трагедия шағын ортаны емес, өмір қүбылыстарының көп шеңберін қамтыған. Қаһармандар ішінде сол кездегі қазақ қауымының негізгі өкілдері, патша әкімдері түгелдей дерлік бар.

I.Жансүгіров «Исатай -Махамбет» трагедиясында сахналық әрехет ырғағына ерекше мән берген. Көңілді-көңілсіз, күлкілі-қайғылы, жайбарақат не салтанатты көріністер өзара ауысып тұрады. Қазақтың шайыр, байсалды сөздерін колдануда Ілияс аталғаи трагедияда асқан тапқырлық көрсеткен. Махамбет Өтемісұлы поэзиясының жайын терең меңгеріп, өзінше әуез-ырғақ, ұйқас, тармақ, шумақтар жасаған, қайта жаңғыртқан; ассонанс, аллитерация, консонанс, анафора эпифора, градация, метафора, метонимия, литота - пьесадан осылардың сан алуан қүлпырып, жайнап тұрған соны өрнектерін көруге болады. Трагедиялық монолог жасау ізденістерін Ілияс фольклордағы толғау, арнау өлең формаларын дамыта, жаңғырта кәдеге асырған. Халық билерінің, шешендерінің сөздерінде кездесетін тұрақты, мәнді, айшықты оралымдарды жиі қолданған.

Трагедия кейіпкерлерінің тілін даралауға айрықша көңіл бөлген драматург, негізінен, олардың бәрін де шешен, шебер айшықты сөз иесі етіп көрсетеді. Әсіресе, бұл қасиет Махамбет монологтарынан ерекше көзге түседі. Тарихи драматургиядағы алғашқы барлау, ізденістің қиындығынан болар, I.Жансүгіров Махамбет тілінің реалистік негізін толық тапқан деп айтуға болмайды, Махамбет монологтарының бірқыдыруы ақын поэзиясының сарынына, идеясына, поэтикасына сәйкестіріліп, тыңнан жасалған, бірқыдыру монологтарда Махамбет өлеңдері азды-көпті өзгерістермен алынған; кейбір монолог - Махамбеттің өз өлеңі; Махамбеттің кейбір өлеңі басқа адамдардың аузымен де айтылады.

Абзалында, I.Жансүгіровтың «Исатай - Махамбет» трагедиясы. өмірлік фактілердің дәлдігі, олардың сұрыпталуы, кейіпкерлердің даралануы, драматургиялық құрылысы, идеялық-эстетикалық нысанасы - жалпы маңызы жәнінен осы тақырыпқа арналып бұрын-соңды жазылған М.Ақынжановтың «Исатай - Махамбет», Ғ.Слановтың «Махамбет», Б.Аманшиннің «Жақия» пьесаларынан шоқтығы биік туынды десек, бұл - ұлы ақынның әруағы алдында бас ию ғана емес, шығарманы нақты талдаудан туған дәлелді тұжырым.

Сәбит Мұқанов алғашқы драмалық шығармасын жазуға зор шығармашылық тәжірибемен, поэзия, проза жанрларында күрделі туындылар беріп, шебер қаламгер ретінде толысқан шағында кірісті. Оның тырнақ алды пьесасы - «Күрес күндерінде» ең алдымен тақырыбының әлеуметтік маңыздылығымен, кейіпкерлердің саяси көзқарастарының айқындылығымен, өмір құбылыстарын жан-жақты кең қамтумен көзге түседі.

Бұрын әдебиетімізде бейнеленбеген, бірақ, әсіресе, сахналық туынды үшін лайық материалды дұрыс тауып, екшеп ала білген. Қазақстанның солтүстігінде 1919 жылы аз уақыт Колчак билігі жүрген кезде екіталай ауыр заман туған; саяси күрестің қыр-сырын анық ұғып болмаған кедей-кепшік екі жаққа бірдей жалтаңдаған кезең келді.

Осындай өліара, тұман айықпаған шекаралық жағдайдағы өмір қүбылыстары драмаға арқау болған. Қаламгердің әлеуметтік топтар өкілдерін кең қамту мақсатын кездегені алғашқы көріністен-ақ аңғарылады: қажы Құлым, бай Қозыеке, алаш офицері Әбу, атқамінер Нұрмағамбет, ұры Жанат - бұлардың әр тараптан, әр деңгейден шығып жатқан сөздерінің мағынасы, түпкі нысанасы бір.

Прозашы ретінде С.Мұқановтың сюжетке ұсталығы, әсіресе, оқыс, қызық оқиғалар жүйесін қиыстыра білудегі шеберлігі, роман жазудағы мол тәжірибесі - алғашқы күрделі драмалык, шығармасының құрылымына ықпал еткен, Пьесада мінездердің ішкі тартыс, психологиясынан гәрі, фабулаға, сырт әрекетке, қимыл-қозғалысқа, сахналық оқиғаға мән берілген. Өз тұсындағы бірқыдыру қазақ пьесаларында отырып алып кұрғақ әңгіме соғу, қысыр кеңес шерту, бос сөз көп болса, Мұқанов драмасында сахна эстетикасына көңіл бөлініп, әрекет-қимыл бірінші қатарға шыққан.

Тұтастай қарағанда, қызық оқиғалы пьесада бірқыдыру кемшіліктер де бар. Әр түрлі таптардың өкілдері ретінде алынған кейіпкерлер дараланып характерлері сомдалып жасалынбағаны көрініп тұр. Әбу, Садри, Құлым, Нұрмағамбет- осылардың барлығын әр жерде оқиғаға араластырып, бәрін сөйлете бергенше драматург бір-екі кейіпкерді ғана алып, ірілендіріп, типтендіріп шығарғанда - ұтатыны сөзсіз еді.

Осындай пікірді Алпысбай, Қамзалар туралы да айтуға болады. Әділіне келгенде, Қыстаубайдың Жақыптан басқа ұлдары Қали, Бейсембай, Қаратай - санда бар, санатта жоқ, кісі қарасын, кейіпкер санын көбейткенмен, бұлар көркемдік кызмет атқарып тұрған жоқ.

Бұрын М.Әуезовпен бірлесіп жазған «Ақан - Зәйра» пьесасы болмаса, драматургия жанрына қалам тартпаған С.Мұқановтың алғашқы сахналық туындысында театр эстетикасын бірқыдыру игергендігін көрсетіп, әлеуметтік маңызды тақырыпта сапалы шығарма беруі, сөз жоқ, жазушының өзінің де, сол кездегі әдебиеттің де бағалы олжасы болатын.

М.Әуезовтің белгілі «Абай» трагедиясындағы қаһармандар өмірде болған адамдар, олардың көбінің аты дәл қалпында алынады. Рас, тарихи шығармаға қойылар басты талап бұл емес, суреттеліп отырған дәуір тынысын дәл, шынайы көрсету.

Реализм - фактілер сәйкестігін тиянақтайтын натурализммен әсте қоңсы қона алмайды. Құбылысқа тән емес, кездейсоқ, бір сәттік жәйттерді сыпырып, негізгі, басты арнаны дпалектикалық күйінде бейнелеу - реализмнің түп қазығы.

Пьеса Абайдың, оны қоршаған ортаның фотографиялық дәлдікпен түсірілген суреті емес, бұл шығарма - Абай өмірінің материалдарын эстетикалық тұрғыдан екшей отырып, зор қуатпен жазылған көркем дүние.

Пьеса арқауы - Абай өмірінің кешқұрымы, тірліктің ұзақ жолындағы ақырғы жылдары. Бұл шын мәнісіндегі трагедиялық шығармаға негіз болатын материал. Өмір күресінің сан қилы арпалысында қажыр-қайратын, барлық қуатын түгел жұмсаған алып жүректі ақын азамат қашан көз жұмғанша тұғырдан түспей надандықпен, зұлымдықпен табан тіресе алысып еткен. Абай - жеке басының күйін күйттеп, көлеңкеде бұйыға мұң шертуші емес, шығармашылығымен, қолма-қол араласуымен өз ортасына белсенді ықпал жасаған күрескер ақын. Бірақ, топас қауымның, әділетсіз қоғамның сойқанды содырлары, түптеп келгенде, Абайды да құлатқан, жеңген.

Абай өмірінің трагизмін, әрине, оның семьясындағы бақытсыздықтардан жырып алып қарауға болмайды, бірақ ең шешуші түйін, жұлын құрт - ұлы адамның идеалдарының, асыл армандарының жүзеге аспауында, дәуірмен кереғар келуінде жатыр. Тумысында, табиғатында керемет талантты Абай өсе келе, кемелдене келе, ағартушылық-демократтық ойларды тереңдетіп, поэтикалық мәдениеттің заңғар биігіне көтеріле түскен сайын, өзін қоршаған ортадан соғұрлым қара үзіп кеткен. Абайға қарсы топ өкілдері де осал емес, азу тістері балғадай.

Бас бостандығы үшін алысқан Айдар-Ажар екеуінің қылкөпір үстіндегі сәті, өлімнің жар қабағына келіп қалған киын-қыстау шағы трагедияның алғашқы көріністерінде ширақ, аса шымыр бейнеленеді. Бұрынғы пьесалардағы белгілі жәйттерді қайталау, шиырлау емес, тереңдету, көркемдей, толықтыра кескіндеу бар.

Қаһармандар аузындағы сөздердің қысқалығы, өткірлігі, нақтылығы - оқиғаға барынша лайық, дәл, нанымды күйде келіп, мінездердің шындық болмысын қалыптайды. Шу дегеннен Оразбайдың озбырлығы кеудемсоқтығы, Жиреншенің усойқылығы, Нарымбеттің әпербақандығы аян болса, Абайдың қара пәле жапырыла кеп басына кұласа да тайсалмай кетерер ерлігі; Ажардың сүйіспеншілік жолында жанын пида етер шешімділігі көрінеді.

Әділетке жүгінгенде, Айдар, Ажардың кінәсіз екендігі рас болғанымен, Оразбай, Жиренше, Нарымбет көңілдерінде бұлар-- шідер үзген, дәстүр бұзған, ардан көшкендер. Оның жазасы - өлім! Пәле бұлты қап-қара болып найзағайдай енді шатыр ете түсуге айналғанда сахнаға Абай шығады.

Қашан да жазушы шығармалары арқылы өзінің дүниетанымын, білім дәрежесін, парасат шамасын ықтиярынан тыс танытып қоюға мәжбүр болады.

Салқын объективтілікті, суреттелген жәйттарға көзқарасын білдірмеуді жазушылық кредосы етіп ұстанған Гюстав Флобердің өзі де бұдан құтыла алған жоқ.

Ақын, лирик ақын, ұлы ақын Абай да шығармаларымен өзінің бейнесін жасап кетті. Оқырман қауым көкейіндегі сол бейне пьесадағы бейнемен таласқандай, бәсекеге түскендей болады.

Осы ретте драматургтердің Абайды пьеса оқиғасына бірден араластырмай, оны тартыстың өршіген тұсында, жеме-жем сәтте көрсетулері орынды. Айдар-Ажар басына өлім балтасы төнген шақта үміттің жалғыз сәулесі, соңғы тірек - Абай. Осы сәтте шығарманың түп қазық қаһарманы сахнада. Демді ішке тартқан ықыласпен пейіл қоясыз.

Айдар-Ажар өлімінің себепкері болса да, дұшпандықтан арылар Оразбайлар жок. Қайта, бұрынғыдан бетер қатуланған. Бұл көріністегі диалогтар Айдар-Ажар басына ғана қатысты емес, терең астарлы, мән-мағынасы мол сөздер.

Көзқарас, дүниетаным қақтығысады. Айдар мен Ажар ісінен өрбіген арна - Абайдың да, Оразбайлардың да ішкі сарайын ашатын кілт. Жиренше, Оразбайлардың түпкі ойы-«құм жиналып тас болмас, құл жиналып бас болмас» деген мақалда айтылатын философияға тіреледі. Олар Абай қорғап отырған Айдарларды «Жалғыз-жәутік», «Құл-құтан», «Атасыз-тексіз қиқым», - деп кемітеді.

Алғашқы суреттеудің өзінде көп сырдың беті ашылады: Айдар-Ажар бары өлім мен өмір шекарасында тұр; Абай үшін бұларды қорғау - адамшылықты қорғау, заңсыздықпен, зұлымдықпен күресу, өзінің өмірлік идеяларының бірі үшін алысу: Оразбайлар үшін Айдар-Ажарды өлімге бұйыру - ата-баба дәстүрі бойынша іс қылу, жүгенсізді жүгендеу, шідер үзген тентекті жазалау. Екі жақтың да өз мақсатына жетуге аянып қалмас сыңайы күресті ушықтыра түсіп, конфликт күшейе түседі.

Екінші суретте оқиға дамуы аздап баяулайды. Қаһармандардың бір-бірімен қарым-қатынасы салмақты райда көрініс береді. Ажар, Әйгерім, Қарлығаш, Зейнеп, Мағыш характерлері бөлек-бөлек, дара-дара. Әсіресе Қаныкей мен Әйгерім характерлерінің алшақтығы Ажарды оңаша алып сөйлескен кезде жақсы аңғарылады.

Күрестің қиын боларын Абай ғана емес, Долгов, Мағауия, Көкбайлар тегіс сезгендей: Керімге деген күдік алғаш төбе көрсетеді. Бұл жайт Зейнептің келуіне орай қалтарыста қалады. Абайдың халық өнерпаздарымен байланысын осы керініс өте тартымды бейнелейді.

Зейнеп сөздері кестелі, нақышты. Ол Абайға деген қалың елдің махаббатын жеткізіп тұрғандай. Зейнеп-Абай диалогтарында беймезгіл, тұманды заманда өмір кешкен асыл өнер иелерінің келешек дәурен, болашақ күндерге арнап жолдаған өсиет, сәлемдері жатқандай. Жыр-өлең тағдыры туралы терең, дана толғаныс қысқа нақыл боп айтылған. Абайдың жанына ерген жастар ортасында емін-еркін күліп отырып, қолма-қол, аяқ астыиан суырып салған ақылды сөздері табиғи, орынды беріледі. Керім қызғанышы, оның Айдармен таласуы бір желі тартыс болып өсіп келе жатады. Ажар тағдыры шешілер билік алдында Керімнің оңаша қалып айтатын сөздері - күрделі тұлғаның аузынан шыққан философиялық мол астары бар, психологиялык жағынан терең, драмалық қуаты күшті монолог.

Негізгі арна - Абай басына тікелей қатысты сюжетпен коса тағы да бірнеше тармақты оқиға желісі, тартыс өрмегі бар. Мұның бірі Нарымбет-Мағыш арасындағы желіде бой көрсетеді. Нарымбет - бір бет, қалтарысы жоқ, нойыс дөрекі жан. Қарындасы Мағыштың Абайдың ұлы Әбдірахманды жылдар бойы сарылып тосуы - сүйегіне мін, бетіне салық сияқты. Айдар-Ажар оқиғасына байланысты Абаймен мүлде жауласып алған Нарымбет қарындасын бұрынғы райынан қайтару үшін жанын салады. Қаныкей де осы жолда жүр. Мағыш көңілі Әбішке адал, қыздырманың қызыл тілі ниетінен тайдыра алмайды. Конфликт Нарымбет-Абай тартысына, Әбіш сырқатына байланысты табиғи түрде асқынып, характерлерінің тереңдей ашылуына ықпал жасайды.

Әуезов - дүниежүзілік драматургияның ең озық үлгілерінен сабақ алып, биік қаламгерлік мәдениетке жеткен суреткер. «Отелло», «Асауға тұсау», «Ревизор» секілді туындыларды аударудың өзі - шеберліктің үлкен мектебінен өту ғой. Құдіретті таланттың қолтаңбасы оның барлық трагедияларында айқын көрініп тұрады. Олар драматургияның еуропалық әдебиеттерде қалыптасқан жанрлық талаптарына жауап берумен қоса, қазақтың ұлттық әдебиетінің, оның ішінде қазақ фольклорының бірталай үлгілерін бойына жинаған.

Айтыс, беташар, жар-жар, бата беру, туған жермен қоштасу сияқты ауыз әдебиетіндегі үлгілер орынды, қисынды пайдаланылған, Шешендік дауы, билер айтысы - қазақтың халықтық әдебиетінде ерекше өріс алып, кемел дамыған, мазмұн, форма жағынан драматургияға ете жақын нұсқалар. М.Әуезов қазақтың ежелгі шешендік өнері арасында жетілген билік айту дәстүрін драмалық шығармаға зор суреткерлік батылдықпен енгізеді. Олар пьесалардың көркемдік пішінімен біте қайнасып кеткен, шығарманың жанрлық қалпына ұлттық қалып беріп, әрлендіріп, байытып тұр.

Қазақ фольклорының сарындары мен оқиғалары, идеялары мең жарқын бейнелері Ғабит Мүсірепов өнерпаздығына орасан әсер етті. Үлкен жазушы халық қазынасын шебер пайдалана отырып, тамаша шығармалар тудырды. Бұл сәтті тоғысуды, өзара байытудың жақсы үлгілерін оның драматургия тәжірибесінен көруге болады.

Ұлттық әдебиетімізде алғашқы барлаудың бірі - Ғ.Мүсіреповтың «Қыз Жібек» пьесасы музыкалық драма ретінде жазылды да, кейін опера либреттосына айналды. «Автор осы драмасына фольклордан не алды, өз жанынан не қосты? Қандай жазушылық тәжірибе қолданды?» деген сұрақтарға жауап іздеу керек.

Ауыз әдебиетіндегі негізгі нұсқалардағы ғашықтық жақсылықпен тынады. Төлеген мерт болғанмен Жібек Сансызбайға қосылады. Жырдың бірінші бөлімінде болашақ батыр Төлегеннің тууы, өзіне қалыңдық іздеуі, екінші бөлімінде Төлегеннің өзі өлген, оның ісінің, мақсатының өлмеуі, қандас бауырының кек қууы, Жібекке қосылуы жан-жақты баяндалатыны мәлім.

Драматург Ғ.Мүсірепов эпостағы таза махаббат сарынын, қаһарманның еркіндік, бостандық үшін күрес жолын ғана алған. Ең басты кейіпкердің тұлғасы сезім дүниесі, оқиғалар жуйесі жанр талаптарына сәйкес қайтадан сомдалып құйылған. Фольклордағы бірқыдыру кейіпкерлер пьесада жоқ, оның есесіне керкемдік мақсатқа орай, эсетикалық идеал үшін автор өз жанынан жада бейнелер қосқан.

Драмадағы оқиға дамуының өз ерекшеліктерін көреміз. Бекежан мен Төлеген арасындағы алғашқы қақтығыс Телеген ауылында той өтіп жатқан кезде болады; Қаршыға Бекежанға мергендігі үшін сый тапсырады. Бұл жайт жырда жоқ. Осы той үстінде Бекежан мен Төлеген өзара ерегесіп, Жібек ауылында жекпе-жекке шығуға серт беріседі. Уәдеде тұрмай, ұрланып, тығылып, қапыда Төлегенді өлтірген Бекежан опасыздығы драмада ерекше айқындалып берілген. Ант бұзар, қанды қол қарақшы бейнесінің бояуы қоюлана түскен.

Шебер қаламгер фольклордағы аян беру, түс көру сарындарын жаңа эстетикалық мақсаттар үшін құлпыртып, өзгертіп пайдалана түскенін көруге болады. Жырда Жібектің түсі - Төлегеннің өлімінен күні бұрын хабар беріп, жазмыш, тағдыр жазуы деген ойды мегзесе, пьесада түс көрінісі - көркемдік тәсіл, шартты әдеби амал ретінде алынып, қайғылы халді, трагизмді ерекше күшейтіп түр. Әлгінде ғана түсінде рахат сезім кешкен, ғашығымен сүйісіп, ләззат балын татқан Жібек енді не істеп тұр? Мына Бекежан не дейді? Шындық қайда? Әлгі түсіндегі рахат па, әлде мына қаралы хабар ма? Бұл көрініс сахналық тұрғыдан алғанда, көрерменге зор ықпал жасап, бір суытып, бір ысытады, мол әсер етеді.

Пьесада эпостан алынған кейіпкерлердің мінездері іріленіп, характерлер деңгейіне көтерілген. Әсіресе, жырда әр түрлі жаулас рулардың басшысы ретінде алынатын Бекежан тұлғасы драмаға ауысқанда реалистік әдебиеттің күрделі талаптарына жауап беретін бейне болып қайта туған. Жырда Жібек екі аяғын бір басуға ерінген, үлде мен бүлдеге оранған, ақ саусақ, ақ тамақ болса, драмадағы Жібек- оңы мен солын білетін махаббат, теңдік үшін күресуші батыл қыз. Жинақтап айтқанда, Ғ.Мүсіреповтың «Қыз Жібек» драмасы жырды сахнаға лайықтап, қайта сарындап шыққан дүние емес, эпос материалын пайдалана отырып, реализм талаптарын ескеріп, шеберлікпен жазылған шын мәніндегі алғашқы қазақ пьесаларының бірі.

Қазақ драматургиясының тарихындағы кезеңдік шығарма - халық арасына кең тараған ғашықтық жыры негізінде жазылған Ғабит Мүсіреповтың «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» трагедиясы. Пьесаның негізгі сюжеті - Баян мен батыр Қозы арасындағы трагедиялық махаббат. Жыр мен трагедияны салыстыра қарағанда драматургтің сюжет түзуде, тартыс өрбітуде, характер сомдауда жасаған сан алуан жаңалықтары анықталады. Бесік құдалық негізінде күні бүрын шешілген махаббат желісі жырдың басты өзегін құраса, трагедиялық күрес ескілік пен жаңалықтың арасында өтеді, Пьесада рулық тартыс емес, әлеуметтік-таптық қақтығыс көрсетілуінде үлкен мән жатыр.

Негізгі кейіпкерлердің әлеуметтік теңсіздігі, бірінің байдың қызы, екіншісінің - жесір әйелдің ұлы болуы трагедия тартысының түп себебі ретінде бейнеленеді. Еркін махаббат пен бас бостандығы үшін күрес қиындығы қазақ ауылының таптық жіктелуі - теңсіздіктің ушыға түсуімен сабақтас суреттеледі. Салыстыра зерттегенде, трагедиядағы оқиға өзгерістері жазушы шеберлігі, талантқа қатысты ғана туған нәрселер емес, жанр табиғатынан шыққан ерекшеліктері деп білу дүрыс. Тартыс ширақтығы психология тереңдігі, әлеуметтік сарын - бұлардың бәрі драматургия заңдылықтарына лайық қалып тапқан.

Трагедия композициясы авторлық көркемдік мақсатқа бағындырылған. Бұл ерекшелік оқиға сұрыптаудан, кейіпкерлерді таңдау, топтау жүйесінен байқалады. Бір қатарда: Қарабай, Жантық, Қодар; екінші қатарда: Баян, Қозы, Таңсық. Жыр фольклорда жиі кездесетін баласы жоқ, бейшара ата-аналар сарынынан басталса, трагедия бірден оқыс, жанды әрекетті оқиғамен ашылады. Қарабай мен Жантықтың мінезі, ішкі әлемі алғашқы диалогтардан-ақ ашылады. Болашақ тартысқа екеуі де от тастайды.

Пьеса - бастан-аяқ ширыққан тартысқа толы. Әрбір кейіпкердің тілінде қуат, қажыр, жалын бар. Негізгі оқиғаның көпшілікке мәлім екендігін білетін драматург, ең алдымен, қаһармандар психологиясын терең ашуды көздейді; қосалқы, тұрмыстық жәйттерді әдейі тастап кетіп отырады. Халық эстетикасындағы жағымды кейіпкер мұратын драматург қолдай отырып, өз жанынан жаңа ою-өрнек қосып, ұлттық көркемдік ойлау жүйесін байытқан.