Тапсырма 4. Өлшемділік тізбек және оған кіретін өлшемдік дәлдік шектерін есептеу

Тапсырманың мақсаты:

1. Толық өзара ауыстырымдылық әдісімен олардың құрастырушы үзбелеріне (буындарына) дәлдік шектер есептеп және құрама өлшемдер тізбегін құрастыруды үйрену.

2. Өлшемдәләу тізбек түсінігімен тансы.Терминдері мен анықтамаларын білу.

3. Өлшемділік тізбектің жіктелуін үйрену.

4. Өлшемділік тізбектерді құраудың алгоритімімен танысу.

5. Өстердің орналасуының ауытқуын есептеу тәсілін үйрену.Өлшемдерді қою тәсілімдерімен танысу.

Негізгі мәліметтер ретінде қызмет ететін:

1. Тораптың сызбасы тұйықтаушы үзбесін көрсетумен.

2. Тұйықтаушы үзбенің шектік ауытқулары және нақтылы өлшемі.

Тапсырма талабы:

1. Өлшемдік талдау жасау, яғни берілген тұйықтаушы үзбемен өлшемділік тізбегіне кіретінін көрсетумен, қайсысылары ұлғайтушыал қайсысы кішірейтуші екендіктерін әрі олардың геометриялық сүлбесін бейнелеп көрсету керек.

2. Берілген өлшемділік тізбектердің құрастырылуының дұрыстығын тексеру.

3. Құрастырушы үзбелердің дәлдік шек бірлігін тағайындау, қайсыларының дәлдік шектерін анықтау қажет.

4. Тұйықтаушы ұзбенін дәлдік шегін анықтау.

5. Берілген өлшемділік тізбегінің орташа дәлдік коэфициентін анықтау.

6. Квалитет тағайындау,сол бойынша құрастырушы үзбелердің дәлдік шектерін белгілеу.

7. Түзетуші үзбесінің ауытқуын есептеп шығару.

8. Өлшемділік тізбегінің құрастырушы үзбелеріне дәлдік шектердің дұрыс тағайындалғандығын тексеру.

9. Есептелген нәтижелер деректерін 6 кестеге енгізу.

 

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:

1. Өлшемділік тізбегінің анықтамалары және терминдері, өлшемділік талдау қағидалары (принциптері) және өлшемділік тізбектерін құрастыру тәртіптері 11 - тарауда және 62 параграфте, 10.1 тарауда (2) толық келтірілген. Өлшемділік тізбегінің тұйықтаушы үзбесі үшін геометриялық сүлбесін қарастырудың мысалы 10 суретте келтірілген (қосымшада 3 сызбаны қараңыз)

2. Өлшемділік тізбегінің дұрыс құрастырылғандығын формула бойынша тексереді,онда тұйықтаушы, ұлғайтушы және кішірейтуші үзбелердің нақтылы өлшем мәндерін қоюмен. Егер теңдік орындалса,онда өлшемділік талдау дұрыс жүргізілген және өлшемділік тізбек дұрыс құрастырылған.Бұл байланыстылықта теңдеудің бұзылуы өлшемділік талдауда қателіктер кеткендігін көрсетуі және оны ұқыптырақ жүргізу керек.

3. Құрастырушы үзбелердің ішінде, қайсыларының дәлдік шектері белгілі болған өлшемдері де болуы мүмкін (ішпектер және басқандай стандартты бөлшектер). Бұндай өлшемдерге дәлдік шек бірлігін анықтап керегі жоқ.Дәлдік шек бірлігін тек қана құрастырушы үзбелердің өлшемдеріне қайсысына белгісіздеріне 12 кесте немесе 10 кесте (2) арқылы анықтау керек.

4. Тұйықтаушы үзбе дәлдік шектерін оның шектік ауытқулары арқылы анықтайды.

5. Өлшемділік тізбектің орташа дәлдік коэффициентін анықталғанда құрастырушы үзбелердің белгілі дәлдік шектері болғанда.келесідей есептеменің ерекшелігін ескерген дұрыс.Бұл коэффициентті келесідей формуламен анықтау керек.

6. Орташа дәлдік коэффициенті белгілі болғанда квалитетті,қайсысы бойынша құрастырушы үзбелерге дәлдік шек тағайындайтын 13 кесте немесе 11 кесте арқылы белгілейді, Cтандартты коэффициент дәлдігіне жақын жатқан мәнге сәйкестік бойынша (дәлдік шек бірлік санына) 11 тарау 65 параграф немесе 10.4 тарау келтірілген ұсыныстарды ескерумен.

7. Түзетуші үзбені таңдауда келесідей ұғымды басшылыққа алу керек. Егер қабылданған квалитет дәлдік коэффициенті «а» кіші "а"(орташа) болса,онда түзетуші күрделілік технологиялық үзбеден,ал керісінше жағдайда технологиялық қарапайымнан таңдайды.

8. Белгіленген квалитет бойынша 6 пунктегі құрастырушы үзбелерге келесідей қағидаларды өзаралық басшылыққа ала отырып тағайындайды:қапсыратын өлшемдер үшін негізгі тесіктерге сияқты,ал қапсырылатын өлшемдерге-негізгі білік сияқты.Кейбір жағдайларда, қашан мүмкіндік болмағанда үзбеге симметриялық ауытқулар белгіленеді.

9. Түзетуші үзбе, өлшемділік тізбегінің (ұлғайтушы немесе кішірейтуші) құрастырушыларының бірі болуымен барлық құрастырушы үзбелерге ауытқулар тағайындап болған соңтек қана соның шектік ауытқулары (11.10) және (10.8),(10.9) формулаларда белгісіз болып қалады. Сондықтанда таңдап алынған түзетуші үзбе құрастырушы үзбелердің қай тобында екенін біліп (ұлғайтушы немесе кішірейтуші),әр бір теңдеуді белгісіз мүшесі ES немесе EI арқылы шешеді.Соңынан түзетуші үзбенің дәлдік шегін анықтайды.

10. Берілген өлшемділік тізбектегі құрастырушы үзбелерге тағайындалған дәлдік шектердің дұрысытығын (11.4), (10.4) формулалары бойынша тексереді.

11. Есептеме дұрыс болғанда да барлық құрастырушы үзбелер өлшемдері дәлдік шек қосындысы тұйықтаушы өлшем дәлдік шектерде тең болулары керек.

12. Барлық өлшемдердің есептік нәтижелерін 6 кестеге енгізу керек.Тұйықтаушы үзбе Б=20 мм (1 сызба қосымшадан қараңыз)өлшемділік тізбек үшін мысал ретінде осы кестеде толтырылған. Бұл кестедегі жазу жолдарының саны берілген өлшемділік тізбегінің барлық үзбе санына сәйкес келуі керек

 

Терминдер мен анықтамалар

Өлшемдік талдау өлшемділік тізбектерді есептеу мен құруына негізделген және МЕСТ-16139 “Өлшемдік тізбекбер. Негізгі қалыптар, Терминдер, белгіленулер анықтамалар” және МЕСТ 16320-80 «Өлшемдік тізбектер.Жазықтықтағы өлшемдік тізбектерді есептеу».

Өлшемділік тізбек деп өстердің бір-біріне қатысты және бетіне қатысты бөлшек, механизм немесе машинаны толықтай және тұйық контур құрайтын есептерді шешуге тікелей қатысатын өлшемдер жиынтығын айтамыз.

Үзбелер - өлшемділік тізбекті құрайтын өлшемдер.Есеп құралғанда жауап ретінде қабылданатын немесе есептің табылуға тиісті өлшемін және бөлшек жиналғанда немесе жасалғанда ақырға болып белгілі болатын өлшемді тұйықтаушы үзбе дейміз.Қалған өлшемдердің түгелі белгілі құраушы үзбелер болады.Бір тізбекке кіретін үзбелерді орыс әліпбиінің бір әріпімен белгілеу қабылданған.

Қойылған есепке байланысты өлшемділік тізбек конструкторлық, технологиялық және өлшегіш болуы мүмкін.

Тұйықтаушы үзбе ретінде берілген өлшемділік тізбекте өлшемі болады.Себебі, - червякты доңғалақпен тірек втулка арасындағы саңылау, Б1, Б2, Б3, Б4 бөлшектерін жасап, жиналған соң, ғана белігілі болады.Технологиялық тізбекке мысал ретінде сатылы валиктің сызбасын қарастыруға болады.

Тұйықтаушы үзбе ретінде қайсымының қабылдануы,валик жасау технологиясына байланысты болады. Егер валик басында диаметіріне аралығында өңделсе, кейін диаметіріне - аралығында өңделсе және ақырында диаметіріне - - аралығында өңделсе, ақырғы болып өлшемі табылады, яғни тұйықтаушы үзбе болады. Егер де валикті көшіруші станокта жасаса және аралығында диаметрі, аралығында диаметрі аралығында диаметрі өңделсе өлшемі ақырғы, тұйықтаушы үзбе болып табылады.

Құраушы үзбелер тұйықтаушы үзбелерге түрліше әсер етеді.

Мысалы, өлшемін үлкейтуге байланысты жіне басқа өлшемдердің тұрақты мәндерінің өсуіне байланысты, тұйықтаушы үзбе де өседі , және өлшемдерінің әрқайсысының мәнін өсірсек, тұйықтаушы үзбе мәні кемиді.

Мәнінің өсуіне байланысты, тұйықтаушы үзбе мәнін өсіретін үзбелер өсіруші, ал мәнінің өсуіне байланысты,тұйықтаушы үзбе мәнінің кемітетін үзбелерді, кемітуші деп атайды.

Өлшемділік толық тізбектер сызықты және бұрыштық бола алады.

Сызықтық өлшемділік тізбектер – үзбелері сызықты өлшем болатындар, бқрыштық- өлшемдері бұрыштық үзбелерді айтамыз.

Одан басқа жазықтықты және кеңестіктік өлшемділік тізбектер болып бөлінеді.

Жазықтық өлшемділік тізбектерде сызықты өлшемдер бір-біріне белгілі бұрышпен орналасса да бір немесе бірнеше параллель жазықтықта жатады, егер кеңістікті болса параллель емес жазықтықтарда жатады.

 

Өлшемділік тізбектерді құрау реті

Өлшемділік тізбекті есептеу тұйықтаушы үзбені анықтаудан басталады, яғни нақтылығына белгілі бір техникалық талаптар қойылатын өлшем, себебі нақты сол орнықталатын жұмыстағы бөлшек немесе механизм сапасын анықтайтын болады. Ондай өлшемдерге мысалы, үккіш құрылғының барабандарының бичтары мен дека арасындағы саңылау газ тарату механизіміндегі клапан стержені мен күйенті арасындағы саңылау және т.б.

Саңылауының өлшемін анықтайтын өлшемдік тізбекті құрау үшін

тұйықтаушы үзбенің өлшемінің өзгеруіне немесе саңылау өлшемінің өзгерісіне әкеле алатын өлшемдер. Түйіндегі бөлшектердің орналасуы, жинаушы базалар деп аталу қабылданған, көрші бөлшектердің бір-біріне жинау беттерімен анықталатынын біле отырып, біз осы беттерді анықтаймыз, олардың негізінде – өлшемділік байланысты анықтаймыз. Қарастырылып отырған Б∆ саңылауының өлшемі лебедканың корпусының ішкі қабырғасының шеткі жағы мен барабанның шетінің бір-біріне қатысты орналасуына байланысты. Барабан өз кезегінде ішкі втулкамен білікте орналасқан керме төлке таянады. Керме төлке подшипникке таянады, подшипник корпусқа және қақпақпен корпустағы подшипниктің бүйіріндегі саңылауға таянады. Қысқа түрде бұл өлшемділік байланыстарды мынандай түрде жазуға болады:

Саңылау – барабан;

Барабан – төлке;

Төлке – подшипник;

Подшипник – корпус;

Корпус – саңылау;

 

Өлшемділік тізбекке таянатын беттер арасындағы барлық өлшемдер кіреді: барабан маңында В1, керме төлке – В2, корпус маңындағы – В3. Подшипник сақиналарының өлшемдері тұйықтаушы үзбе шамасына әсер етпейді, себебі корпус пен втулка оған бір жағынан таянады. Кейін бұл өлшемдердің әрқайсысы тұйықтаушы түйінге әсер болатындығын тексеру керек, қалай әсер ететіндігін анықтау қажет. Егер кезекпен әр өлшемді үлкейтетін болсақ, қалған өлшемдер бұл жағдайда тұрақты деп санап, онда тұйықтаушы үзбенің өлшемі әр жағдайда өзгереді. Бірақ В2 өлшемін үлкетйкенде, В∆ өседі, ал В1 мен В3үлкейткенге қарай В∆ кішірейеді. Бұдан В2 – өсіргіш түйін, В1 және В3 – кішірейткіш түйіндер.

Өлшемділік тізбекті құрау үшін, оның үстінде өсіргіш түйіндерді (мысалда В2), ал астынан кішірейткіш түйіндерді (В1 және В3) және тұйықтаушы түйінді салу қажет. Себебі, өлшемдік тізбек – тұйық контур, нақты өсіргіш өлшемдер қосындысы, нақты кішірейткіш және тұйықтаушы өлшемдерге тен болуы керек, яғни берілген мысалға В2=В1+В2+В∆, ал жалпы түрде:

 

Мұндағы тұйықтаушы үзбенің нақты өлшемі

өсіргіш нақты өлшемдер қосындысы

кішірейтуші нақты өлшемдер қосындысы

өсіруші нақты өлшемдер саны

үзбелердің жалпы саны

 

Өлшемділік тізбек теңдеуі универсалдану үшін, яғни сызықты, жазықтықты, кеңістікті тізбектерді есептеу үшін жарамды болуы, “берелістік қатынас” деген ұғым енгізіп, оны деп белгілеп, шамасын мына формуламен анықтаймыз:

Яғни, тұйықтаушы үзбенің қателігінің(құраушы үзбелер әсерінен пайда болған),құраушы үзбелердің қателігінің қатынасына тең болады.

Сызықтық тізбек үшін берілістік байланыс: өспелі үзбелер үшін , кемітуші үзбелер үшін тең болады.