Лекция. Саяси психология ғылымы және оның әдіснамалық негіздері.

1. Саяси психологияның әдіснамасы

Қазіргі Қазақстан қоғамы өзінің даму тарихындағы үлкен өзгерістер кезеңін бастан кешіруде. Түбегейлі сапалы өзгерістерге қоғамның барлық саласы ұшырауда, соның ішінде саяси парадигмалар да өзгеруде. Күн өткен сайын қазіргі саяси психологияның проблемалары жұртшылықтың қызығушылығын арттырып өзіне назар аудартуда. Осы фактіні мойындау жаңа ғылыми бағыттың қалыптасуына түрткі болуда.

Бүгінгі таңда саяси психология саясаттану мен психология қилысында дамыған пәнаралық білім саласына жатады. Оның обьектісі ретінде мемлекеттік институттар мен адамның ерекше іс-әрекеті болып табылатын саясат қарастырылады. Саяси психологияның пәні саясатта болып жатқан сан алуан топтық процестер мен тұлға психологиясының когнитивтік, эмоциялық және мінез-құлық аспектілері.

Саяси психологияның зерттеу әдістері саяси ғылымдардағы және психологиядағы әдебиетерді талдау, мерзімді баспасөз матералдарына контент-анализ жасау, қоғамдық ғылымдар мен психология саласындағы әр түрлі әдістері болып табылады. Саяси психология дербес ғылым саласы ретінде өз дәрежесіне ХХ ғ. екінші жартысынан кейін ие болды. Алайда ол өзінің түп тамырын ежелгі өркениеттердің жазба ескерткіштерінен, сондай-ақ адамзаттың ұлы ойшылдары және Г. Лебон, З.Фрейд, Г.Лассуэл сияқты ғалымдардың еңбектерінен бастау алады.

ХХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап саяси психология өзінің дамуының жаңа іргелі зерттеулермен тығыз байланыста. Осы уақыттан бастап саяси психология дербес ғылыми пән дәрежесіне ие болды және өз обьектісін, зерттеу пәні, міндеттері мен әдіснамасын анықтайды.

Ал Ресей мен Қазақстанда саяси психологияның дамуы мемлекетте болып жатқан күрделі саяси процестер және әлемді к жаһандану мен ықпалдастық процестерімен себептелінеді.

Көптеген ғылымның қырында саяси психологияның жүзеге асуы және туындауы ғылым арасында осы пәннің жағдайының ерекшеліктерін жақсы көруге мүмкіндік береді, саяси қатынастың болмыстық өлшемі. Осы мәселені қараудың қажеттілігі генезис сияқты саясаттың психологиясы шартталған, оның феноменмен қаралатын ерекшелігі сияқты.

Саяси психологиядағы нысан - адамның қарым-қатынасы болғанда ғылыми пән үшін жалпы болып табылады, ол саяси процесстердің психологиялық аспектісі. Бәрінен бұрын бұл философия, көптеген ғасырлар және саяси-психологиялық білімде қалыптасқан.

Саяси философия – білімнің жиынтығы, ол саясатты оның табиғаты сияқты оқытады, адам үшін белгі, тұлға аралық қарым-қатынас, қоғаммен және мемлекетік өкіметпен және жасалған ойлар және саяси құрылымның қалыпты принциптері, сондай-ақ саясатты бағалаудың сынағы. Саяси философияның атауын құбылыстың үш түріне бөлуге болады. Біріншіден, бұл саяси құндылық, мораль көзқарасынан нақты саясаттың бағасын сынау, қоғамдық топтың қызығы немесе барлық адамгершіліктің жағдайы. Бұл аймақта, зерттеуде қалыпты теория құрылады, саяси институттарға және процесстерге этикалық баға беріледі, ойлар және мақсаттар туындайды, сондай-ақ оған қол жеткізудің маңызды жолы. Екіншіден, саяси философияның атауы саясаттың барынша терең негізі болып табылады. Эмпириялық ғылымнан айырмашылығы, бақылаушы фактіге тартынатын және сенімді гипотез, саяси-философиялық білім теориялық аралықты іздестіруде негізделеді, терең тарихи тәжірибеде қоғамдастырылады, логикалық ойлауда, тіпті нақты фактіні талдауға жол берілмесе де бола береді. Үшіншіден, бұл ғылым саясатты тану құралын және қабілетін талдайды, саяси дәреженің ойын анықтайды, мысалы мұндай олардың ішінде, өкімет сияқты, еркіндік сияқты, теңдік сияқты, туралық, мемлекет, адамның құқығы, саяси қылық және т.б. Ақырғы есепте қорғанышсыз мұндай дәрежеге эмпириялық саяси зерттеу мүмкін емес.

Осылайша, саяси философия саяси зерттеудің әдістемелік базасымен қызмет көрсетеді, түрлі аяқтаулардың ойын анықтайды, әмбебап принциптерді байқатады және адамның қарым-қатынасына байланысты заңдарды көрсетеді, қоғам және өкімет, аралықты және жиілікті саясаттағы қатынас, оның жағымды сынағы және мәтіндік негізін, мемлекеттік өкіметтің принциптері және шекаралы ақытайды. Саяси философия саяси ғылымның пайда болуының алғашқы тарихи қалыбы болған. Философиялық білім адамның әлемдік көз қарасын құрайды және қоғамның саяси мәдениетін құрайды. Философия саясаттың психологиясы үшін маңызды әдістемелік белгі. Оның шеңберінде саяси танымның құрылымы ашылады, қоғамдық танымның басқа да қалыбымен қарым-қатынас. Саяси-психологиялық талдау үшін мәселелерге қажеттісі байланысты байқап және саяси ойлардың қарымтабайқалуы және меншікті саяси психология, саяси әлемдегі адамның байқалу ерекшеліктерін талдау жүргізу.

Саяси психологиямен аралас мәселелер, Ресейлік тәртіп үшін жаңа осындай қатынаста қаралады, ол саяси антропология сияқты. Атауы сияқты, оның назары оның көңілінің ортасы «саяси адам» табиғатында болады, саяси қатынастың талдауы адами көзқараспен көрінеді. Саяси антропология адамның туу қасиетінен саячси қатыстылықты үйретеді: биологиялық, интеллектуальды, әлеуметтік, мәдени, религиялық және басқа, сондай-ақ тұлғаға саяси қатардың қарсы әсері. Бұл ғылым саясаттың элементтерін тексеруге үлкен көңіл бөледі. Бұл орайда, мәселенің философиялық аспектісі қаралады, ал психологиялық, сәйкес келетін сюжетке барынша жеткілікті көп сандығына қарамастан, дербес сипат танытпайды.

Саяси психология саяси әлеуметпен белсенді әрекеттеседі. Соңында саясаттың әлеуметтік негізін зерттейді, жалпылама танымның ерекшеліктерін, қоғамның құнды жүйлеерін, әлеуметік-экономикалық, демографиялық, әлеуметтік-кәсіби факторлардың динамикаға құрылымын халық саяси белгілі нысанға қатынас бойынша зерттейді.

Саяси әлеумет – саясат және қоғам арасындағы әрекеттістік туралы ғылым, әлеуметтік құрылым және саяси институттар арасындағы және процесстер арасындағы ғылым. Ол қалған, саяси емес, қоғамның бөлігінің әсерін түсіндіреді және барлық әлеуметтік жүйенің саясатқа әсерін түсіндіреді, сондай-ақ оның өзін қоршаған ортаға қарсы әсері. Ол өзінің атауын зерттеуге бәрінен бұрын әлеуметтік ыңғайдың саясаты туралы басқа ғылым арасында бөлінеді, ол саяси құбылыстың әлеуметтік детерминді, қоғамға қатысты түсінікті талап етеді.

Саяси әлеумет кіші әлеуметтік ыңғай ретінде өкіметтің әлеуметтік негізін түсіндіруді дұрыс көреді, саяси процесске әлеуметтік топтар арасындағы қақтығысының әсері, әлеуметтік ұйым ретінде нақты саяси институттарды қарау оның қалыпты және қалыпсыз құрылымын, жетекшілік әдісін талдауда байқалады және т.б. Саяси психология сондай-ақ саяси тәртіптермен тығыз байланысты. Саяси тарих саяси теорияны, көзқарасты, институттар және олардың орын алуындағы оқиғаларды және бір-бірімен байланысын үйретеді. Анықталған оймен қарағанда барлық адамгершілік тарих – бұл өткен саясат. Тарихты білмей тұрып болашақты түсініп және көре алмаймыз. Сондықтан кез-келген белгілі саяси зерттеу солай немесе басқаша саяси тарихқа қатынасты керек етеді.

Саяси институттар туралы ғылым бірінші кезекте қоғамдық, мемлекет және құқық, саяси партиялар және басқалар ретінде ұсынылады. Осы ғылым шеңберінде көптеген дербес пәндер қатысты болады. Осылайша мысалы, мемлекет және құқық туралы үйрену, жалпы теорияға қосымша мемлекетзаңды атаулардың толық жиынтығын қосады. Саяси институттар саяси зерттеулердің ортасында тұра тұрып, бүгінде олардың арасында маңызды орын алады.

Халықаралық саясаттың теориясы – саяси тексерістің аймағы, халықаралық ұйымдар және бірлестіктер атауы (БҰҰ, НАТО, ОБСЕ, Социнтерн, «Халықаралық амнистия» және т.б.) мемлекеттің, партияның және қоғамдық қозғалыстың сыртқы саяси әрекеті.

5.Лекция. Саяси психология тарихының негізгі кезеңдері
1. Ежелгі Грекия

2. Ежелгі Рим

3. Қайта жаңғырту кезеңі
4. Ағарту кезеңі
Элладада тәжірибе ғылымынын маңызы болды. Бірақ, дәл ежелгі Грекияда, саясаткерлерді ораторлар алмастырғанда ораторлық шеберлік саясаткердің әрекетінің міндетті және шешуші компоненті болды. Шешендік өнердің ең ұлы шеберлерінің бірі – Демосфен, саяси әрекеттің, топтың санасы мен эмоцияларына бағытталған әсерінің механизмдерін зерттеген алғашқы ғалым болған шығар. Бізге белгілі, Демосфеннің өзі саясатқа тәжірибе арқылы кірді. Оның туғанда сөйлеуінде кемшіліктер болғаны белгілі. Ол ораторлық шеберлікке үйрену үшін, теңіз толқынының шуынан дауысын естірту үшін, сағаттар бойы, аузын тастарға толтырып, жаттығатын. Осылайша ол өзінің күн күркірегендей,зілдей дауысына қол жеткізді және арнайы ойлау үшін жаттығу уақытын пайдаланып, ол түрлі топтың алдында сөз сөйлеу мен топтың кейбір ерекшеліктерін ашты.
Жеке алғанда, Демосфен екі типті топты ажыратқан. Бірінші топ, бұл «эмоцияларға берілген» топтар болды. Яғни олар, оратордың сөзін жиі сыңсыз қабылданғаннан, олардың алдында сөз сөйлеген саясаткерге ұқсас сәйкестендіру әсерін тудыру үшін, психологиялық жұқтыру механизмдерін жүргізу қажет деп есептеген. Осындай «иілгіш топтардың мысалы ретінде демосфен бүгінгі тілмен айтқанда, «рухы биік көсемдердің» алдында құрмет көрсетуге үйренген «тоталитарлы халықтарды» келтірген.
Екінші бір топ бұл, – «санаға иілгіш» топтар. Демосфенның айтуынша, бұл топпен саясаткер арасындағы қарым-қатынасты басқа тұрғы бойынша құрастыру қажет. Жеке алғанда, саясаткер олармен сұхбаттасқанда, оларға тән өздік ойлауға қабілетін сақтау үшін, логикалық мысал келтіру механизмдерін қолдануға міндетті. Мысалы, Демосфеннің тұжырымдауынша «афиндықтар өздігінше ойлап және пікір қорытуға үйренген, сондықтан олармен сезімдерге сөйлесудің пайдасы жоқ». Бұл, бүгінгі тілмен айтқанда, олардың логикалық шешімдерді өздігінше қабылдау қабілетін ескеріп, олармен ең әуелі рационалды сөйлесуге міндетті саясаткердің тілдесетін «демократиялық халықтары».
Саяси тәжірибеден, ежелгі Грекияда адамның саяси-психологиялық табиғатын қарастырғанда, негізінен, жалпыланған түрде екі дәстүрді бөлуге болады. Бір жағынан, басты «саяси қатысушылардың» мүмкіндіктерінің теңдігін қарастыратын «демократиялық» дәстүр, яғни, саяси үрдістің шын субъективтілерінің мүмкіндіктерін қарастыратын дәстүр туындайды. Басқа жағынан, саяси үрдістегі рөлдерін және басымдығын белгілі бір топ өкілдерінің, ашық жариялайтын «аристократиялық» (элитарлық) дәстүр нақты өмір сүрді.
Мысалы, Платон мектебінің көзқарастарында «аристократиялық» саяси дәстүр өте анық көрінген еді. Бұл грек ойшылын, жеке алғанда, билеушінің барлық жағынан шыңдалған түрі – «тақтағы философ» деп есептеген. Оның көзқарастарына қарағанда, барлық емес, тек белгілі адамдар ғана «нағыз» билеуші бола алады. Басқа адамдар (бәрі емес), мысалға, «жауынгерлер бола алады». Халықтың көпшілігі, саяси өмірге тіпті үйренбеген және лайық емес. Жоғары, яғни, «саяси», нақты айтқанда, рационалды-логикалық, «сананың» (жанның) интеллектуалды элементі тек билеуші топ өкілдерін де ғана басым, Платонда биліктің – иерархиялық «Республикасы» туындаған.
Егер, ежелгі грек ойшылдары, тек қана түрлі саяси-психологиялық феномендерді анықтаса,онда Ежелгі римде көшбасшылық феноменің өзі мен көшбасшылардың саяси - психологиясы саласындағы Плутарх пен Светонийдің ашылған жұмыстары пайда болды. Шынын айтқанда, ұлы саяси психологияның әрі қарай дауында, ХХ ғасырдың өзінде психологиялық өмірбаяндар тәсілі деп аталатын еді. Жарқын мысал ретінде бір ғана мысалды қарастырайық. Плутарх Гай Юлий Цезарьдің өмірін жазғанда былай деп келтірген: «Цезарь, провинциядан орала салып, консулдық қызметке орнығуға ойлайды. Ол Кросс пен Помпейдің бір-бірімен тағы тату еместігін көріп, біреуіне өтініш айтуымен, екіншісін өзіне жау етіп қойғысы келген жоқ, ол сонымен қатар, екеуінің қолдауынсыз жетістікке сенген жоқ. Сонда ол оларды татуластыруға кірісті, оларға өздеріне қарсы әрекеттермен тек Цицерондар, Катуллдар және Катондардың билігін күшейтетінін айтқан және олар, Кросс пен Помпей, достық одаққа біріксе, онда біріккен күштермен және бірегей жоспармен билейтінін ұғындырды. Осыдан ғылым тарихында, саяси айтқанда «фракцияға», яғни, жаушылдық одаққа «өзінше қарсы қоюшылық болатын «достық» ұғымы туындайды. Оларды үгіттеп және татуластырып, Цезарь барлық үшеуінен сенатты да, халықты да биліктен айырған мықты күшті жасады, және де істі жүргізгені сондай, анау екеуі бір-бірінің арқасында күшті тұлғалар мен билеушіліерге айналған жоқ, бірақ, оның өзі, Кросс пен Помпей арқылы Керике ие болды, және тез арады екеуінің қолдауы арқылы өте жарқын түрде консул атағына ие болды».
Цицерон бойынша, оратордың сөзінің көбі тыңдаушылардың көңіл-күйін және оларды өзінің артынан ерітуге барлық амалдарды қолдануға бағытталуы тиіс. Оратордың - саясаткердің сөзі, оның есептеуінше, өте күшті және ыстық болуы қажет және де оратор басқаларды қоздыруға бағытталған саяси сөз, оратордың өзін тыңдаушыларға қарағанда көбірек қоздыруы тиіс деп Цицерон ескерткен.
Жалпы Ежелгі Рим саясаткерлері қолданбалы психология бойынша алысқа жетті – әсіресе, ораторлық шеберлік саласында одан маңыздысы сол уақыт авторлары саяси психологияны теориялық және методикалық (психологиялық өмір баяндар тәсілі) негіздерін жасауды бастаған.
Тарихтағы алғашқы толық құқылы саясаткер және саяси психолог Н.Макиавеллидің ұлы еңбегі «Мемлекет басшысы» саяси көшбасшылықтың проблемаларының саяси-психологиялық анализінің жарқын үлгілірінің бірі және сол сәтте, адамдармен басқарудың саяси өнерінің қазіргі уақытқа дейінгі өте сапалы көмекшісі болып табылады. Бұдан басқа, осы жұмыста монархтың саяси әрекетінің жасырын психологиялық сәттері жақсы жазылған және көрсетілген, (монарх - «тиран»), оларды қолдану, автордың пікірінше, тек ақталған жоқ, сонымен қатар, жиі дағдарысты кезеңдерде өте қажет.
Бірақ, әрине, сол уақыттың қоғамдық ғылымдарының деңгейінің жеткіліксіз дамуының арқасында, тіпті ұлы ойшыл Н. Макиавеллидің саяси-психологиялық әрекеттердің кейбір қатарының жеке сыртқы жақтарын ғана түсіндіріп олардың ішкі механизмдерін, жұмыс істеу принципін түсіндіре алған жоқ. Бірақ, оның істегенінің, саяси өз кезі үшін ұлы жетістік еді.
Н. Макиавеллидің «Мемлекет басшысы» қазір де тек қана белгілі емес – ол саясаткерлердің бір қатарына қажетті кітап болып табылады (әсіресе бастапқыларға). Бірақ өз мағынасында, Макиавеллилік «мемлекет басшысы» еңбегі болды және қала береді, адамдарды шын, нақты, және тәжірибелік саяси психологиялық құлдық бойынша алдыңғы құрал болып табылады. «Макиавеллизм» терминінің қазіргі уақытта ең қу, екіжүзді және адал еместі, яғни шын саясатта болу мүмкін құбылыстарды атау үшін бекер қолданбайды. Ол алдына қойылған мақсат – кейде адамдардың үстінен билік ету, мақсаты үшін, ешбір амал, тәсіл әрекеттен бас тартпайтын тәсілді білдіреді.
Т. Гоббс болса, керісінше, өзі секілділер жайлы мұндай мейірімді пікірде болған жоқ, мысалға оның есептеуінше адам – бұл жануар, жануарға тән қорқыныштары, қалаулары бар: «адамның негізгі ұмтылысы - өз құмарымен нәпсісіне жету үшін билікке ұмтылысы». Гоббстың айтуы бойынша адам табиғатының басты қақтығысы бұл адамға тән аса құмарлық пен оның өзінің табиғи қорқынышы арасындағы қақтығыс. Философ-гуманисті Дж. Локктің пікірінше, керісінше, адам өз табиғаты бойынша еркін, тәуелсіз және саналы тірі өкіл. Дәл сондықтан әрбір адам негізінде «ұлыларға тең және ешкімге бағынышты емес», себебі, «тек табиғат заңдарына бағынады және әділетті қоғамды құрастыруға дайын».
Әділетті қоғам Дж. Локктің айтуы бойынша түрлі адами қоғамдастықтардың өкілдері арасында, кейбір ерекше «қоғамдық келісім» негізінде қоғамды, әсіресе әділетті қоғамды қалыптастыруға болады. «Қоғамдық келісім» Дж. Локктің айтуынша адамзаттың қажеттілікке саналы жауабының бейнесі болып табылады.
Т. Гоббсқа қарағанда, адамның табиғатына одан әрі оптимистикалық көзқарасқа ағарту кезеңінің ірі тұлғасы Ж. Ж. Руссоға тән. Оның есептеуінше, барлық дерлік адамдар, түрлі дәрежеде, «әділет пен рақымшылықтың ішкі принціпіне» ие. Дәл мұндай «ар-ұят сияқты психологиялық қабілет адамның құдайлық инстингтінің негізгісі болып табылады». Руссо айтқандай: «адамдар еркін болып туады, бірақ әр жерде темір байлауларда». Яғни, ол осы ойды былай дамытқан: адамдар коррупцияланған қоғамның байлауында туады бірақ, өз табиғаты бойынша еркіндікке ұмтылады. «Адам әлеуметтік және сәйкесінше құлға айналғанда, ол әлсіз ұялшақ және құлдыққа бейім жануарларға айналады», алайда «табиғи адамның өз мүмкіндіктерінде қоғамдық мейірімшілік көздері болған».
Осылайша, Ағарту кезені саяси үрдестегі тек қана жалпы емес сонымен қатар, басқа нақты психологиялық факторлардың түсінігін алға жетеледі. Бұдан басқа, Ағарту кезеңі осындай түрдегі осындай кең кітаптың байқаулардың бейнелеуінің және ой толғануларының жанрының, сонымен қатар, олардың философиялық-методологиялық ой елегімен откізудің негізін қалаушы болды. Негізі бойынша, дәл Ағарту кезеңі толығымен нақты саяси психологияның дәл осы кезеңнен кейін дами бастаған бағыттарының философиялық негіздерін қалады.