Балаларда жақ тістік жүйесінің анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуы

Эмбрионалды даму. Жатыр ішіндегі кезеңіндегі даму ең маңызды болып табылады. Себебі осы кезден аралығында барлық мүшелер және бала мүшесінің жүйесі қалыптасады.(Л.И.Фамен) Бастың беттік бөлімі эмбрионның қалыптасуы жатыр ішілік дамудың 2-ші аптасынан басталады.Бет бірінші желбезек дуғаның 7 саласынан қалыптасады: бір маңдай, екі мұрындық, екі жоғары-жақтық және екі төменгі жақтық. Осы уақытта тереңдер басталады.(Біріншілік ерік). (В.Ворабьев, Г.Ясвон).

Еріндік қабыршық мизинхимальды жіптіктен қалыптасқан мұрындық жоғары мұрындық және төменгі жақ-тістік өсінділерін шектеп отырады.Төрт аптада жақтық доғаның ерінік үстіндегі үш қырдық тілі қалыптаады.5 аптада біріншілік хоаналар.(сүйектік мұрын жолдары) 5-7 аптада –уақытша тістер нышаны екі айда эмбронда жақ сүйектері қалытаса бастайды. Жоғарғы жақ алты сүйектік ядронда қалыптасады.Соларды бесеуі 4 айда бастап жатыр ішінде дамуды бірігіп альвиоларлы өсіндіні құрайды. 6 ядродан жинайтын жақаралық сүйек дамиды.

Таңдай сүйектерінің әр қайсысы бірінші желбезек сұғасынан бір орталық сүйектенуден дамиды.Және жабын сүйекке жатады.Екі жақ та базальды (жақ денесі) жәнеальвиолалы доғадан тұрады.Ауыз қуысының мұрын қуысынан бөлінеді үш айда жүреді, қатты таңдайдың қалыптасуы-9 ай, жұмсақ таңдай -12аптада. Төменгі жақ жоғарғы жақпен бр уақытта қалыптасады.Осыған орай төменг жақ екі бөліктен өсіп шығу арқылы қосарлы сүйек болып дамиды.

Постьнатальды даму (Туылғаннан кейінгі). Жаңа туған нәрестенің төменгі жағы дистельді араласқан ауыз қуысынан тістер жоқ болады.Әр жақта 18 фолейкул (тіс нышаны) болады:10 уақытша және 8тұрақты.Самай-төменгі-жақ буындық төменгі әлсәз болып келген ол төменгі жаққа ору кезінде поршеньді қимылдар жаауға кезең көмектееді.Лактационды кезінде сору қимылын іске асырады.Жақ-тістік жүйенің белсенді дамуы жүзеге асады.(Жоғарғы және төменгі жақ мимикалық және шайнау бұлшыұ еттері тіл бұлшық еттері ауыз қуыының түбі) туылған кезде төменгі жақ жоғарғы жаққа қарағанда аздап дамыған.Өмірінің бірінші жылында төменгі жақ лакационда кезеңіндегі ілгерілеу бұлшықеттерінің қимыл әрекеттерінің жоғарылауынан анағұрлым өсуден жоғары жақтан озып отырады.(С.И.Криштаб)

Жақ тістік жүйенің қалыпты дамуында балада төменгі жақ ортогиалдық (физиологиялық) жоғарымен байланысынн дейін алға жылжуы жүзеге асырылады.Тістің жарып шығуы 5,5 -8 айда басталып 2-2,5жасқа аяқталады.Сүт тістердің нақты минерелдануы 3,5-4 жаста аяқталады.5,5-6 жаста тұрақты тістердің жарып жығуы басталады.Соңғы 8 тұрақты тістердің жаұты жаып шығуы (ақыл тістер) ересек жаста жүзеге асрылады.15 жастан-35-40 жасқа дейін.

Шайнау бұлшық еттері келесі топпен көрсетілген.

- Ортанғы –қанатты бұлшық еттері (төменгі жақа көтереді, жылжытады және қарама-қарсы бетке алып барады.

- Шайнау бұлшықеттері(төменгі жақты көтереді және жылжытады)

- Самай бұлшыұқ еттері (төменгі жақты көтереді және артқа итереді)

- Бүйірлік қанатты б/рі (төменгі жақта алдыға жылжытады, төменге және қарама-қарсы бетке алып кетеді:

- Иектік-тілдік бұлшықеттер (төменгі жақты арта алып кетеді және оны жоғарыға көтереді)

- Екі жақты құрсақтық алдыңғы құрсағы (төменгі жақты түсіреді және оны артқа тартады):

- Иектік-тіласты және жақтың тіл асты бұлшықеттер (төменгі жақты түсіреді және оны артқа тартады)

Мимикалық бұлшық еттер. Беттің ортаңғы және төменгі бөлігнде орналасқан мимикалық беттер жақ- беттік ауданның негізгі функцияларына қатысады.Еріннің жоғарғы және төменгі бөлігінде орналасқан талшық ауыз қуысының айнала бұлшық еттері ауыз қуысының қысқышы болып табылады және ауыз саңылауының тартлуы мен кеңеюіне ықпал етеді.Ал қалған мимикалық бұлшық етер үш қабатта орналасқан:

- Беткі қабат жоғарғы еріннің үш бұрышты бұлшық еттерімен шаршы бұлшық еттерінен, бет сүйек бұлшық еттерінен тұрады.

- Ортанғы қабат төменгі еріннің шаршы бұлшық еттерінен иттік бұлшық еттері ұсынылған.

- Терең қабат шектік бұлшық еттерден бет бұлшықеттеріне еріннің жоғарғы және төменгі бұлшық еттерінен тұрады.

Ауыз қуысының дұрыс жүйеленуіне тіл функциясы өте маңызды.

Тіл бұлшық еттері –тіл бұлшық еттерімен және сыртқы бұлшықеттермен (сүйектен басталатын) ұсынылған өз тіл бұлшықеттеріне:

- Жоғарғы (тілді қысқарту және жуандату) және төменгі (тілді қысқарту) бойлық;

- Сатылас (вертикальді)- (тілді ұзартады және жайпақтатады);

- Көлденең (тілді ұзартады, жұтқыншақты қысады).

Иектік- тілдік бұлшық еттер тілдің алға жылжуына қатысады. Иектік- тілдік және тіл асты тіл бұлшық еттерінің артқы бөлігі артқа жылжиды, шилоязыные екі жақты құрсақтық, шилоподязычное бұлшық еттері жоғары көтеріледі, шилоязычное және тіл асты бұлшық еттері шетке жылжиды. Самай- төменгі жақтық бұлшық еттер карамандибулярлы (бас сүйек –төменгі жақтық) мүшелену болып табылады және буындық төменіштерден тұратын буындық шұңқыран және артқы буынды өсінділерден, төменгі жақтың буындық бастан, буынаралық шарадан, буындық капсуладан және буындық тізбектен тұрады.

Төменгі жақтың буындық өсіндінің басы буындық төбешік беткей бойынша жылжиды және бір мезгілде өз білігінің төңірегінде айналады.

Осы күрделі қимылдардың жұмсартқышы буындық дөңгелек болып табылад.

Буындық шұңғырдың жинақталуы буын мен ми қуысын бөліп тұраын жұқа сүйектік пластинкадан түзіледі.

Буынның және бас миы самай бөлігінің анатомиялық жақындығы 6,7,8, тістерді жұлуда аса қауіпті Себебі төменгі жақ буындық өснді басының буындық шұңқыдың түкпіріне жылжуы ортанғы құлақтың зақымдануына әкеліп соғады.

Самай төменгі жақ буынының күрделі биомеханика 2 жағдайда көрсетілген-артикуляция және акклюзия (бітелу) (жақтардың)қабысуы)

Ауызды ашқанда буындық бастар сөздік емес бөлік төңірегінде, буынның төменгі артқы бөлігінде айналым жасайды.

Ауызды жеткілікті топсалы қозғалысқа ашқанда буындық төбешік бойынша дөңгелекпен бірге буындық бастың алғы жылжуы жалғасады.

Ауыздың мимикальды түрде ашқанда тек топалы қозғалыс жалғасады.Төменгі жақ буындық басының қозғалысында алға және төменгі жылжиды төменгі жақтың-бүйірлік қозғалыстарн жасауда шетте бұлшық еттерден тарылуы байқалады және жоғары қимылдарн жасайды. Бақа беінде буындық бас төменгі араласып және айтарлықтай жоғары көтеріліп айналым қозғалысын жасайды.

Дыбыс шығару процесінде айтарлықтай рөльді таңдай алады, яғни қалыпты ауыз қуысын, мұрын және жұтқыншақты аулақтандырады.

Ол қатта және жұмсақ таңдайдан тұрады.Қатты таңдайда сүйектік негіз болады яғни ол шырышты қабықпен қапталған және жақаралық сүйектерден, жоғарғы жақтың маңдай сүйегінен көлденен бөлігнен, таңдай өсінділерінен тұрады.

Алдынан және бүйірінен жоғарғы жақ пен тіс альвиолаларлы өсінділері қоршаған, ал артынан жұмсақтаңдай. Қатты таңдайдың оң және сол білігі орталық тіс пен қосылған.Осы тістің алдыңғысының аяғында тіс орналасатын кешкіш шұңқұр орналасқан.

Жұмсақ таңдай қатты таңдайды жалғастыраы. Оның негізін фиброзды ұлпа (таңдай апоневроз) және сөздік емес- жолақтың бұлшықеттер құрайды.Ол екі бөлікке бөлінеді; Алдыңғы, артқы –жұтқыншақсаңылауын шеттететін анағұрлым жылжымалы.

Бұлшық ет түзетін жұмсақ таңдай және мұрын ауыз қуысының аралығының артқы бөлігі болып табылады. Алдыңғы үштен бір бөлігі қимылсыз ортанғы бөлімі анағұрлым сөйлеуде және жұтуда іске асады, ал артқысы бөлігі жұту мен күшейтуде.

Бұлшық еттерден қалыпты және босаңсу кезінде көлденен тұрып таңдай пердесн құрад. Оның артқы бөлігінің ортасында төмпешік орналасқан- тілшік жұмсақ таңдайдың жұмысында таңдай пердсін құрайтын оны көтеріп күшейтудің бұлшықеттер және тіл бұлшықеттері қатысаы.Жұмсақ таңдайда таңдай тілшіктік жәнетаңдай жұтқыншақ бұлшықеттерінің артқы бөліктері қосылады. Көтерілгенде жұмсақ таңдай зарады. Сонымен қатар оның алдыңғы жағының үштен бір бөлігінің жұқаруы және артқы бөлігі жуандауы байқалады. Жұмсақ таңдайдың жүйкеленуі үштармақты жүйенің екінші жүзеге асады. Қозғалыс иннервациясы ІХжәне Х жұп басмиы жүйкелеріімен (тіл жұтқыншақтық және қателескен жүйелер бірігіп жүзеге асады.

Таралымы. Бұлшық еттің артқы қабырғадағы таңдай пердесі көтерлгенде жұтқыншақ белдікке айналады, жұмсақ таңдайда артқы қабырғадағы жұтқыншақпен байланыстыруға мүмкіндік береді және таңдай-жұтқыш сақйнасы пайда болады.Жұмсақ таңдай анатомиялы және функционалды түрде жұтқыншақ пен тығыз байланысты болып табылады.Сонымен қатар жұмсақ таңдайдың алдыңғы жіне артқы бағыты бойынша қайта-қайта қозғалысы пайда болады.Таңдай –жұтқыншақ қабысуынан күшімен деңгейі айтылған дыбысқа тәуелді болады. Жұмсақ таңдайдың ең жоғарғы жоғарылатуы (а) мен (с) дыбыстары айтылғанда байқалады,ал айықша күш (и) дыбысында байқалады.Ең аз күш (а) және (в) дыбыстарында байқалады. (м).(м).(н).(н) дыбыстары назальдық болып табылады, нақтырақ айтқанда таңдай пердесі түскен, ал әуе ағыны мұрын қуысынан еркін өтеді.Жақ сүйектің туған сәтінен бастап,өсуінің аяқталуына дейін ауз қуысының қалыптасуы болып тұрады. (16-17 жас аралығы).Бет сүйектіңдұрыстанып, өсуіне және үнемі қалыптасуына шайнау жүйесі аса маңызды болып табылады.Дәл осы жүйе жақ сүйек өлшемі мен тіс доғасының пішіні жоғары дірежеде қалыптастырады.Шайнаудың жүктелуі жетіспеген жағдайда тіс доғасының нормасы өзгертетін жақ сүйектің таралуы байқалады. Орындар жетіспегендіктен тістер мөлшерден ауытқып орналасады. Тістер бөлшек қатарда және тығыз тұрады.Күрделі жағдайда тістердің бұузылуы байқалады.(жақтың дұрыс орналасуы). Осылардың барлығы тіс жақ жүйесінің негізгі функциялары:шайнаудың,жұтудың, демалудың және сөйлеудің бұзылуына әкеліп соғады.

 

Сұрақтар:

1. Балаларда жақ тістік жүйесінің анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуы.

2. Балалардағы тіс-жақ жүйесінің эмбриональды дамуы..

3. Балалардағы тіс жақ жүйесінің постнатальды дамуы.

4. Жақ тістік жүйесінің дамуы.

5. Шайнау бұлшық еттерінің орналасуы.

6. Мимикалық бұлшы еттердің орналасуы және таралымы.