Саяси элитаның психологиясы

Саяси қатысу және саяси әлеуметтану үрдістері тек жеке көшбасшыларды ғана алға шығарып қоймайды. Қосындысында, олар саяси белсенді адамдардың бүкіл қабатын құрайды, ол уақыт өтісімен, берілген қоғам үшін көшбасшылықты болады (басқарушы, билеуші) осындай қабат әдетте элита немесе «басқарушы», «билеуші», «алдыңғы» сынып (ағылш. ruling class) деп аталады.

«Билеуші тап» ұғымы алғашқы рет Югослав зерттеушісі Н. Джиласпен сталиндік үлгідегі кеңестік қоғамның бюрократиялық номенклатурасын атау үшін енгізілді. «Элита» ұғымы латынның eligere және француздың elite сөздерінен шыққан, бұл ең жақсы, таңдаулының атауы XVI ғасырдан бастап, бұл ұғым ең жоғары сапалы тауарларды атау үшін қолданылады. XIX ғасырдан жоғары әлеуметтік иерархиядағы ең жоғары әлеуметтік топтар үшін қолданылады. Саяси-әлеуметтік ғылымдарда термин XX ғасырда кең таралады.

«Элита» – қоғамдық-саяси дамудың элитарлық теорияларының ортаңғы ұғымы, бұл бойынша, әрбір әлеуметтік құрылым өзіне ғылым мен өнердің дамуының, басқарылуының функцияларының іске асыратын жоғары, дәрежелі қабаты немесе қабаттарды қосады және де халықтың, шығармашылық емес, репродуктивті функцияларын орындайтын бөлігін қосады. Элиталардың қазіргі теорияларының негізін салушылар Платон, Т. Карлейль, Ф. Ницше және т.б болды. Элита теориясы көзқарастардың салыстырмалы бүтін жүйесі ретінде ХХ ғасырдың басында В. Парето, Г. Моска, Р. Михельс сияқты авторлармен негізделді. Элиталардың теорияларының жалпы мағынасы мынада осы авторлар барлық саяси үрдістерді элиталардың өзара әрекеттесуіне әкелуге тырысты. Сонда элита ұғымы өте өзінше жеткілікті болды және басқаларын ауыстырды (класстар, топтар сияқты және т.б).

Американ зерттеушілері шындықты жазған: «Егер «Коммунистік партияның Монифесті» қазіргі уақытқа дейін болған барлық қоғамдардың тарихы сыныптар күресі болды десе, онда элитарлықтың кредосы бұған дейін болған қоғамдардың тарихы элитарлардың күресінің тарихы болды деген ойда тұжырымдалады».

Түрлі концепциялардағы элитаның анықтамасы бірмағыналы болған жоқ. В. Парето элита деп, өз әрекет сферасында «ең жоғары индекс» алған адамдарды айтады. Г. Моска есептеуінше, элита – билікке бағытталған саяси мағынада ең белсенді адамдарды айтқан – «қоғамның ұйымдасқан азшылығы». Испан философі Хосе Ортага-и-гассет элита деп, қоғамда ең жоғары дәрежеге, байлыққа және топтан жоғары интеллектуалды немесе моралды асып түсушілікке ие деп ойлаған, оларға «жауапкершіліктің ең жоғары сезімі» тән деп санаған. А. Этциони «билік тұғырларына» ие адамдарды ескерген. Т. Дай элита деп, ұйымдарда және саяси институттарда формальды билікке және онымен әлеуметтік өмірді анықтайтын адамдарды айтқан. Л. Фройнд – харизмаға ие, «құдай талант берген тұлғаларды». А. Тоинби – қоғамның «шығармашылық азшылығы», «шығамашылықты емес көпшілікке» қарсы, яғни қоғамның саяси, экономикалық, мәдени өмірінің алдыңғы тұғырларына ие адамдардан тұратын салыстырмалы кішкен топтар. Сәйкесінше, ол саяси, экономикалық, мәдени және т.б. элиталарды бөлген.

Ең психологиялық болып, Дж. Хигли ұсынған саяси элита түсінігі жатады. Оның пікірі бойынша, бастысы-элитаға жататын адамдардың алатын дәрежелері мен қызметтерінде емес. Оның мағынасы – осындай формальді қызметке – осындай формальді қызметке отырмай-ақ, саяси шешімдердің қабылдауына әсер ету мүмкіндігі және басқарушы режимді сынау, бұнда аса репрессиялануға ұшырау туралы алаңдамай. Яғни, бұл осы пікірі биліктің көзқарасына сай келмейтін жағдайдың өзінде, билікті өз авторитетімен санасуға мәжбүрлейтін қоғамның формальды емес қабаты. Осы мағынада, элита – «алдыңғы класс» емес. Соңғысына, алдымен бюрократиялық иерархияда кейбір формальді тұғырларға ие, белгілі қызметтерге ұмтылатындар кіреді. Осы элитаға әлеуметтік –саяси маңызды салаларда көрінетін жеке қасиеттер негізінде кіреді. Бейнелеп айтқанда, «тақтардың» иерархиясы, ал элита бұл аттар жиынтығы.

Ірі дәрежеде, элитаға қатыс тек қоғамдық мойындаушымен анықталып қоймайды, сонымен қатар элитаға кіретін адамдардың жеке өзіндік сезімділігінде негізделген. Бұл өзінше қоғам көшбасшылары үшін «кадрлік қоры» (немесе оны, кейде, «саяси қалдық жинағыш» дейді).

Формальді, элитаға «контрэлита» қарсы тұрады, (оппозициялық қозғалыстардың басшылары), әйтсе де психологиялық мәнде олардың арасында көп жақындық бар, ал бұл кейде миграциялық үрдістерді тудырады, мұнда, кейбір тұдғалар элитадан контрэлитаға және керсінше көшеді.

Мұндай түсінікте элита өкілдерін жеке саяси мәдениеттің жоғары деңгейі, болып жатқанды терең түсініп, бағалау, нәтижелерді алдын-ала болжауды қос, саяси әрекетің динализмі және әлеуметтік –саяси ортада болып жатқан үшін дамыған жауапкершілік сипаттайды. Ереже бойынша, элита өте «тұлғаландырылған» және «жекешелендірілген» емес, оған корпоративті рух тән, алайда, бір сәтте, өте анық көрінген, кейде өте қатал тұлғааралық бақталас қатынастар тән. Элитаның әрбір жеке өкілі – реалды және потенциалды көшбасшы, бірақ олардың бәрін өз көшбасшылық потенциалды тек «ойының ережелерін» жалпы сақтау арқылы және, ең бастысы – бар әлеуметтік – саяси жүйенің сақталуы арқылы іске асыруға болатыны қосады. Элита бұл, белгілі дәрежеде, қоғамның және оның саяси құрылымның формальді ұжымдық көсбасшысы.

Саяси элита – бұл Л. Милбрайт жазған сол «гладиаторлар» «Бұл адамдар, айналадағыларды басқару үшін жақсы дайындалғандар. Олар өз кәсібилігін сезінеді, өздерін біледі және өз білімдері және қабілеттеріне сенеді, олардың «Мен» бейнесі өте күшті, және де соққыларға төзімді, олар ішкі конфликттер мен сенімсіздіктер жүгінен зардап шекпейді, өз импульстерін бақылай алады, олар өте саналы, қарым-қатынасқа бейім, өз жекемүмкіндіктерін аша алады, жауапкершілікті. Әйтсе де, оларда басқаларды көндіріп, басқаруға деген қалауы туындауы мүмкін, бірақ осындай биімділіктер басқа рлдерде ойнайтын адамдарға қарағанда күштірек байқалмайды. Гладиаторлар атаққа саяси күресте қол жеткізуі мүмкін, және өзіне өте сенімді болады, сондықтан партиялық саясаттың айлакерлігіне шыдай алады. Саяси өмір қонақжай емес, тұлғаларға, әсіресе, өзіне сенімді емес, әлсіз, момындарға өзінің қоршаған ортасымен жақсы қарым-қатынасқа түске алу мүмкіндіктеріне сене алмайтындарды жақсы қарсы алмайды».

Элита – операциялық тұрақтанбайтын құрылым. Бұл, ірі дәрежеде, виртуалды топ. Соған қарамастан, элитаның жанама көрінуі бойынша, консолидацияланған, консолидацияланбаған, жауапкершілікті және жауапкершіліксіз, эгоисттік және эгоисттік емес деп бөлінеді. Саяси психология элиталардың, ірі дәрежеде де, барлық қоғамның саяси психолоиясын анықтайды, бірақ, әрине оны толыгымен алмастырмайды. Әрбір саяси құрылым өзінің саяси элитасын құруға тырысады, ол оған биліктің нәтижелілігі үшін қажет. Бірақ ескереиік: саяси элита ситуациялық құрылым болмайды. Бұл жоғарыда келтірілген саяси әлеуметтану және саяси қатысудың барлық үрдістерінің қосынды туындысы.

1) Жеке тұлғаның саяси психологиясы – бұл негізгі, сонымен қатар, аз зерттелген мәселелердің бірі. Бұл тұлғаны саяси институттарға бағындырған және «объективті», яғни, тұлға үстілік саяси ғылымды құрауға тырысқан – яғни, «Левиафон» туралы», көп басқарған тәсіл туралы. Бірақ соңғы онжылдықтар жеке тұлғаның саясаттың барлық деңгейлерінде рөлін нақты көрсетті, ал бұл «қызығушылық» ұғымына тірелетін субъективті тәсілдің қайта тууын іске асырды, бұнымен адамдар саяси қатынастарға түсіп немесе түспей басшылық етеді.

2) Саяси әлеуметану – бұл жеке тұдғаның саяси жүйеге берілген жүйенің оны тәжірбиемен қамтамасыз етуі арқылы қосылу және саяси мәдениеттке бекітілген оның негізінде туындаған мемлекет көмегімен. Бұл сондай жеке тұлға мен саяси жүйенің өзара әрекеттесу үрдісі, оның мақсаты – жеке тұлғаның саяси жүйемен әрекеттесу үрдісі кезінде үрдістердің екі қатары болады. Бір жағынан, жүйе өзін жасайды, өзіне жаңа мүшелерді үйретіп, бейімдеп, қосады. Саяси жүйе мұнда механизмі рөлін ойнайды және жүйе мақсаттарын сақтайды, саясаттағы ұрпақтар мұралығын іске асырады. Басқа жағынан, саяси жүйе талаптары тұлғаның саяси санасын және әрекетін қалыптастырады. Саяси әлеуметтану үрдісі кезінде азаматтың тұлғасының қалыптасуы жүреді - берілген саяси жүйенің мүшесінің. Саяси әлеуметтану механизмдері жалпыәлеуметік, әлеуметтік-психологиялық және жеке (ішкітұлғалық) деңгейлерде функциясын атқарады. Саяси әлеуметтану жастық кезеңдер мен стадияларды құрайды, айта кетерлігі – тұлғаның саяси құрылымдары түрлі стадияларда біркелкі емес дамиды. Саяси әлеуметтанудың негізгі үш жүйелерін бөлу қабылданған: а) мақсатты тура әлеументтану; ә) стихиялы әлеументтану; б) өз-өзін тәрбиелеу және өз-өзін оқыту. Ерекше жағдайды өзімен саяси жүйелердің дағдарыстарын дағы реәлеуметтанулар құрайды. Саяси әлеуметтану дың негізгі үш нұсқасы мүмкін: саяси белсенділік, саяси пассивтілік және саяси алшақтау.

3) Саяси әлеуметтану үрдісінде қол жеткізілетін саяси белсенділік азаматтардың саяси қатысуында іске асырылады. Саяси қатысу деп, адамдардың саяси немесе басқа басқару (немесе өзін-өзі басқару) әрекетінің ажырамас қасиеті түсіндіріледі, ал бұл олардың мүдделерінің жету және көрсету құралы болып табылады. Саяси қатысу сонда болады, қашан жеке тұлға немесе топ биліктік саяси үрдістерге кіліктірілгенде, шешім қабылдау және басқару үрдісіне қатысу, әсіресе, саяси сипаттағы, болғанда. Осындай саяси қоғамдастықтың ең дамыған түрі мемлекеттік-ұйымдасқан қоғам болып табылады.

Саяси қатысудың негізінде түрлі психологиялық себептер жатуы мүмкін. Жалпы алғанда, саясаттың әрекеттің сферасы ретінде қызығушылығы және сымбаттылығының себептері бөлінеді: танымдық себептер, адамдардың үстінен билікке қол жеткізу себебі, идеологиялық себептер, әлемді жаңарту себептері, дәстүрлі себептер. меркантильді себептер және де жалған өзгерген бейнелер себптері.