Етістіктің таза грамматикалық категориялары

 

1. Етістіктің таза грамматикалық категориялары.

А) Рай категориясы.

Ә) Шақ категориясы.

Б) Жақ категориясы.

2. Функциялық етістіктер.

А) Есімше.

Ә) Көсемше.

Б) Тұйық етістік.

 

3.Рай категориясы

Рай категориясы: а) ашық рай; ә) шартты рай; б) бұйрық рай; в) қалау рай;

Сөйлеушінің қимыл, іс – әрекетке көзқарасын, қимылдың, іс – әрекеттің шындыққа, болмысқа қатысын модальдық мәнін білдіріп, белгілі парадигмалық тұлғалар жүйесінен тұратын етістіктің грамматикалық категориясы рай категориясы деп аталады. Белгілі қимыл, іс – әрекеттің белгілі субъекті тарапынан іске асуы – аспауы, қимылдың, іс-әрекеттің болу-болмауына сөйлеушінің көзқарасы, пікірі, бағасы, анықтығы, ақиқаттығы, күдіктілігі, күмәнділігі, болжалдылығы, жорамалдығы, орындалу ниеттілігі, шарттылығы, тілек, қалау, бұйрық мәндері қатар көрініп отырады. Рай категориясы етістіктің модальдылық мәнінің бірден-бір грамматикалық категориялық көрсеткіші бола тұрса да, етістіктің барша модальдылық мәнін толық қамти алмайды. Сондықтан кейде модальдылықты екі түрге бөліп, рай арқылы модальдылықтың берілуі обьективтік модальдылық, арнаулы жеке сөздер арқылы берілуі субьективтік модальдылық деп көрсетіліп жүр. Негізінен алғанда рай категориясының ашық рай, бұйрық рай, шартты рай, қалау рай сияқты төрт түрі көрсетіледі.

Ашық рай – қимыл іс-әрекет үш жақтың (осы шақ, өткен шақ, келер шақ) бірін білдіретін рай түрі. Демек, ашық райдың басты семантикалық ерекшелігі – қимыл іс-әрекеттің объективті шындыққа қатысты болу-болмауының сөйлеп тұрған сәтпен (шақпен) байланысты өтіп кеткенін, өтіп жатқанын, әлі өтпегенін, бірақ өтетін сипатын білдіру, сөйтіп, ашық рай, бір жағынан, бір өзі етістіктің шақ категориясын құрайды. Осыған байланысты райдың басқа түрлерінен айырмашылығы тікелей ашық рай жасайтын арнайы қосымшалары жоқ болып келеді. Мысалы: Күндер осылай жылжып өтіп бара жатқанда кенет заман өзгерді. Жаз шыға егін, шөпке қатысады. Бозарып таң атып келеді. Ұлпан тым құрыса шай құйып беретін болар.

Бұйрық рай – сөйлеушінің тыңдаушыға немесе тыңдаушы арқылы

бөгде біреуге (3 жаққа) қаратылып, бұйрық, сұрай айтылатын өзіне (1 жаққа) байланысты қимылға, іс – әрекетке қозғау салу, ниет мәнін білдіріп, белгілі қосымшалар жүйесі арқылы берілетін рай түрі болып табылады. Бұйрық райдың басты мәні – бұйрықтық мағына. Бұйрықтық мағына негізінен алғанда 2-ші жаққа байланысты болып отырады. Мысалы: Тыңда дала Жамбылды (Жамбыл). Ғылым таппай мақтанба (Абай).

Бұйрық райдың құрамында бұйрықтық мағынадан гөрі ниет, тілек мәнді білдіретін бірінші және үшінші жақ пен олардың көрсеткіштері болуы бұйрық райдың түрлену парадигмасына, тұлғалық жүйесіне байланысты. Мағыналарында бұйрықты білдіруде өзгешелік болса да, бұйрық райдың жіктелу жүйесі, яғни 1-2-3 жақта және жекеше – көпше түрлену бір парадигмалық жүйенің көрсеткіші болып табылады.

Жіктеме үлгісі:

І.Мен барайын Біз барайық ІІ.Сен бар Сендер барыңдар Сіз барыңыз Сіздер барыңыздар ІІІ. Ол барсын Олар барсын Шартты рай – қимыл, іс – әрекеттің болу, болмау, орындалу мүмкіндігін, шартын білдіріп, етістік түбіріне, лексика – грамматикалық категориялар тұлғасына –са,-се қосымшасы жалғану арқылы жасалады. Шартты райлы етістік ықшамдалған тұлғада жедел өткен шақ тұлғасы сияқты жіктеледі, сөйлемде негізінен алғанда тиянақсыз тұлға болып қолданылады, сондықтан көбіне – көп шартты бағыныңқылы сөйлемнің баяндауышы қызметінде жұмсалады. Мен айтсам Біз айтсақ Сен айтсаң Сендер айтсаңдар Сіз айтсаңыз Сіздер айтсаңыздар Ол айтса Олар айтса Қазақ тілінде шартты рай тұлғасындағы етістік әр уақытта шарттылық мәнде қолданыла бермейді. Кейде шартты рай тұлғалы етістік мезгіл бағыныңқы сөйлемнің немесе -да-де шылауымен тіркесіп, қарсылықты бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы қызметінде жұмсалады. Көзімді ашып, алдыңғы жаққа қарасам, екі адам қарауытып тұр екен (Мұстафин).

Қалау рай - сөйлеушінің қимыл, іс-әрекетті орындауға я орындамауға қалау, тілек, ниет, ынтасын білдіріп, белгілі жолдармен жасалатын рай категориясының бір түрі. Қалау рай бірнеше жолмен жасалады. Негізгі етістіктерге -ғы;-гі;-қы-кі; қосымшалары жалғанып, тәуелденіп барып, тәуелдік жалғау арқылы жіктеліп, яғни жақтық, жекешелік – көптік мән үстеп, оған кел, келді, келеді көмекші етістігімен тіркесу арқылы.

(Ерікті қалау рай).

Менің оқығым келеді Біздің оқығымыз келеді

Сенің оқығың келеді Сендердің оқығыларың келеді

Сіздің оқығыңыз келеді Сіздердің оқығыларыңыз келеді

Оның оқығысы келеді Олардың оқығылары келеді. Сөйтіп, бұл тұлғалы қалау рай етістік синтаксистік сипаты жағынан жақсыз сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарады. Етістік түбіріне –ғай-гей; қай-кей қосымшасының үстелуі арқылы және осы тұлғаға еді көмекші етістігі тіркесуі арқылы немесе шартты рай тұлғалы етістікке игі, екен, сөздерінің тіркесуі арқылы да тілек мәнді қалау рай жасалады. (тілекті қалау рай).

Мен барғаймын, барғай едім, барсам игі еді, көрсем екен.

Сен барғайсың, барғай едің, барсаң игі еді, көрсең екен.

Сіз барғайсыз, барғай едіңіз, барсаңыз игі еді, көрсеңіз екен.

Ол барғай, барғай еді, барса игі еді, көрсе екен.

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. А. Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы 1991 жыл.

2. Ы. Маманов. Қазіргі қазақ тілі. - Алматы 1966 жыл

3. Қазақ тілі грамматикасы. – Алматы 1967 жыл

4. С. Өшербеков.Қалау рай және оның кейбір түрлері жөнінде.// Қазақ ССР ҒА-ның Хабарлары, филология және өнертану сериясы. 1960 жыл №1 \14\ шығуы. 5. Н. Оралбаева «Бұйрық райдың синтетикалық және аналитикалық формасы». «Қазақстан мектебі» 1971 жыл №4 89 – 92 бет

 

Шақ категориясы

Қимыл іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтпен байланысты болып өткендігін, бірақ болатынын білдіріп, белгілі жолдармен жасалатын етістіктің грамматикалық категориясы шақ категориясы деп аталады.

Сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың мезгілі, шақтық мағынасы:

1) үнемі қайталанып, дағдыға айналған іс-қимыл, сөйлеп тұрған кезде болып жатқан қимыл, іс-әрекет;

2) сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып кеткен қимыл, іс-әрекет;

3) сөйлеп тұрған кезде әлі болмаған, бірақ кейін болуға тиісті қимыл-іс-әрекеттерді білдіреді.

Мысалы: Өнер, білім бар жұрттар

тастан сарай салғызды(Алтынсарин).

Жазғытұрым қалмайды қыстың сызы,

Масатыдай құлпырар жердің жүзі(Абай).

Енді бүгін қарасам,

Айналам бақыт кең жатыр.

Бір-бірімен туысқан,

Қол ұстасқан ел жатыр(Жамбыл).

Бұл сөйлемдердегі қалмайды, құлпырар, жатыр етістіктері мезгіл мағынасын білдіруі жағынан бірдей емес. Салғызды деген салғызу қимылының сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып кеткенін білдірсе, қалмайды, құлпырар етістіктері қалмау, құлпыру қимылдарының әлі болмағанын, сөйлеп тұрған сәттен кейін болатынын, ал жатыр етістігі бұл қимылдың сөйлеп тұрған сәтте болып отырғанын білдіріп тұр.

Мерзімдік мәнді білдіретін сөздердің бәрі бірдей шақтық мәнін білдіре бермейді. Мысалы: Ертеңгі елдің қамын ойлайтын азаматтарымыз азып-тозғанын көрген қария қатты күрсініп, үлкен ойға кетті(«Ана тілі») деген сөйлемде ертеңгі сөзі мезгілдік мәнді білдірсе де, оларда шақтық қасиет жоқ.Бұл сөзде шақтық мағынаны білдіріп тұрған грамматикалық тұлға жоқ. Демек, шақтық мағына сөздің жалпы мағынасынан ғана көрінбейді, ол мағынаны білдіретін арнайы грамматикалық тұлға болу керек.

Сонымен, сөйлеп тұрған сәтпен байланысты, қимылдың болу мезгілі үш түрлі. Соған сәйкес етістіктің шақ түрі де – үшеу. Сөйлеп тұрған сәтке байланысты, яғни сол сәтте болып жатқан қимылды осы шақ, әлі болмаған, бірақ кейін болатын қимылды келер шақ, сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып өткен қимылды өткен шақ білдіреді. Шақтық мағынаны білдіретін етістік көбінесе жіктеліп келеді де, сол арқылы жақтық мағына беріледі. Жіктік жалғау шақ көрсеткіштерінен (есімше, көсемше және арнайы шақ жұрнақтарынан)кейін жалғанады.

Қазіргі қазақ тілінде шақ категориясы морфологиялық белгісіне, шақтық мағынасына қарай өткен шақ, осы шақ, келер шақ болып үшке бөлінеді.

Өткен шақ

Өткен шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеу кезінен бұрын болып, істеліп кеткенін білдіретін етістіктің грамматикалық формасы.

Базаралы жағынан жамандық күткен кісінің бірі осы Әзімбай болған(Әуезов).

Қазіргі қазақ тіліндегі өткен шақ грамматикалық формасы мен мағыналық ерекшеліктеріне қарай жедел өткен шақ, бұрынғы өткен шақ, ауыспалы өткен шақ болып үшке бөлінеді.

А) Жедел өткен шақ.

Жедел өткен шақ етістіктің түбіріне –ды, -ді, -ты, -ті жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалып, жіктеліп қолданылады.Мысалы: Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман(Абай).

Жедел өткен шақ жұрнақтары етістіктің тұлғаларына тікелей жалғанады. Жедел өткен шақтың болымсыз түрі етістіктің –ма,-ме,-ба,бе, -па, -пе жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады.Баламды медресеге біл деп бердім, Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім(Абай).

Ә) Бұрынғы өткен шақ. Бұрынғы өткен шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтпен салыстырғанда, әлдеқашан бұрын болғандығын білдіреді. Жортар осы ортаның қолбасы, батыры болған. Тыныштықты білмеген, барымта соғыс десе қолды –аяққа тұрмайтын қызулы жас болатын(Әуезов).

Бұрынғы өткен шақ екі түрлі жолмен жасалады:

а) Бұрынғы өткен шақ –қан,-кен,-ған,-ген тұлғалы есімшенің жіктеліп келуінен жасалады.

Ту ұстап, тұлпар мініп, ел қорғауға, Азамат азамат па аттанбаған(Тоқмағанбетов).

ә) Бұрынғы өткен шақ етістікке көсемшенің –ып,-іп,-п жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады. Баяғыда Мысыр елінің әрі ақылды, әрі әділ кедей-кепшікке қамқоршы бір сұлтанды дәурен кешіпті(«Мың бір түн»).

Бұрынғы өткен шақтың күрделі түрі -ған,-ген тұлғалы есімшеге немесе –ып,-іп тұлғалы көсемшеге еді көмекші етістігінің тіркесуі арқылы жасалады. Жиреншенің қайда кеткенін Ұлжан білмеп еді(Әуезов).

Ескерту: Бұрынғы өткен шақтың есімшеден болған және еді көмекші етістігімен құралған күрделі түрі тұжырымды, айғақ мәнді білдіреді. Сондықтан шақ категориясын зерттеген ғалым Т.Қордабаев бұндай қолданысты айғақты өткен шақ деп атаған. Әңгіменің желісі осы оқиғаға байланысты құрылған.

 

Ал көсемшеден болған (біліпсің) және екен көмекші етістігінен құралған күрделі түрі айғақсыз мәнді білдіреді, сөйлеушінің көзі толық жетпейтіндігін байқатады.Т.Қордабаев бұндай қолданысты айғақсыз өткен шақ деп атаған. Сондықтан да бұрынғы өткен шақтың бұл түрі ертегілерде жиі кездеседі. Өткен заманда саудагер атаулының ішінде бір мықтысы болыпты(«Мың бір түн»).

Бұрынғы өткен шақтың болымсыз түрі –ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе қосымшалары арқылы және жоқ, емес сөздері арқылы беріледі.

б) Ауыспалы өткен шақ. Ауыспалы өткен шақ есімшенің –атын,-етін,-йтін жұрнақтары арқылы жасалып, бірде өткен шақты, бірде келер білдіріп қолданады. Бұл өңірдің балықшылары бір тайпа ел болатын(Нұршайықов).

Ауыспалы өткен шақ жіктеліп те, еді көмекші етістігімен тіркесіп те жұмсалады. Ауыспалы өткен шақтың болымсыз түрі етістікке –ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе жұрнақтары арқылы жасалады. Ал ауыспалы келер шақ тікелей жіктелмейді, тек еді көмекші етістігімен тіркесіп қолданады. Құдалыққа бүгін кешке баратын едік(«Ана тілі»).

Осы шақ

Осы шақ сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың, іс-әрекеттің болып жатқанын, өтіп жатқанын білдіреді.

Қыр басынан етекке қарай болат арқан тартып, он шақты жұмысшы жүр(Мұстафин).

Осы шақ болатын етістіктердің мағыналық белгілері:

1. Сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекетті білдіреді. Жұрт ойынмен болып жатыр (Майлин).

2. Әрдайым қайталанып тұратын дағдылы іс-әрекетті көрсетеді.

Арсыздық - ашыққаннан, ақсыздық - асыққаннан, пәмсіздік – масыққаннан шығады(«Аяз би»).

Басқа шақ түрлеріне қарағанда осы шақтың жасалуында кейбір ерекшелік бар. Ол қалып етістіктерінің отыр. Тұр, жатыр, жүр негізгі етістік мәнінде немесе немесе негізгі етістіктің көсемше (-а,-е,-й,-ып,-іп,-п) тұлғасына қалып етістіктерінің көмекші етістік мәнінде тіркесіп тікелей жіктеліп барып жасалуын да, бұл грамматикаларда нақ осы шақ деп беріледі. Осыдан анық көрінетіндей, осы шақтың бұл түрі қазіргі кезде арнайы грамматикалық тұлғалар арқылы жасалмай, қалып етістіктерінің негізінде немесе көмекші етістік мәнінде жіктеліп келуінен жасалады. Шақтық мән отыр, тұр, жатыр, жүр қалып етістіктерінің өз семантикасында бар. Көне кезде отыр –олтұрұр, тұр – тұрұр, жүр-жүрүр,жат-жатыр. Сөз соңындағы –ұр,-үр қосымшасы процессуальдық мәнді, болып тұрған қимылды білдірген. Сөйтіп қосымша түсіп қалса да, қосымша білдіретін мағына түбірге ауысқан қалып етістіктері(отыр, тұр, жатыр, жүр) осы күйінде шақ көрсеткіші болып қалыптасқан. Сондықтан да қалып етістіктері тіліміздегі барлық етістіктерден өзгеше болып көрінеді.Әрі түбір етістіктер сияқты бұйрық райдың екінші жақ анайы жекеше түрімен сәйкес келеді: сен отыр, сен тұр және тікелей жіктеліп, сөйлемде жеке қолданыла береді.Сөйтіп, қазіргі тұрғыдан нақ осы шақ арнайы грамматикалық тұлғаларынсыз-ақ қалып етістіктерінен жасалады да, ал тарихи тұрғыдан грамматикалық тұлғалары болған деген тұжырым жасауға болады.

Осы шақтың түрлері. Осы шақ мағынасы мен түрлеріне қарай нақ осы шақ және ауыспалы осы шақ болып екі түрге бөлінеді.

1) Нақ осы шақ. Нақ осы шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтте істеліп, болып жатқанын білдіреді. Нақ осы шақ етістіктің құрамына қарай жалаң және күрделі болып бөлінеді.

а) нақ осы шақтың жалаң түрі отыр, тұр, жүр, жатыр етістіктерінің жіктелуі арқылы жасалады. Көрінгенді қарғап, ауылға бүйідей тиіп бәйбіше жүр(Майлин).

ә) нақ осы шақтың күрделі түрі етістіктің –а,-е,-й,-ып,-іп,-п тұлғалы көсемше түрі мен отыр, тұр, жүр, жатыр деген қалып етістіктерінің тіркесуінен жасалады. Ол шыдай алмай, қатты қиналып жатыр(Майлин).

2. Ауыспалы осы шақ. Ауыспалы осы шақ қимыл, іс-әрекеттің дағдылы қалыпта болып тұруын білдіреді. Ауыспалы осы шақ –а,-е,-й тұлғалы көсемшенің жіктелуі арқылы жасалады. Құстар ұшады. Студенттер дәріс тыңдайды, сабақ айтады.

Сонымен бірге процессуалдық мәнді білдіретін, әсіресе баспасөз тілінде III жақта жиі қолданып жүрген –уда,-уде тұлғасы да осы шақтың грамматикалық көрсеткіші деп беріліп жүр.Бүгінде 50-ге таяу елшіліктер жұмыс істеуде.

Келер шақ

Келер шақ қимыл, іс-әрекеттің әлі болмағанын, сөйлеп тұрған сәттен кейін іске асатынын білдіреді.

Келер шақтың түрлері:

1) болжалды келер шақ

2) мақсатты келер шақ

3) ауыспалы келер шақ

1) Болжалды келер шақ қимылдың, іс-әрекеттің болу мүмкіндігін айқын көрсетпей, болжай ғана айтылуын білдіреді.Болжалды келер шақ етістіктің түбіріне есімшенің –ар,-ер,- р, болымсыз түріне етістіктен кейін –с жұрнағы жалғанып, одан кейін жіктік жалғауының үстелуі арқылы жасалады(Т.Қордабаев сенімсіз келер шақ деп атаған). Бірақ оның ойлағанының бәрі бола бермес(Әуезов).

2) Мақсатты келер шақ. Мақсатты келер шақ қимылдың, іс-әрекеттің келешекте мақсат етіле орындалатынын білдіреді. Мақсатты келер шақ етістіктің түбіріне –мақ,-мек,-бақ,-бек,-пақ,-пек жұрнақтарының жалғанып, одан кейін жіктелуі арқылы жасалады(Т.Қордабаев сенімді келер шақ деп атаған). Ол ертең өз еліне қайтпақ.

Кейде –мақ,-мек жұрнақтарының үстіне –шы, -ші жұрнағы жалғанып,, жіктелуі арқылы да мақсатты келер шақ жасалады.Кейінгі жұмыс өзінен-өзі шешіле бермекші.

Мақсатты келер шақтың болымсыз түрі –мақ тұлғалы етістікке және –шы тұлғалы етістікке емес деген көмекші етістіктің тіркесуі арқылы жасалады.Мынау көріністен Абай безбек емес(Абай).

3) Ауыспалы келер шақ. Ауыспалы келер шақ та ауыспалы осы шақ сияқты –а,-е,-й жұрнақты көсемшенің жіктеліп келуі арқылы жасалады.Тілегімді орындамасаң, ақ шашымды жаямын.

Ауыспалы келер шақтың ауыспалы осы шақтан айырмашылығы сөйлемде мезгіл мәнді басқа сөздермен де байқатып отырады. Бүгінге місе тұтпай, ертеңге көз жібереміз(Мәуленов). Қазір біз жақын жолмен жүріп келеміз(Момышұлы).

Жақ категориясы

Морфологиялық көрсеткіш ретіндегі жіктік жалғау үш жақтың әр жағында бөлек-бөлек болып түрленіп, сол арқылы, бір жағынан, тұтас біртектес грамматикалық мағынаны білдіріп, екінші жағынан, әр жақты, әр түрлі грамматикалық формалар арқылы бір-біріне қайшы грамматикалық мағына білдіріп, морфологиялық түрлену жүйесінің жиынтығын құрау арқылы грамматикалық категория болып танылады.

Сөздің жіктелу жүйесі, бір жағынан, морфологиялық түрлену тұлғаларының жүйесі, екінші жағынан, сол арқылы берілетін грамматикалық мағыналар жиынтығы арқылы грамматикалық категория болып танылады. Сонымен бірге осыған негіз болып отырған жіктік жалғаулардың синтаксистік қызметі мен сөйлем құраудағы сипаты ерекше екенін естен шығаруға болмайды. Жіктік жалғаудың сонымен бірге осыған негіз болып отырған жіктік жалғаулардың синтаксистік қызметі мен сөйлем құрауға, сөйлемді тиянақтап, ой білдіруге тікелей қатысы бар, өйткені сөйлемнің діңгегі, ойдың көрінісі, негізі болып есептелетін сөйлемнің баяндауышы жіктік жалғау арқылы, бір жағынан, ойдың қазығы, қимыл, іс-әрекеттің иесі бастауышпен қиыса байланысып тұрса, екінші жағынан, ойды тұжырымдап, тиянақтап, сөйлемді аяқтап тұрады. Сондықтан да түркологияда жіктік жалғауын баяндауыш қосымшасы немесе баяндауыш категориясының тұлғасы деп атайды.

 

Қазақ тіл білімінде жіктелуді, жіктік жалғауды бірде тек жақтық мағынамен байланысты қарап, оны жақтық мағынаны, предикативті мәнмен барабар деп түсінушілік бар. Ы.Мамановтың «Қазіргі қазақ тілі» атты еңбегінде: «Жіктік жалғауы өзінің жалғанған сөзіне тек қана жақтық мағына үстейді, яғни предикативтік реңк береді» - деп пайымдалған.

Жіктік жалғауы есім сөз таптарынан гөрі етістікке тән десек те, оның өзіндік ерекшеліктері бар.

Біріншіден, етістік түбір тұлғада тікелей жіктелмейді, ал есім сөздер тікелей түбір күйінде жіктеледі және 1-2 жақтарында тек адамға байланысты есімдер ғана жіктеледі.

Екіншіден, етістіктің жіктелетін тұлғаларын өзі бірдей, біркелкі жүйемен жіктелмейді. Атап айтқанда, қазақ тілінде етістік 5 түрлі жіктеледі, 4 түрлі жіктік жалғауы жалғанады.

 

1) Етістіктің есімше тұлғалы түрі (-ған,-ген,-атын,-етін,-ар,-ер,-с,-мақ, -мек) және отыр, жатыр, тұр, жүр деген 4 қалып етістігі,-уда,-уде тұлғалы тұйық етістік есім сөздердей жіктеледі. Онда жіктік жалғаудың үшінші жағы болмайды, нольдік формада тұрады.

Мен оқығанмын. Біз оқығанбыз.

Сен оқығансың. Сендер оқығансыңдар.

Сіз оқығансыз. Сіздер оқығансыздар.

Ол оқыған. Олар оқыған.

2) Етістіктің көсемше тұлғалы түрі (-а,-е,-й,-ып,-іп,-п) жіктеледі.

Мен келіппін. Біз келіппіз.

Сен келіпсің. Сендер келіпсіңдер.

Сіз келіпсіз. Сіздер келіпсіздер.

Ол келіпті. Олар келіпті.

Көсемше жіктелгенде 3-жақта арнайы -ды,-ді,-ты,-ті көрсеткіші болады, жіктелудің нәтижесінде көсемшенің осы тиянақсыз тұлғасы тиянақтылық сипатқа, аяқталғандық мәнге иеленеді.

3) Етістіктің шартты райы мен жедел өткен шақ түрлері шағындалған қосымшалар жалғану арқылы жіктеледі.

Мен айтсам, айттым. Біз айтсақ, айттық.

Сен айтсаң,айттың. Сендер айтсаңдар, айттыңдар.

Сіз айтсаңыз,айттыңыз. Сіздер айтсаңыздар, айттыңыздар.

Ол айтса, айтты. Олар айтса, айтты.

Етістіктің бұл тұлғалары жіктелгенде 3-жақта арнайы көрсеткіш болмайды.

4) Етістіктің бұйрық рай тұлғасы ерекше жіктеледі. Ол ерекшелік, біріншіден, бұйрық райда жіктік жалғаудың бүтіндей өзгеше болуында болса, екіншіден, етістіктің түбір тұлғасы мен бұйрық рай тұлғаларының сырттай ұқсас, бірақ екеуі бір емес екендігінде, яғни түбір сөз формаларына негіз болатын сөздің статикалық күйіндегі тұлғасы да, бұйрық райдың 2-жақ жекеше анайы тұлғасы – түбірден бөлек сөз формасы, грамматикалық түрлену парадигмасының бір көрінісі боп табылады.Сондықтан да етістіктің түбірі мен бұйрық райдың 2- жақ жекеше анайы түрі омоним формалар болады.

Мен барайын. Біз барайық.

Сен бар. Сендер барыңдар.

Сіз барыңыз. Сіздер барыңыздар.

Ол барсын. Олар барсын.

Бұйрық райдың 2 жақ анайы жекеше түрінде бір кезде арнайы тұлға болса керек. Бір жағынан басқа түркі тілдерімен, екінші жағынан 2 жақтық басқа түрлерімен салыстырсақ, бұйрық райдың екінші жағында -ың,-ің,-ң қосымшасы болғандығы байқалады. Кейін ол түсіп қалып, етістіктің түбір тұлғасымен сәйкес болып қалыптасқан. Бұлай болуға етістіктің түбір тұлғасының тікелей жіктеле алмайтыны және сөйлемде етістік түбірдің сол күйінде қолданылмайтыны себеп болуы мүмкін. Қазіргі кейбір түркі тілдерінде бұл форма кейде сақталып жұмсалады: сен алың, келиң.

Қазақ тілінде 2-жақ сыпайы тұлғасында және көпше тұлғалары –ыңыз, -ыңдар бұйрық райдың 2 жағының жалғауы – ың,-ің сақталған, демек, сыпайлықты және көптікті білдіріп тұрған – қосымшаның – ыз,-із және көптікті білдіріп тұрған – қосымшаның – ыз, -із және –дар, -дер бөлшектері ғана. Бұйрық рай – етістіктің грамматикалық категориясының бір түрі ретінде өзіндік жіктелу парадигмасы бар тілдік құбылыс.

Бұйрық райдың басты мағынасы қимылдың, іс-әрекеттің, орындалуы-орындалмауында біреуге бұйыру, тілек ету, түрткі болу сияқты мәндермен байланысты болса, бұйыру мәні 2 жақта айқын болады, 3- жақта бұйыру - өтіну мәні басым болады, ал 1-жақта бұйрықтан гөрі ниет - өтініш мәні басым болады.

4) Етістіктің ерекше жіктелетін түрі қалау рай тұлғасы. Қалау рай тұлғасы (-ғы,-гі) тәуелдік жалғау арқылы жаққа жіктеледі, қимыл, іс-әрекет иесі,жақ иесі (жіктеу есімдігі) атау тұлғада емес, ілік септігінде тұрады.

Менің айтқым келеді. Сенің айтқың келеді.

Сондай –ақ –у тұлғалы тұйық етістікке тәуелдік жалғауы үстеліп, керек, қажет, мүмкін, тиіс сияқты модаль сөздердің тіркесуінен жасалған баяндауыштарда осы тәріздес жіктеледі.

Менің баруым қажет. Сенің баруың қажет. Оның баруы қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. А.Ысқақов:«Қазіргі қазақ тілі». Алматы 1991 жыл.

2. Ы.Маманов:«Қазіргі қазақ тілі». Алматы 1966 жыл

3. Қазақ тілі грамматикасы. Алматы 1967 жыл.1 том.

4. Қазақ грамматикасы.Астана.2002.

5. Т.Қордабаев.Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктердің шақ категориясы.Алматы.1953.

Лекция №14

 

СТЕУ

 

Қазіргі қазақ тілінде үстеу лексика-семантикалық, морфологиялық жағынан ерекшеленген дербес сөз табы болып табылады.

Үстеудің лексика-семантикалық сипаты

Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгісін, жүзеге асу амал-тәсілін, мекенін, себебін, мезгілін, жай-күйін білдіретін және грамматикалық тұлғалармен түрленбейтін сөздер.

Биыл Абай он үшке толған еді (М.Әуезов). Кейін баспай, ілгері бас (Шәкәрім). Болады осындай қыз, некен-саяқ... Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста (Абай). Берілген мысалдардағы биыл, кейін, ілгері, некен-саяқ, бірдей сөздері мағынасы мен тұлғалық ерекшеліктеріне қарай үстеу болып табылады. Мұндағы биыл толу етістігінің жүзеге асу мезгілін білдіріп, қашан? деген сұраққа жауап беріп тұр. Кейін, ілгері сөздері басу қимылының мекенін, орнын, бағытын білдіріп, қайда? деген сұраққа жауап береді. Некен-саяқ сөзі болу іс-әрекетінің мөлшерін білдіріп, қашан? деген сұраққа жауап беріп тұр. Бірдей үстеуі ұстау қимылының жүзеге асу амалын білдіріп, қалай? деген сұраққа жауап беріп тұр.

Жоғарыдағы көрсетілген мысалдардағы талданған сөздер етістіктермен тіркесіп, олардың әр түрлі белгісін, қасиетін (мекенін, мезгілін, амалын, мөлшерін т.б.) білдіреді.

Қазақ тілінде осы тәрізді қимылдың әр түрлі сипаттарын білдіретін кейбір есім сөздер мен етістіктің көсемше тұлғалары да бар, бірақ олар үстеу орнына қолданылғанымен, яғни қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгісін, мекенін, амалын, мезгілін т.б. білдіргенімен сөз табы жағынан үстеу болып танылмайды.

Жалғанда болмас жұбаныш (Абай). Құздарында бал бұлағың (Ә.Сәрсенбаев). Бозторғай шырылдайсың жерге түспей (К.Әзірбаев). Аспандап алыс кеткен не бір мықты (Қ.Аманжолов). Жоқ-барды ертегіні термек үшін (Абай). Осы сөйлемдердегі жалғанда, құздарында, жерге сөздері қимылдың орнын, мекенін білдіріп, қайда? деген сұраққа жауап беріп тұрса, аспандап сөзі іс-әрекеттің амалын білдіріп, қалай? деген сұраққа, ал термек үшін амалдың мақсатын білдіріп, не үшін? деген сұраққа жауап беріп тұр.

Сөйте тұрса да бұлар үстеу емес, пысықтауыш қызметінде жұмсалып тұрған есімдер мен көсемше тұлғалы етістіктер болып табылады.

Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер етістікпен тіркесіп, пысықтауыштық қатынаста жұмсалады. Кейбір үстеулер морфологиялық өзгеріске түсіп, субстантивтенеді, яғни көптеледі, септеледі, тәуелденеді. Мысалы: Бүгініміз – беймаза, өткеніміз өкініш пе? («Ег.Қаз.»). Бүгіндері тек ыммен түсініседі (Ә.Тарази).

Үстеудің қүрамдық түрлері

Үстеудің негізгі грамматикалық белгісі – оның арнайы түрлену жүйесінің және грамматикалық категорияларының жоқтығы. Сөйтіп, үстеу қазақ тілінде түрленбейтін сөз табы болып саналады.Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер құрамы жағынан түбір үстеулер, туынды үстеулер және күрделі түбір үстеулер болып үшке бөлінеді.Негізгі үстеулер. Құрамы жағынан түбір және қосымшаға бөлшектеуге келмейтін сөздер негізгі үстеулер деп аталады. Біраз, кеше, енді үстеулері морфемаларға бөлшектеуге келмейтін түбірден құралған сөздер.Негізгі үстеулерге мына сөздер тобы жатады: жылдам, әрең, әдейі, жорта, әзір, әлі, бұрын, қасақана, ұдайы, ақырын, ерте, кеш, жоғары, төмен, қазір, дереу, жаңа, енді, шапшаң, бағана, ілгері, әрі, бері, мана, ылғи, әзір, бекер, дереу, кері, әрмен, бермен, нақ, нағыз, дәл, өте, тым, аса, ерекше, мүлде, оқыс, түгел т.б.

Ескерту: Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі үстеулер болып табылатын ары, бері, кері көне түркі тілінде морфемаларға бөлшектеніп, -ры, -рі, -ру бағыттық барыс септігінің функцияларында жұмсалатын тұлғалардың түбірге сіңісіп, кірігіп кетуі арқылы қалыптасқан. Ғалымдардың көпшілігі бұл тұлғаны көне барыс септіктің жалғауы деп таныса, кейбір зерттеушілер жалғау емес, бағыттық мағына тудыратын қосымша деп қарайды. Көне түркі ескерткіштер тіліндегі –ры, -рі, -ру, -рү түбір сөздердің құрамында өлі формант ретінде сақталған. Сонымен бірге негізгі түбір үстеу тобына жататын жоғары, ілгері сөздерінің түбірі жо, іл есім сөздер болған. Жо – жоқ, йок – биік мағынасын, іл – ілкіде, баста мағынасында қолданылған. Тарихи тұрғыдан жо, іл сөздеріне –ға, -ру, -геру, -қару, -керу формаларының жалғануы арқылы үстеулер жасалған.Негізгі үстеулердің көпшілігіне сын есімнің шырай жұрнақтары жалғанады. Атап айтқанда, мына мезгіл үстеулері: бұрынырақ, ертерек, кешірек т.б. Мысалы: Бұрынырақ кезде бұндайда асын тастап, кісіге қарап жалтақтап шығып кететін (М.Әуезов). Ертерек келмедің деп несіне ескертпейін, ештен кеш жақсы (Ғ.Мүсірепов). Мекен үстеулеріне жалғанады: төменірек, әрірек, жоғарырақ, төмендеу, берірек т.б. Сын қимыл үстеулеріне жалғанады: тезірек, жайырақ, жылдамдау, оңайырақ т.б.

Үстеудің кейбір мағыналық топтары шырай жұрнақтарын мүлдем қабылдай алмайды. Жоғарыда аталған кейбір үстеулерге сын есімнің шырай жұрнақтарының жалғануы таихи жағынан үстеудің сын есіммен жақын, төркіндес екендігін көрсетеді. Осымен байланысты шырай жұрнақтарын қабылдайтын да – негізгі түбір үстеулер мен қимылдың сапалық белгісін білдіретін үстеулер.

Туынды түбір үстеулер. Басқа сөз таптарынан сөзжасам жұрнақтарының жалғануы арқылы, кейбір септік жалғауларының жалғануы арқылы, кейбір септік жалғауларының көнеленуі, яғни түбірге сіңісіп кетуі арқылы жасалған сөздер туынды үстеулер деп аталады. Қатарлай тіккен киіз үйлер (М.Әуезов). Сейтенге қазақша ғана айтты, қазақ екен (Ғ.Мүсірепов). Түнде ақсақалдарды жинап, солардың қолына бірсыпыра мал сақтауға бермекші болыпты (Б.Майлин). Осы сөйлемдердегі қатарлай, қазақша үстеулері зат есімдерге –лай (-ла+й), -ша жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалса, түнде үстеуі жатыс септігінің де жалғауының көнеленуі негізінде үстеуге айналған.

Көлемдік септік жалғаулар арқылы жасалған туынды үстеулер

Тілімізде көлемдік септік, яғни барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінің жалғаулары арқылы жасалған, адвербиалданып үстеуге көшкен сөздер бар. Олар:

 

1. Барыс септігінің көнеленуі негізінде жасалған үстеулер: босқа, жатқа, артқа, текке, бекерге, кешке, әзірге. Мезгілдік мәндегі бұндай үстеулер кейде дейін, шейін, жақын тәрізді септеулік шылаулармен де тіркесіп жұмсалады: кешке жақын, түнге дейін т.б.

2. Жатыс септігінің көнеленуі арқылы жасалған үстеулер: түнде, мұнда, күнде, баяғыда, қапыда, лезде т.б

3. Шығыс септігінің көнеленуі арқылы жасалған үстеулер: шетінен, төтеден, шалқасынан, етпетінен, қырынан, кенеттен, өз-өзінен т.б. Мезгілдік мәндегі бұндай үстеулер кейде бері, кейін сияқты септеулік шылаулармен де тіркесіп жұмсалады: түннен бері, таңнан кейін т.б.

Күрделі түбір үстеулер. Бірнеше түбірдің кірігуі, бірігуі, қосарлануы, тіркесуі, тұрақтануы арқылы жасалған сөздер күрделі түбір үстеулер деп аталады. Мысалы, екіталай (біріккен), ертеңді-кеш, жан-жағы (қосарланған), күні бойы (тіркесіп тұрақтанған) – күрделі түбір үстеулер.

Күрделі түбір үстеулер мына жолдар арқылы жасалады:

1. Басқа сөз таптарының бірігуі, кірігуі нәтижесінде пайда болған үстеулер: бүгін (бұл күн), биыл (бұл жыл), жаздыгүні (жаздың күні), қыстыгүні (қыстың күні), ендігәрі (ендігіден әрі) т.б.

2. Сөздердің қосарлануы арқылы жасалған үстеулер: бірте-бірте, бет-бетімен, бостан-босқа, қолма-қол, оқта-текте, анда-санда, жата-жастана, жапа-тармағай, аз-аздап, күні-түні.

3. Сөздердің тіркесуі мен идиомаланған тіркестер: алдын ала, ала жаздай, күні кеше, күні бүгін, ертеден қара кешке, томаға тұйық, күн ұзаққа, әлі күнге, күн ілгері.

Үстеудің семантикалық топтары

Үстеудің сөз табы ретінде басты белгісі – оның семантикалық сипаты болып табылады. Соған сәйкес сөйлемде белгілі қызмет атқарады, ол – пысықтауыш және етістікпен тіркесіп жұмсалады, ал морфологиялық жағынан түрленбейді. Ол қимыл, іс-әрекетті әр түрлі мекендік, мөлшерлік, сындық сипаттары мен мақсат, себептерін білдіреді. Осындай мағыналық ерекшеліктерімен байланысты, олар мына семантикалық топтарға бөлінеді: мезгіл үстеулері, мөлшер үстеулері, мекен үстеулері, сын-қимыл (бейне) үстеулері, күшейтпелі үстеулер, мақсат үстеулері, себеп-салдар және топтау үстеулері.

Мезгіл үстеулері

Қазіргі қазақ тіліндегі мезгіл үстеулері қимыл, іс-әрекеттің жүзеге асу уақытын, мезгіл, мерзімін білдіріп, қашан? қашаннан? деген сұрақтарға жауап береді. Мезгіл үстеулері мыналар: бүгін, биыл, қазір, ала жаздай, енді, ертең, таңертең, кешке, күндіз, қыстыгүні, әуел-баста, қыстай, жаздай, кеш, әлі т.б. Енді бұлардың бар күшін салып жатқаны (Ғ.Мүсірепов). Әлі де желісі үзілмей, ой соңында келе жатқан (М.Әуезов) тәрізді сөйлемдердегі енді, әлі қимылдың мезгілін білдіріп тұрған үстеулер. Мезгіл үстеулері құрамына қарай негізгі, туынды және күрделі түбір болып бөлінеді.

Негізгі түбір үстеулер морфемаларға бөлшектеуге келмейтін сөздерден тұрады. Олар: қазір, бұрын, ертең, жаңа, кеш, енді, кеше т.б.

Туынды түбір үстеулер басқа сөз таптарынан сөз тудыратын жұрнақтар жалғану арқылы жасалады. Мезгіл үстеулердің жасалу жолдары:

1. -ша/ше: бүгінше, биылша, әзірше. Мысалы: Биылша біз бұл құрылысты тоқтата тұруды жөн көрдік («Ана тілі» газ.). Уақыт қана емдейтін, ұзап барып айығатын әзірше үзілмес шер (М.Әуезов).

2. Көлемдік (барыс, жатыс, шығыс, көмектес) септіктердің көнеленуі арқылы жасалған мезгіл үстеулері: әуел баста, жазда, қыста, баяғыда, күнде, түнде, басында, лезде, ілуде, бағанадан, бүгіннен, түннен, бұрыннан, баяғыдан, әуелден, ертемен, таңертеңмен.

3.Күрделі түбір мезгіл үстеулері бірнеше сөздердің бірігіп, қосарланып, тіркесіп тұрақтануы арқылы жасалады. Олар: бүгін, биыл, таңертең, жаздыгүні, қыстыгүні, жазғытұрым, кешқұрым, әуел баста, апақ-сапақта, бүгін-ертең, енді-енді, бұрын-соңды, ала жаздай, күні-бүгін, таң сәріде, жаз бойы. Мезгіл үстеулері қимылдың мезгілін білдіріп, естістікпен тіркесіп, қашан? қашаннан? деген сұрақтарға жауап беріп, сөйлемнің мезгіл пысықтауышы қызметін атқарады.

Мекен үстеулері

Қазіргі қазақ тіліндегі мекен үстеулері қимыл, іс-әрекет, амалдардың мекенін, орнын, бағытын білдіріп, қайда? қайдан? деген сұрақтарға жауап береді. Мекен үстеулерге мына сөздер жатады: төмен, жоғары, ілгері, әрі, бері, әрмен, алға, артқа, артта, тысқары, осында, мұнда, кері, алды-арты, әрі-бері, жолшыбай, жол-жөнекей т.б. Мекен үстеулері құрамы жағынан негізгі, туынды, күрделі түбір үстеулер болып бөлінеді.

1. Негізгі мекен үстеулері жеке дара сөздерден тұрып, морфемдік жағынан бөлшектеуге келмейді. Олар: жоғары, төмен, әрі, бері, кері т.б.

2. Туынды түбір мекен үстеулер сөз тудыратын жұрнақтар арқылы және көлемдік септіктердің консервациялануы жасалады.

Мекен үстеуінің жасалу жолдары:

а) –қары (-кері), -ғары (-гері) жұрнақтарының жалғануымен жасалады: ілгері, тысқары, сыртқары, ішкері. Бұлдардың кейбірі түбірмен кірігіп, қазіргі кезде туынды түбір болып есептелмейді де.

ә) Көлемдік (барыс, жатыс) септіктерінің көнеленуі жолымен жасалады: алға, артқа, төменде, жоғарыда, артта, осында, мұнда, ілгеріде.

3. Күрделі түбір мекен үстеулер. Бұлар сөздердің қосарлануы арқылы жасалады. Қосарлану арқылы жасалған мекен үстеулер: алды-арты, жол-жөнекей, әрі-бері т.б. мекен үстеулері негізінен тістікпен тіркесе келіп, оның орнын, мекенін, бағытын білдіріп, сөйлемнің мекен пысықтауыш мүшесі болады. Базаралы басын шайқады да кейін қозғалды (М.Әуезов).

Мөлшер үстеулері

Қазіргі қазақ тіліндегі мөлшер үстеулері қимыл, іс-әрекет, амалдың немесе сынның көлемдік дәрежесін, мөлшерін, шама-шарқын білдіріп қанша? қаншалық? қаншама? қаншалап? кейде қалай? қалайша? деген сұрақтарға жауап береді. Мөлшер үстеулеріне төмендегі сөздер жатады: сонша, осыншама, мұнша, сондайлық, анағұрлым, бірен-саран, онша, едәуір, бірталай, бірқыдыру, біраз т.б. Кейде мөлшер үстеулері есім сөздермен тіркесіп те жұмсалады: бірталай уақыт өтті, сонша жүкті көтеріп, сондайлық сыпайы т.б.

Морфологиялық құрамы жағынан мөлшер үстеулері негізгі түбір бола алмайды, себебі тілдегі барлық мөлшер үстеулері басқа сөз таптарына жұрнақ жалғану арқылы немесе сөздердің бірігуі, қосарлануы, тіркесуі арқылы жасалған.

Мөлшер үстеулердің жасалу жолары:

1) Туынды түбір мөлшер үстеуі мына қосымшалар арқылы жасалған:

-ша (-ше): сонша, мұнша, онша т.б.

-шама: соншама, мұншама, осыншама, біршама т.б.

-шалық: мұншалық, соншалық, осыншалық.

-дайлық: мұндайлық, ондайлық, сондайлық, бұндайлық т.б.

2) Күрделі түбір мөлшер үстеулері сөздердің бірігуі, қосарлануы арқылы жасалады.

а) бірігу тәсілімен жасалған мөлшер үстеулері: анағұрлым, бірсыпыра, бірқыдыру, недәуір, неғұрлым, бірталай т.б.

ә) қосарлану тәсілі арқылы жасалған мөлшер үстеулері: бірен-саран, бірлі-жарымды, азды-көпті, некен-саяқ т.б.

Мөлшер үстеулері бірде етістіктермен тіркесіп, іс-әрекет, қимыл, амалдың мөлшерін білдірсе, бірде зат есім, сын есімдермен тіркесте қолданылып оның мөлшерін білдіреді. Мысалы, соншама өкпеледі, недәуір ер жетті, анағұрлым өсіпті деген мысалдардағы соншама, недәуір, анағұрлым мөлшерлік үстеулері өкпеледі, ер жетті, өсіпті етістіктерімен тіркесте қолданылып, қалай? қанша? деген сұрақтарға жауап беріп, сынның мөлшерін, көлемдік дәрежесін көрсетеді. Мысалы, соншама үлкен үй, недәуір терең, анағұрлым төмен т.б. мөлшер үстеуі етістікпен тіркесе келіп, сөйлемнің мөлшер пысықтауышы қызметін атқарады. Сонымен бірге зат есім, сын есімдердің алдында келіп, оны анықтап, сөйлемнің қабыса байланысатын анықтауышы болады. Мысалы: Осынша өнер тауып асқан адам (Шәкәрім). Бірен-саран жатақтар көше жөнелуге әзірленіп қалды (Ғ.Мүсірепов).

Сын-қимыл (бейне) үстеулері

Қазіргі қазақ тіліндегі сын-қимыл үстеулері қимыл, іс-әрекеттің жасалу амал-тәсілін, сынын, бейнесін білдіріп, қалай? қайтіп? қалайша? кімше? деген сұрақтарға жауап береді. Сын-қимыл үстеулерге мына сөздер тобы жатады: ақырын, тез, шалқасынан, әзер, оқыс, дереу, өзінше, зорға, қапыда, лезде, үнемі, бостан-бос, емін-еркін, ерекше, өзгеше, көйлекшең, тікелей, ретімен, жүресінен, кезекпен, жайымен, астыртын, жасырын, үстіртін, бірден, біржола, шала-пұла, зым-зия, бетпе-бет, қолма-қол т.б.

Сын-қимыл үстеулері құрамы жағынан негізгі түбір, туынды түбір, күрделі түбір сын-қимыл үстеулері болып бөлінеді.

Негізгі түбір үстеулер мағыналық бөлшектерге бөлінбейтін жеке дара сөздерден тұрады. Олар: тез, әзер, оқыс, дереу, үнемі, еркін, ерекше.

Туынды түбір сын-қимыл үстеулері басқа сөз таптарынан сөзжасам жұрнақтарынын жалғануы, көлемдік септіктерінің көнеленуі арқылы жасалады. Атап айтқанда, туынды үстеулердің жасалу жолдары мынандай:

а) –ша (-ше) жұрнағының әр түрлі сөз таптарына жалғануы арқылы көптеген сын-қимыл үстеулері жасалған. Олар: адамша, балаша, құсша, қазақша, ауызша, жазбаша, ескіше, керісінше, қысқаша, өзінше т.б.

ә) –шаң (-шең) жұрнақтары зат есімдерге жалғану арқылы жасалады. Олар: көйлекшең, етікшең, байпақшаң т.б.

б) –лай (-лей), -дай (-дей) жұрнақтарын қосу арқылы. Олар: жартылай, осылай, былай, бірдей, ойлай, тікелей, шикілей, өлердей т.б.

Көлемдік, яғни барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінің көнеленуі арқылы жасалған сын-қимыл үстеулері төмендегідей.

а) Барыс септігі жалғауы арқылы: бірге, босқа, зорға үстеулері.

ә) Жатыс септігі жалғауы арқылы: қапыда, оқыста, лезде, қапелімде, аңдаусызда.

б) Шығыс септігі жалғауы арқылы: өздігінен, шалқасынан, кенеттен, төтесінен.

в) Көмектес септігінің жалғауы арқылы: жайымен, ретімен, кезекпен, өздігімен, шынымен т.б. үстеулер.

Күрделі түбір түріндегі сын-қимыл үстеулері сөздердің бірігуі, қосарлануы арқылы жасалады.

а) Сөздердің бірігуі арқылы жасалған сын-қимыл үстеулер: біржола, біржолата, жайбарақат, ауызекі.

ә) Сөздердің қосарлануы арқылы жасалған сын-қимыл үстеулер: бостан-босқа, емін-еркін, шала-пұла, зым-зия, бетпе-бет, қолма-қол, жападан-жалғыз т.б.

Сын-қимыл бейне үстеулері негізінен етістікпен тіркесіп келіп, қимылдың сынын білдіріп, сын-қимыл пысықтауыш қызметін атқарады.

Күшейтпелі үстеулер

Қазіргі қазақ тіліндегі күшейткіш үстеулер заттың сындық қасиетін және қимыл, іс-әрекеттің белгі, сапасын, мөлшер, көлемін күшейтіп не солғындатып көрсету үшін қолданылады. Күшейткіш үстеулерге мына сөздер тобы жатады: ең, тым, өте, аса, орасан, нағыз, әбден, мүлде, кілең, өңкей, дәл, керемет, орасан, өрен т.б.

Күшейткіш үстеулер негізінен сапалық сын есіммен тіркесіп қолданылып, сын есімнің күшейтпелі шырай түрін жасайды. Ақылды ой, алғыр сөз адамның ең жоғары қасиеті (Ғ.Мүсірепов).

Күшейткіш үстеулердің көбі етістік алдына келіп, қалай? деген сұраққа жауап беріп қимылдың сапасын күшейтеді немесе солғындатып көрсетеді. Шешесі әбден таниды екен (М.Әуезов).

 

Морфологиялық құрылысы жағынан күшейткіш үстеу тек негізгі түбір болып келеді. Ол басқа сөз таптарына жұрнақтар жалғану арқылы немесе бірігу, қосарлану, тіркесу арқылы жасалмайды. Мысалы, Өзге жұрт ойды нетсін, өңкей соқыр (Абай) деген мысалдағы өңкей үстеуі морфемдік бөлшектеуге келмейтін сөз.

Мақсат үстеулері

Қазіргі қазақ тіліндегі мақсат үстеулері қимыл, іс-әрекеттің болу мақсатын білдіріп, не мақсатпен? деген сұраққа жауап береді. Мақсат үстеуге жататын сөздер көп емес. Олар: әдейі, қасақана, жорта, әдейілеп. Мақсат үстеулері құрамы жағынан тек негізгі түбір болып келеді. Сөйлемде етістікпен тіркесіп, мақсат пысықтауыш қызметін атқарады. Құнанбай бағанадан әзіл салған да, әдейі соған шұқшиған (М.Әуезов) деген сөйлемде не мақсатпен? деген сұраққа жауап беріп пысықтауыш қызметінде тұрған үстеу - әдейі сөзі.

Себеп-салдар үстеулері

Қазіргі қазақ тіліндегі себеп-салдар үстеулер қимыл, іс-әрекет, амалдың болу, болмау себебін немесе салдарын (нәтижесін) білдіріп, не себепті? неге? деген сұраққа жауап береді. Себеп-салдар үстеулерге жататын сөздер мыналар: босқа, амалсыздан, бекерге, текке, лажсыздан, құр босқа, шарасыздан, жоққа т.б.

Құрамы жағынан себеп-салдар үстеулер туынды түбір болып келеді. Олар көлемдік (барыс, шығыс) септік жалғауларының көнеленуі арқылы жасалады. Олар: бекерге, босқа, текке, жоққа, шарасыздан, амалсыздан, лажсыздан.

Себеп-салдар үстеулер сөйлемде қимылдың жүзеге асу себеп-салдарын білдіріп, сөйлемнің себеп-салдар пысықтауышы қызметінде жұмсалады. Жандыкең лажсыздан өзінің артықтау кеткенін түсінді ме (Айымбетов).

Топтау үстеулері

Қазіргі қазақ тіліндегі топтау үстеулері қимыл, іс-әрекеттің жасалуының топтық сипатын білдіреді де, нешеден? қаншалап? деген сұрақтарға жауап береді. Топтау үстеулеріне жататын сөздер төмендегідей: біреулеп, екеулеп, көптеп, қос-қостап, топ-тобымен, он-оннан, бір-бірлеп т.б. морфологиялық құрамы жағынан топтау үстеулері туынды түбір күйінде және қосарланған, яғни күрделі туынды түбір күйінде кездеседі. Топтау үстеулерінің жасалу жолдары:

1) –лап (-леп), -дап (-деп), -тап (-теп) жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Олар: екеулеп, мыңдап, көптеп, аздап, қостап, жекелеп т.б.

2) Қосарлану арқылы жасалаған күрделі туынды түбір топтау үстеулері: қос-қостап, топ-тобымен, он-оннан, бір-бірлеп, бес-ондап т.б.

Топтау үстеулері сөйлемде қалай? деген сұраққа жауап беріп, сын-қимыл пысықтауыш қызметінде жұмсалады. Жұмыскерлер жер барактарынан бір-бірлеп шығып айналаға тітіркене қарайды (Ғ.Мүсірепов).

Үстеудің сөйлемдегі қызметі

Үстеулер сөйлемде басқа сөздермен, көбіне, етістікпен қарым-қатынасқа түсіп, сөйлемнің бір мүшесі қызметін атқарады. Ол негізінен пысықтауыш қызметінде жұмсалады.

1.Үстеу семантикалық сипатына сәйкес қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі сын-сипаты, белгісін білдіреді. Осымен байланысты мезгіл пысықтауыш, мекен пысықтауыш, сын-қимыл, мақсат, себеп пысықтауыш бола алады. Жайнағаның қараңғы түнде құлындай шыңғырған дауысы естілді (С.Мұқанов). Тұра қаштым жалма-жан (Абай). Ерекше бір азап дүниесінен келгендей (М.Әуезов). Боранды күні ығып келе жатқан қойға араласып, бет-бетімен бөліп-бөліп әкетіп, талай қойды қырып шықты (Сонда). Оразбай жалғыз көзін төмен салып... (Сонда). Аңшылық өмірінде талай қыранды көріп өткен (Сонда) деген мысалдардағы түнде үстеуі қашан? деген сұраққа жауап беріп, қимылдың өту мезгілін білдіріп, мезгіл пысықтауыш қызметінде, жалма-жан, ерекше сөздері қалай? сұрағына жауап беріп, іс-әрекеттің амалын білдіріп, қимыл-сын пысықтауыш болса, төмен үстеуі қимылдың орнын білдіріп, қайда? деген сұраққа жауап беріп, сөйлемнің мекен пысықтауыш мүшесі қызметінде, ал талай үстеуі қанша? деген сұраққа жауап беріп, мөлшер пысықтауыш қызметін атқарып тұр.

 

2. Кейбір үстеу сөйлем аяғында жіктеліп, баяндауыш болады. Іркітің де сонда, өлген малдың тері-терсегі де сонда (Ғ.Мүсірепов) деген сөйлемдегі сонда үстеуі ІІІ жақ жіктік жалғауының нөлдік тұлғасында тұрып баяндауыш қызметін атқарып тұр.

3. Кейбірі атау септігінде тұрып, субстантивтеніп, бастауыш болады. Еріншектің ертеңі бітпес (Мақал). Біразы – уылжыған жас, бірқатары – сақ