Г. ИСХАКЫЙ ИҖАТЫНДА МИЛЛӘТ ЯЗМЫШЫ.

 

Дәүлитова Г.,

Тукай муниципаль районы инглиз телен тирәнтен

өйрәнүче Шилнәбаш урта мәктәбе.

Җитәкчесе: Дәүләтова З.Л.

 

Теләсә нинди милләтне барыннан да элек аның күренекле кешеләре аша беләләр. Чөнки аларның каһарманлыгы, таланты, җәмгыят өчен кылган хезмәтләре бер милләт эчендә генә кала алмый, ә бәлки бөтенкешелек күләмдә әһәмиятле була.

20 нче йөз башында татар җәмгыятендә милләтне алга җибәрү, моңа аң-белемне арттыру юлы белән ирешү җәмгыятчелекнең төп гамнәреннән берсе иде. Шуның өчен каләм әһелләре милләт алдында торган бурычларны, күпмедер дәрәҗәдә булса да, әхлакны үстерү, яхшырту ярдәмендә хәл итү мөмкин дип исәпләделәр, мәгърифәтчелек карашларын уздырдылар.

Татар халкы үзенең олы һәм катлаулы тарихында бөек шәхесләрне аз тудырмадылар. Аларның берсе - талантлы прозаик, драматург, публицист, җәмгыят эшлеклесе - Гаяз Исхакый. Аның әсәрләре озак еллар буе бикләнеп тотылса һәм эшчәнлеге бозып аңлатылса да, дөреслек җиңде, Гаяз Исхакый акланды. Бай тарихлы иҗаты укучыларга кире кайтты. Егерменче гасырның беренче яртысында ул татар, гомумән, төрки халыкларның киләчәге өчен эзлекле көрәш алып барган, шуны яшәвенең иң олы максаты дип санаган милләт агаларыбызның иң күренеклесе иде. Ул халкыбызны “өсте-башы бөтен, ашы-суы иркен, йөзе-күзе күркәм, көе- җыры көчле, сүзе-сазы татлы, кыйланышы килешле, җайлы, йөреше-барышы тугъры итеп” күрергә теләде. Мондый изге эшкә гомереңне багышлау өчен туган халкыңның үткәндәге фаҗигаләрен яхшы белергә,аның бүгенге хәле өчен йөрәген сызланырга, шушы хәлдән чыгуның иң дөрес, иң туры юлларын табарга кирәк иде. Гаяз Исхакый шушы эшкә юл күрсәтүче күренекле сәяси эшлекле, оста оештыручы, зур әдип булды.

Мин Гаяз Исхакый иҗатыннан “Сөннәтче бабай”, “Җан Баевич”, “Ул әле өйләнмәгән иде” дигән әсәрләре белән таныштым. Бөек фикер иясе, милли юлбашчы үзенең күп кенә әсәрләрендә татар халкының үткәндәге яшәү рәвешенә күзәтү ясый, киләчәге турында уйлнып, аның аерым милләт сыйфатында сакланып калу чараларын эзли. Бу әсәрләр үзәген милләт темасы тәшкил итә. Г. Исхакый үз татарлыгын саклап калу, милләтең белән горурлану, аны ярату проблемаларын күтәрә. “Җан Баевич ” комедиясендә Гаяз Исхакый үз милләтеңне хөрмәт итмәүне, сакламауны сурәтли.

“Җан Баевич” комедиясендә төп герой-Шакирҗан, авылдан килгән сәүдәгәр. Комедиядә Шакирҗан культуралы кеше булырга тели. Уйлый торгач, ул урыс милләтенә күчмәкче була, чөнки урысларны иң акыллы, интеллигентлы, культуралы халык дип уйлый һәм үзенә Җан Баевич дип исем бирә.

Җан Баевич, урыс милләтенә күчәсе килү гамәле белән, үзен генә түгел, татар милләтен, туган телен рәнҗетте, мыскыл итте.

Минем фикеремчә, син татар булып тугансың икән, татар булып үскәнсең икән, урыска беркайчан да әйләнмисең. Урыс булырга тырышу-ахмаклык. Бу фикерне Г. Исхакый Җан Баевич белән булган вакыйгалар ярдәмендә күрсәтә.

Ул урыс була алмады, тик акчаларын гына бетерде. Аның акылсызлыгы белән башкалар гына файдаланды.

Үзенең әсәрләрендә Г. Исхакый безгә иң кадерле нәрсә-ул безнең милләтебез, туган телебез, динебез дип әйтмәкче була.

Аның иҗатында милләткә хезмәт итү, халыкчанлык, катнаш никах, гаилә, мәхәббәт, милли гореф-гадәтләр темалары яктыртыла.

Менә, мәсәлән, мин танышкан икенче “Ул әле өйләнмәгән иде” дигән әсәрендә шактый катлаулы һәм бәхәсле мәсьәлә - катнаш никах, гаилә, мәхәббәт, милләтнең югала баруына чаң сугу - темалары күтәрелә. Бу әсәрендә Гаяз Исхакый урыслашып юкка чыгу куркынычы зур булуын аңлата, төрле дәлилләр китерә, соңга калу ихтималы бар дип кисәтә.

“Сөннәтче бабай” хикәясе исә - чын мәгънәсендә милли һәм халыкчан әсәр. Ул татар авылының үзенә генә хас гореф-гадәтләрен, хис һәм тойгыларын, яшәү рәвешен белеп язган. Сөннәтче бабай – татар авылы өчен генә характерлы образ.

Сөннәтче бабайның җаныннан артык күргән пәкесе – аның шәҗәрәсе. Автор шуңа зур мәгънә биргән. Пәке белән бәрәңге әрчү – буыннан - буынга күчеп килгән изге эшнең төбе – тамыры белән юкка чыгуы булып тора. Әсәрнең ахырында миләш агачының авып төшүе – милләтнең тамырларына балта чабуга тиң. Чөнки бабайның карчыгы исән вакытта, милләтнең бизәге миләш агачы шау чәчәктә утыра, җимешләре сыгылып төшкән. Димәк, телебезнең, милләтебезнең, динебезнең киләчәге хатын – кызлардан да тора.

Гаяз Исхакыйның әсәрләре кешеләрне уйланырга, тормыш коруга җитди карарга, үз телебезне хөрмәт итәргә, гореф-гадәтләребезне сакларга чакыра. Төрле милләт вәкилләре бергә гаилә корганда, яңа гаилә алдында каршылыклар аеруча күп булачак. Бу очракта халыкның дини ышануларын да, гореф-гадәтләрен дә истән чыгарырга ярамый.

Гаяз Исхакыйның әсәрләре һәрбер кешенең йөрәгендә, уйларында эз калдырырлык. Әдибебез күтәргән проблемалар көннән-көн катлаулана. Татар милләте үзен югалта кебек, катнаш гаиләдә балалар татар буларак тулы тәрбия ала алмыйлар, аннан да бигрәк, татар гаиләләрендә дә күп бала урыслашып бара.

Уйланырга вакыт җитте. Без кемнәр?...

 

Әдәбият:

 

 

1.”Мәгариф” №3 1994

2. Татар әдәбияты 8 нче сыйныф, З. Н. Хәбибуллина, Х. Г. Фәрдиева, Ә. Н. Хуҗиәхмәтов, Казан: Мәгариф 2005.

3. Татар әдәбияты 9 нчы сыйныф, З. Н.Хәбибуллина, Х. Г. Фәрдиева, Ә. Н. Хуҗиәхмәтов;, Казан: Мәгариф 2005.

4. Татар әдәбияты 10 нчы сыйныф Х. Й. Миннегулов, Н. С. Гыймадиева. Казан: Мәгариф 2006.

 

 

АНА ТЕЛЕ – КЕШЕЛӘРГӘ АҢ-БЕЛЕМ, ТӘРБИЯ БИРҮ ӨЧЕН ИҢ ШИФАЛЫ ЧИШМӘ

 

Даутова М.М.,

Мөслим урта мәктәбе

Фәнни җитәкче: Даутова Г.М.

 

Хәзерге үзгәрешләр заманында ана телен белүдән дә әһәмиятлерәк эш бармы икән! Татар халкын милләт буларак саклап калу, үстерү, үткәннәр турында түкми-чәчми буыннан буынга тапшыру – бу безнең төп бурычыбыз. Күңелендә аз гына милли хисе булган кеше моңа битараф кала алмый торгандыр. Ана теле – кешеләргә аң-белем, тәрбия бирү өчен иң шифалы чишмә.

Бертеллелек һәм икетеллелек турында төрле карашлар йөри. Кайбер “милләтпәрвәрләр”,алдын-артын уйламыйча, татар телен ничек тә саклап калырга кирәклеге турында сөйлиләләр. Ләкин шул ук вакытта рус теленең колонизаторлар теле булуын, татар телен кысрыклап чыгаруы турында бәян итәләр. Алар фикеренчә, рус теле үсешенә чик куярга, ә бөтен игътибарны бары татар теленә генә бирергә кирәк. Кызганыч, мондый карашлар белән еш очрашырга туры килә. Бу карашлар бигрәк тә гади халык арасында киң таралган. Алар: ”Рус телен су кебек эчкән кеше генә укып кеше була һәм зур урыннарда эшли ала, ”- диләр.

Бу капма-каршы карашларның кайсысы дөреслеккә якын соң?

Берсе дә дөрес түгел!

Бертеллелек заманалары күптән узды инде. Хәзерге вакытта бердәнбер дөрес юл - икетеллелек. Халкыбызны, мәдәниятебезне, туган телебезне саклап калырга телибез икән – ике телне дә: рус һәм татар телләрен мөмкин кадәр тирән һәм тигез белергә, хөрмәт итәргә кирәк.

Әйе, туган телне югалту җанны югалту белән бер. Җансыз, имансыз, телсез көе дөньяда яшәп буламы соң? Юк, әлбәттә. Ләкин шул ук вакытта һәркемгә рус телен белү дә мәҗбүри. Без бит Россиянең нәкъ үзәгендә яшибез, без -аның гражданнары. Халкыбызның төп өлеше Россия буенча сибелгән, хәтта чит илләрдә дә туганнарыбыз яши. Кая гына барма, ни генә эшләмә – рус теленнән башка бер адым да атлый алмыйсың.

Алай гына түгел рус теле дөнья мәдәниятенә алтын ачкыч булып тора. Хәзерге заманда бер милләт тә үз мохитенә бикләнеп яши алмый. Болай булса, ул артта калачак, мескен хәлендә яшиячәк. Дөнья цивилизация казанышлары безгә рус теле аша керә. Үзебез дә дөнья киңлекләренә рус теле ярдәмендә чыга алабыз.

Мин үзем шундый нәтиҗә ясар идем: ана телебезне саклап калырга теләсәк, рус телен өйрәнергә кирәк. Халкыбызның киләчәге икетеллелек юлында. Бик авыр түгелме соң ул ике телне дә тирәнтен өйрәнү? Әлбәттә, ике телне өйрәнү бер телне генә белүгә караганда катлаулырак, күбрәк хезмәт таләп итә. Ләкин нишлисең? Кайбер күпмилләтле илләрдә халыкның күпчелеге ике, хәтта өч телне яхшы белә. Бер телне дә кимсетмичә. Икесенә дә тигез игътибар биргәндә генә татулыкка да, иминлеккә дә ирешергә була. Икетеллелек кешенең аңын, зиһенен үстерә, аңа рухи этәргеч бирә тора. Безнең телгә татарларның гарәпләр, руслар белән бәйләнешләре нәтиҗәсендә гарәп һәм рус телләреннән бик күп сүзләр кергән.Алар татар телендә йөзләрчә еллар кулланылып, халык тарафыннан үзләштерелгән һәм туган телнең үз сүзләре булып киткәннәр. Кайчандыр рус теленнән кергән – өстәл, камыт, эскәтер, буразна, салам; гарәп теленнән кергән дәфтәр,китап, тастымал, сандугач кебек сүзләр бүген дә безнең актив лексикада кулланылалар. Татар кешесенең берсе дә бу безнең сүз түгел дип әйтә алмый. Безнең татар лексикасы алынма сүзләр ярдәмендә тулыланган һәм тулыланып тора. Мондый сүзләр туган телнең үзенә генә хас үзенчәлекләрен исәпкә алмыйча, русчадан турыдан-туры, хәрефкә хәреф тәрҗемә итү, чит тел өлгеләрен механик рәвештә күчереп кую аркасында барлыкка килә. Очраклы рәвештә килеп кергән сүзләр тикшерелеп тора. Һәр сүз, һәр гыйбарә белән бик сак эш итәргә, яңасүз куллану мәсьәләсе уйланылып, һәр ягын үлчәп хәл ителергә тиеш. Тел галимнәребез аларның кайберләрен гарәп һәм фарсы сүзләре белән алмаштырырга тырышалар.

Тел ул, җанлы организм кебек, һәрвакыт хәрәкәттә була: кайбер сүзләр искерә, кулланылыштан чыга, яңа сүзләр барлыкка килә. Шулай ук телнең үсеше вакытлы матбугат белән бәйле. Газета, журналлардагы материаллар халыкны кызыксындырып торырга, киң эчтәлекле, кызыксындырырга тиеш.

Ана телен әйбәтрәк белим, аның серенә төшеним дисәң, иң әүвәл матур әдәбиятны белү зарур. Чөнки телебезнең җәүһәрләре нәкъ әнә шунда тупланган. Әдәби әсәрләрне укыганда авторның язу стиленә, тел байлыгына, сүз сайлавына игътибар итәргә кирәк. Төрле милләтләренң дуслыгы, гореф-гадәтләре, данлыклы шәхесләр белән танышу, татар халкының тарихи мирасын өйрәнү, якташ язучыларыбызның, шагыйрьләребезнең иҗатларын туплау, өйрәнү – болар телне өйрәнүдә иң мөһим факторлардан саналалар.

Һәр халык өчен туган тел – иң кадерле, иң куәтле, иң моңлы, иң назлы тел. Казахлар өчен – казах теле, белоруслар өчен – белорус теле, грузиннар өчен грузин теле, марилар өчен –мари теле, башкортлар өчен башкорт теле. Ләкин синең туган телеңдә башка милләт кешесенең сөйләшүен ишетү нинди зур шатлык. Синең аның кырыннан китәсең дә килми, әллә нинди уртак сүзләр табыла, сөйләшкән саен бер-береңә якынаясың. Башка милләт сөйләвендә татар теле тагын да ягымлырак булып ишетелә, чит телдән нәрсәдер кушыла. Ягымлылыкмы ул, хөрмәтме ул? Белмим. Телнең йомшаклыгына, шигърилегенә, сыгылмалыгына, аның борылышларына сокланасың. Икенче халык үз теленең нечкәлекләрен синең телеңә куша. Тыңлыйсың, сөенәсең, шатланасың. Телләр аралаша, сүзләр күчә, бер-берсен бизиләр.

Сүземне йомгаклап шуны әйтәсем килә, без бер телгә дә битараф булырга тиеш түгел. Шулай да үз ана телебезне сакларга, аның яшәвен тәэмин итәргә, хөрмәт итәргә тиеш. Безнең күңелләрдә милли рух, милләт төшенчәләре мәңге яшәр. Тел галиме, укытучы - педагог, әдип Каюм Насыйри халкыбызның туган телен кайнар яклап чыга:”Без-татарлар, телебез – татар теле, мөстәкыйль һәм төзек кагыйдәле камил тел ул,”- дигән.

Әдәбият

Сафиуллина Ф.С. Сөйләм культурасы Казан: Мәгариф,1995.

Юсупов Р. Дөрес сөйлик, дөрес языйк.Казан: Мәгариф, 1998.

 

ТЕЛЕБЕЗ ҖӘҮҺӘРЛӘРЕ

Җамалиева З.

10 нчы урта мәктәп, Түбән Кама шәһәре

Фәнни җитәкче: Әхмәтова Х.И.

 

Кеше исемнәре гадәти сүзләр генә түгел, ә һәр халыкның милли йөзе,тарихи үткәне, бүгенгесе һәм киләчәге. Дөньяда нинди генә халыкны алма, аларның һәрберсенең үзләренә хас исемнәр байлыгы бар. Ә менә татар исемнәре белән эш ничегрәк соң? Безнең исемнәребез милли йөзебезне, халык буларак үзенчәлекләребезне, милли горурлыгыбызны чагылдырамы? Күренекле совет ономасты В.А.Николаев, статистик исәпләүләр нигезендә, 1967 елда татарлар арасында ир балалар исемнәреннән – Альберт, Эдуард, Роберт, Марсельнең, кыз балаларга – Лилия, Роза, Резеда, Эльмираның бик күп бирелүен хәбәр итә. Чыннан да, кем ул Роберт исемен йөрткән кеше: татармы, евреймы, ингизмы, французмы, русмы? Кайсы милләт кешесе? Кайда бу исемнең татар исемнәренә хас милли йөзе, төсе, сыйфаты?Менә шушы сорауларга җавап эзләп, мин фәнни эшемне башладым. Минем максатым – бай тарихлы татар исемнәре хәзинәсен өйрәнg.

Татар халкы элек-электән яңа туган сабыйга исем кушуга зур җаваплылык белән караган. Ул җиңел, матур әйтелешле, тирән мәгънәле исемнәр бирергә тырышкан, исемнәрдә халкыбызның милли йөзен, милли рухын саклап килгән. Ләкин еллар узган саен исемнәребез руслаша, интернационлаша барып, милли- лексик мәгънәсен, рухын югалта барган. Совет чорында татарларда балаларга исем кушу уңаеннан сәер үзгәрешләр барлыкка килеп, агач, үсемлек, ил, елга географик атамалар, күренекле кешеләрнең исемнәре популяр исемнәргә әйләнеп, арабызда Астра, Кипарис, Дания, Энгельс, Феликс, Дамир, Фәрит- Федя исемле апа һәм абыйларны күпләп очратырга була. Бу күренеш бай тарихы, мәдәнияты булган татар халкын бер дә бизәми, киресенчә, бу – татарлар арасында маңкортлык чире таралуын күрсәтә. Моннан ике гасыр элек, бөек шагыйрь Г.Тукай татар исемнәренең киләчәге өчен борчылып, ”Исемнәребез турында” исемле мәкаләсендә “Исем милли үзенчәлекне, холыкны һәм милли сыйфатны чагылдырырга тиеш, шуңа күрә балаларга милли исемнәр кушарга кирәк”, дип язып калдырган. Габдулла Тукайның әйткән сүзләре бүген дә бик актуаль. Бу тема мине дә борчый,уйландыра. Фәнни эшемне язар алдыннан антропонимика фәненә кагылышлы хезмәтләрне өйрәндем: мәшһүр галим- ономаст Г.Саттаров – Мулилленең фәнни хезмәтләре белән таныштым, татар галимнәре һәм әдипләренең шушы темага кагылышлы хезмәтләрен һәм мәкаләләрен укыдым. Шушы хезмәтләр аша татарларда кеше исемнәренең барлыкка килүен һәм үсеш тарихын өйрәндем, совет чорында һәм соңгы елларда барлыкка килгән үзгәрешләргә күзәтү ясадым, Түбән Кама шәһәре ЗАГС идарәсенең яңа туган балаларны теркәү бүлегендә булып, шәһәребездә бу проблеманың торышын тикшердем һәм шундый нәтиҗәгә килдем. Соңгы елларда ислам кыйммәтләре кире халыкка кайта, милли үзаң күтәрелә башлагач, борынгы исемнәрнең кулланылышка актив керүен күзәтергә мөмкин. Бу - матур һәм куанычлы күренеш, чөнки кешенең исеме аның кайсы милләттән булуын күрсәтеп торырга тиеш. Соңгы елларда татарларда кызларга Камилә, Әдилә, Зәмирә, Алинә дип, ә малайларга Салават, Рамазан, Ислам, Әмир исемнәре кушу популяр икән. Фәнни эшемдә шулай ук туганнарымның һәм үземнең исемемне «Татар исемнәре сүзлеге» ннән табып, аларның мәгънәсен, килеп чыгышын тикшердем, гаиләбез шәҗәрәсен төзедем һәм горурлык белән әйтә алам: безнең нәселебездәге исемнәрдә милли рух сакланган. Исемнәр дөньясы гаять зур һәм катлаулы, әлеге дөньядан үз балаңа иң матурын, иң күркәмен һәм иң мәгънәлесен сайлап алу – ата-ананың изге бурычы. Исемнәребезнең милли йөзе югалмасын иде, онытылган, онытыла, язган исемнәрне җанландыру яшьләр кулында, әгәр дә без бүгеннән үз хаталарыбызны төзәтмәсәк, чал тарихлы татар милләте, олуг милләт буларак, яшәүдән туктаячак. Без моңа юл куймаска тиеш!

 

Əдәбият

1. Саттаров Г.Ф. Татар исемнәре сүзлеге. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1981.

2. Саттаров Г.Ф. Татар топонимиясе. – Казан: Татар.кит.нәшр, 1998.