ГАФУРИ ИҖАТЫНДА МИЛЛӘТ ЯЗМЫШЫ

Мөхәмметдинова А.

Сарман гимназиясе,

Фәнни җитәкче: Салихова А.Н.

ХХ гасыр башы әдәбиятында зур иҗтимагый күренешләр, сәяси хәлләр, көрәш вакыйгалары, аерым геройның авыр кичерешләре, хис-тойгылары, омтылыш-хыяллары, сөенеч-тойгылары белән бик җайлы үрелеп, матур, би-зәкле картина, гасыр башындагы шәхес һәм халык тормышы картинасын барлыкка китерәләр. Бу тарихи күренешләр бик күп әсәрләрдә, шул исәптән М. Гафури әсәрләрендә дә киң яктыртылды. М. Гафуриның иҗатында тема күбрәк дөнья революциясе, совет кешесе, аның рухи дөньясы, омтылышлары шул чордагы тарихи җирлектә ачылды. Шундый темалардан түбәндәгеләрне атарга була: 1905-1907 нче ел күтәрелешләре, реакция, I империалистик сугыш, октябрь революциясе, хатын-кыз азатлыгы.

Бу темаларны сурәтләгәндә язучы шәхес язмышы белән иҗтимагый хәлләр-не, шәхес тормышы белән масса хәрәкәтен игътибар үзәгендә тота. М. Гафури әдәбиятка Беренче рус революциясе алдыннан килде. Утыз елдан артыкка сузылган иҗатында ул зур әдәби мирас калдырды. Аның бик күп шигырь һәм поэмалары, мәсәл һәм нәсерләре, хикәя һәм повестьлары, пьеса һәм либрет- толары, күп санлы мәкаләләре бар. Гафури иҗатында татар һәм башкорт хал -кының мәгърифәт өчен, сыйнфый азатлык өчен алып барган көрәшләре тулы чагыла.

1905-1907 нче еллар иҗатына кеше эксплуатацияләүгә корылган җәмгыять- нең асылын, кешеләр арасындагы мөнәсәбәтләрне, төрле сыйныф вәкилләренең характер һәм рухи сыйфатларын “Алтын приискасында”, ” Ялчы”, “Көтүчеләр”, “ Чит илдә” кебек әсәрләрендә күрергә була.

Аерым алганда, капиталистик җәмгыятьтә җир-сулар, урман-болыннар, завод-фабрикалар, аерым хуҗалар кулында булуын,ярлылар шул хуҗаларга ялланып эшләүләрен, теләсә нинди авыр шартларда, теләсә нинди авыр эш башкарырга мәҗбүр булуларын язучы ачык чагылдыра. Чөнки язучы үзе дә шул җәмгыятьтә туып үскән бит!

М. Гафури әсәрләре гади халыкка теләктәшлек белән сугарылган. Патша Россиясендә хезмәт кешеләренең авыр тормышы һәм хуҗаларның кешелексез- лекләре 1905-1907 нче елларда язылган әсәрләренең төп темасы. Мәсәлән, “ Шагыйрьнең алтын приискасында” әсәрендә революциягә кадәрге тормыш күренешләре һәм хезмәткә мәхәббәт, белем алу, үзара ярдәмләшү һәм эшсезлек темалары алына.

1905 нче елларда татар театры, күп санлы газета-журналлар чыга башлау, мәктәп-мәдрәсәләрдә рус телен өйрәнү һәм башка уңай яклар барлыкка килә. Әдәбиятта исә халык образы, азатлык өчен көрәш темаларын күтәргән язучылар арасында М. Гафури да бар. Бу темага аның “Беренче Дума ачылды”, “1906 елдан 1907 елга васыять ”, “ Бай кеше”, “ Мал өчен ”, “ Базарга чыктым”, “1906 елга 1907 елның җавабы” дигән шигырьләрен атарга була. Шагыйрь фикеренчә, патша бәреп төшерелергә, ярлылык, искелекләр бетерелергә, халыкка тулы азатлык бирелергә тиеш.

Беренче рус революциясе җиңелгәч, илдә реакция еллары башлана. М. Гафури үзенең халык улы икәнен һичкайчан онытмый, иҗаты белән гади халык интересларын яклавын дәвам итә.

Авырлык, ярлылык кай җирдә булса, мин дә шул якта.

Булырмын вөҗданымның зур теләген биргән шул чакта,-- дип яза ул.

Реакция елларындагы язылган шигырь һәм мәсәлләрдән: “ Үгез белән бүре”, “ Сарыкны кем ашаган?”, “Җанварларга килгән үләт”, “ Ялчы бабай”, “Сатлыклар”, “Үзем һәм халкым”, “Мин кайда?”, “Хәят юлында”. Шушы кешелексез шартларда да язучы яхшы сыйфатларын саклаган, намуслы, эчкерсез кеше образларын табарга омтылган.

1914 нче елны башланган империалистик сугыш Россия халыкларын коточкыч авыр хәлгә куя. Сыйнфый һәм милли изелү янына сугыш михнәте өстәлә. Гафури башта сугышны явызлыкларга чик кую дип аңласа (“Кыямәт”), соңыннан ул байларның һаман да рәхәттә яшәвен, ә кан һәм күз яше гади халык өлешенә төшүен күрә (“ Ишет, тәңрем”.). Язучы бу фикерне “ Солдат хатыны Хәмидә” исемле хикәясендә, “Ела!”, “ Сугышта хәбәрсез югалган туганга” шигырьләрендә дә уздыра. Аннан ул коточкыч гаделсезлекләргә юл куйган көчкә селтәнә һәм “Юктырсың ла, алла...” дигән шигырен яза.

М. Гафури сугышны кабызган сәбәпләрне сыйнфый тигезсезлектән таба. Мәсәлән, “ Ул кем?” шигырендә сугышның сәбәбен эзләргә чакыру ярылып ята.

Син шулай коллыкта йөрсәң, дөнья киң булмас сиңа,

Барча эшләрдән элек баш бул, туган, үз иркеңә...

1917 нче елгы революция тудырган яңа кеше образын чагылдыруга М. Гафури җиң сызганып тотына. Ул бу тарихи вакыйганың төп максатын яңаны төзүдә, моны башкарып чыгарлык көчне ул эшчеләр һәм крестьяннар дуслыгында күрә.

Бир син миңа утлар тирәсенә

Эшләп, кызарып янган кулыңны,--

Бир син миңа кырда сабан сөреп,

Туфракланып каткан кулыңны...

“ Бир кулыңны!..

Революцияне әдип яшәп килгән гаделсезлекләр өчен байлардан “ хи- сап алу көне” дип бәяли. Бу аның “Хисап көне”, “ Ант”, “ Татар егетенә”, “ Эшче поэмасы”, “ Урак һәм чүкеч”, “Кызыл байрак”, “Азатлык сугышын яклап”, “ Яңа тормыш турында” мәкаләләрендә ачык күренә.

“ Аждаһа” шигырендә язучы революция дошманнарына каршы көрәшкә чакыра торган лирик образ иҗат итә.

М. Гафури татар культурасы үсешенә, әдәбиятка, киләчәккә өмет баглап, күп кенә яңа темалар, чорга хас образлар алып килде. Ул каләм-коралы белән халык азатлыгы өчен актив көрәш алып барды, әдәбиятта яңа традицияләргә нигез салучы вәкилләрнең берсе булды.

М. Гафури соңгы көннәренә кадәр актив иҗат итте. Ил һәм халык тормышының барлык тармаклары да Гафури иҗатында чагылыш тапты. Ул үз Ватанының ялкынлы патриоты булды.