Отан тарихының түйінді мәселелерін ашып көрсету.

Ызылорда медицина колледжі

«Бекітемін»

Әдістемелік кеңес төрайымы

__________ Н.Д.Әкімниязова

«_____» ____________ 2012ж.

Лекция жинағы

Пән: «Қазақстан тарихы»

Мамандығы: 0305000 (лабораториялық диагностика)

Біліктілігі: 035013 (медециналық лаборант)

(2010 жылдың МЖМБС –на сәйкес, типтік оқу бағдарламасы негізінде құрастырылды)

 

 

Қызылорда 2012

Оқытушы Г.К. Ибраева

тарапынан дайындалған

 

 

Қазақстан тарихы пәнінің

жетекші оқытушылары:

Шарапатов.А.Ш.

Э.С.Нұрпейісова

ЦӘК төрағасы

А.Ш.Шарапатов Әдістемелік кабинет

тарапынан сын-пікірден өтті тарапынан мақұлданды

«_____» ____________ 2012ж «____» ________ 2012ж

 

 

Азақстан тарихы курсының пәні, мақсаты мен міндеттері.

Азақстан тарихы курсының пәні, мақсаты мен міндеттері.

Азақстан тарихы» пәнін қазіргі тұрғыда түсіндіру.

Азақстан тарихының түйінді мәселелерін ашып көрсету.

Отан тарихының түйінді мәселелерін ашып көрсету.

Тарих ғылымының адамзат және коғам өміріндегі мәні мен манызы ерекше және ол ежелгі ғылымдардын бірі болып табылады. Әрбір ұрпактың өткен тарихты оқып үйренуі, одан тағылым алуға деген талпынысы барлык ұлттар мен халыктар үшін занды кұбылыс. Әрбір азамат өз елінің өткені мен тарихын білуге, Отан тарихынын тәжірибесі мен кұндылыктарын келесі ұрпакка үйретуге міндетті. Тарих барлық ғылымдардың атасы деп бекер айтылмаса керек. Қазак елінің ежелгі дәуірден казіргі күнге дейінгі тарихы әлемдік тарихтың кұрамдас және маңызды ажырамас бөлігі болып табылады.

Қазақ халкы казіргі мекеніне басқа жактан ауып немесе баскыншылық жолмен келген жок. Олар ғасырлар бойы осы аймакта мекендеген тайпалар мен халыктардан калыптасты және Қазақ халқының қалыптасу тарихы мейлінше терең және күрделі. Оның тарихы ХІУ-ХУІ ғасырлармен ғана шектелмейді, бұл мәселенің түп тамырын Кдзакстан аумағын мекендеген алғашкы тайпалардан іздеу керек. Қазак халқынын арғы ата тектері тарихта өртүрлі этнонимде белгілі, олар Еуразияның қатаң табиғат жағдайында тіршілік етіп, өркилы тарихи окиғаларды бастан кеше отырып, ішкі алау-ыздық пен ауыртпалыкты жеңе білді, өздерінін бостандығы мен тәуелсіздігін сырткы жаулардан жанкиярлыкпен корғады.

Отандык тарихты сын көзімен караған тарихшы-ғалымдардың бір тобы «көшпенділер мәдениеті өзінің 3 мың жылдык тарихында Жерорта теңізі мен Қиыр Шығыс елдеріне карағанда творчестволық эволюцияны бастан өткізді», — деп санайды. Еуразияның кең байтак кеңістігіндегі кошпенділер еркениеті біздің жыл санауымызға дейінгі XI ғасырдан бастап, біздің заманымыздың XVIII ғасырына дейін емір сүрді және осыншалыкты үзақ уакыт пен бірегейлік және біртұтастык кадір-қасиеттерін сақгаған дала өркениеті 7 мың шақырым аралықты қамтыды. Қазіргі моңғол жерінен Донға дейін созылған географиялық аймақта этномәдени тұрмыстык өркениет қалыптасты, әлемдік дамуға едәуір үлес косты. Қазірге дейін жеткен зороастризмді (тәңірлік дүниетаным) таратты, металл қорытудын көне ордасы бодды, төл жазуын, күнтізбесін ойлап тапты.

Қытай, Иран, Грек-Рим, Византия өркениеттерімен тоғыскан түркілер жаңа мәде-ниет типін калыптастырды. Егер бірінші түркі қағанатында соғды тілі үстемдік етсе, екінші түркі кағанатында руналык жазу тарады. Аталған аймақган VII—ХШ ғасырларда жазылған 200-ден астам тас ескерткіштер табылды. Б.з.д. V ғасырға жататын Есік қорғанынан табылған жазулар дала өркениетінің жазуын одан әрі де алыстата түседі.

Коп уақытқа дейін көшпенділерді ез бетімен дами алмайтын, жасампаздык касиеттен мүлдем ада, кырып-жойғыш, бүлдіруші күш ретінде көрсету басым болып келді. Бұл пікір кешпелілер мен отырыкшылардың өмірлік рухани мүдделерінің ешкашан бітіспейтін, ежелден бір-біріне деген жауластығы бар деген қисынға сүйенді. Бұл кисынды өздерінің отарлық саясатында шебер пайдаланған Ресей жаулаушылары Орталық Азия кеңістіктеріне кол сұғушылыкты өркениетті әлемнің кауіпсіздігіне жасалып жатқан қамқорлык ретінде түсіндіруге тырысты. Патша генералдары бастаған отарлык саясатты бүтіндей халыктардың тарихи санасын жаулап алуда кешегі кеңес өкіметінің тоталитарлык жүйесі еселей жүргізді. Халықтар тарихын қолдан бұрма-лаудың қаншалыкты зардапты болғандығы енді анғарылып отыр.

Көшпенді өмірдің болашағы жок бүлдыр коғам ретінде дәріптелуі 20-30-жылдар-дағы тәркілендіру мен жаппай ұжымдастыру зобалаңдары кезінде айкын көрінді. Бар тіршілігі мен тұрмысы көшпенділікке негізделген казак кауымы үлкен күйзеліске ұшырады. Бұл бүтіндей бір халыктарды кыруды қолдан ұйымдастырған қызыл империяның нөубеті еді. Тарихи дамудың сан алуан жолының бәрі жоқка шығарылып, тек тап күресі ғана бір жакты дәріптелді. Оны мойындағысы келмегендер аяусыз жазаланды. Кеңестік жүйе адамдарды тарихи санадан айыру аркылы халыктарды тек өткенінен ғана емес, оны болашағынан да айыруды көздеді.

Тоталитаризмнің есігі мыктап жабылған тар кыспағына түскен халықтар өзіндік ерекшеліктерінен жүрдай болып, өзіндік тарихынан да түгелдей айырыла жаздады. Тәуелсіздік таңы ғана ұлттык тарихымызды кайта зерделеуге, ұмыт бола бастаған мұрамыз бен мәдениетімізді кайта жанғыртуға мүмкіндік берді. Соңғы он жылдың көлемінде ғана бұл бағытта ұлан-ғайыр жұмыстар жүргізіліп жатыр. Бұрмаланған тарихымыз бен ақтаңдақтар беті кайта зерделенуде. Калың көпшіліктің де өткенді білуге деген кұмарлығы арта түсуде. Ұлттык тарихка деген ұмтылысымыз тек өткенге құмартушылыктан ғана емес, болашакка деген мақсаттарымыздың да каншалыкты негізділігін пайымдау қажеттілігінен де туындап отыр. Уакыт талабына тек өткенді біліп, тарихқа канығып барып дұрыс жауап таба аламыз. Өз Отанының тарихын білуі, өткенді кұрметтеу әрбір ел азаматының міндеті болуы тиіс. Біздін еткенімізді білуге және кадірлеуге тиісті жәйттеріміз де аз емес.

Білектің күшімен, найзаның ұшымен және ақылгей де болашакты кере білген көрнекті ел билеушілердін ішкі және сырткы саясагтағы нәтижелі кызметтерінің барысында қалыптасқан және кең байтак аумакты бүгінгі ұрпаққа дейін жеткізген сан қилы окиғалар казақ тарихының үлкен құрамдас бөлігі. Казак халкының әлемдік еркениетке, оның мәдениетіне коскан үлесі де зор. Кәшпелілер тарихы мен мәдениетін тек тағылык деп түсінетіндер де кездеседі. Отарлық тәуелділік кезінде, кенестік тота-литаризм мен идеология түсында қазак халкының тәуелсіздігі мен табиғат байлыктары ғана емес, өгкен тарихы да бұрмаланды, халыктын тарихи санасы да жаулап алыңды.

Ресей империясының отаршылдық саясатының кұрсауына тартылған казақ елінін өзінін ұлттық мемлекеттілігінен айырылып калуына және отаршылдық әкімшілік тарапынан жүргізілген орыстандыру саясаты салдарынан ұлттык және әлеуметтік қыспаққа ұшырауына ұрыңдырды. Ең күшті соққы ең шідымен ұлттық сана-сезімнен айыруға бағытталды. Екі ғасырдан астам уакытқа созылған отаршылдыктың бұл жымысқы әрекетіне карамастан, казақ халкы өзінің тілі мен дінін, мәдениеті мен казаки болмысын сақтап қалды. Қазақ болмысы ерекшеліктерінің бірі оның ұлтына деген бағабайламы мен тарихшылдығы. Қатардағы дала казағы өз халқының тарихымен бірге өсіп, өзін үнемі халык тарихының бір бөлшегі ретінде сезінген.

«Жеті атасын білген ер жеті жұрттың қамын жер» деген халық даналығынан үлгі алған ата-бабаларымыз ел тарихын, ру тарихын, ата-бабалар тарихын ұрпақтан ұрпаққа жеткізуді үнемі назарда үстаған. Ел Президенті Н.Назарбаев атап көрсеткендей, «тарих дегеніміз еткеннің ғана сабағы емес, ол едәуір дәрежеде болашақтың да көрінісі».

Қазіргі отандық тарих ғылымы алдында жауапты да маңызды міндеттер түр. Тарих ғылымын зерттеу мен оған тиісті баға берудегі және оны жас ұрпак санасына жеткізудегі кеңестік идеология мен пікірлерден, тұжырымдардан арылып әлемдік тарихтын кұрамды бөлшегі мен өзіндік ерекшеліктеріміз бен ұлттык болмысымызды ерекше керсетуге мән беруіміз қажет. Бүгінгі отандық тарих ғылымының басты міндеттерінің бірі казіргі ұрпағымызды қазақстандық патриотизм рухында тәрбиелеу болып табылады. Ал патриотизм рухында тәрбие беру коғамның өткені мен бүгінін байланыстыратын тарихи сананы калыптастырмайынша мүмкін емес. Сондыктан да отандық тарихты окып үйрену, оны үрпак санасына жеткізу бүгінгі күндегі басты міндеттердің бірі болып табылады. «Егер біз мемлекет болғымыз келсе, езіміздің мемлекеттілігімізді үзак уақытка меңзеп кұрғымыз келсе, онда халык руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн» (Н.Назарбаев. Тарих толкынында. Алматы, 1999, 273-бет).

Жоғары оку орындарында Қазақстан тарихы курсының міндетті окыту пәндерінің бірі ретінде енгізілуі де отандык тарих ғылымына аукымды міндеттер жүктейді. Тәуелсіздік таңы ғана өткен тарихымыздын аса күрделі де, қайшылыктар мен күнды-лыктарға толы тарихи процестерін жана көзкараспен айтуға мүмкіндік берді. Бұрын айтылмай келген немесе таптық тұрғыдан бүрмаланып түсіндірілген тарихымыздың айтары да, үрпағымызға үлттык тәлім-тәрбие берудегі үлес салмағы да үлкен. Оку кұралында Казакстан тарихын толык түрде баяндап беру және тарихи баға беру міндеті қойылмаған. Авторлардын аддына койған басты міндеті ежелгі дәуірден казіргі күнге дейінгі тарихымызға жалпы шолу жасап, тарихи оқиғаларды оқырмандардың дұрыс тұсінуіне көмектесу, орта мектеп оқушылары мен мұғалімдеріне, гуманитарлык емес жоғары оку орнының студенттеріне казақ тіліндегі окулық тапшылығынан шығуына көмектесу. Берілген қосымшалар кажетті деректерді, окиғаларды және т.б. тез тауып алуды және жауаптарды іздестіруді жеңіддетеді, осы қосымшаларды пайдаланып сабақ өдістерін түрлендіруге, ауызша жөне тесттік сүрақтар кұрастыруға және т.б. көмекте-се алады.

Қазакстан тарихы курсын жаксы меңгеру үшін оның қандай кезендерге бөлінетінін білу керек. Отандык тарихта ел тарихын кезендерге белуде тарихшылар арасында бірынғай пікір жоқ. Дегенмен де тарихи даму мен жаңаруларды әлемдік тарихпен байланыстыра отырып Қазакстан тарихын бірнеше кезеңдерге бөлуге болады. Олар:

1. Ежелгі заман - Қазақстан аумағында алғашкьі адамдардың пайда болуынан кола ғасырына дейінгі кезең (б.э.д 800 мың жылдан б.э.д VIII ғасырға дейін) Андрон мәдениетінін тайпалары да осы кезеңге кіреді;

2. Ерте көшпеңділер коғамы - алғашқы тайпалык одақтар мен мемлекеттер (б.э.д VIII - б.з. V ғ.ғ.);

3. Ерте түркі дәуірі — Қазақстан аумағындағы орта ғасырлық мемлекеттер (V—XIII ғ. басы);

4. Моңғол шапкыншылығы, Алтын Орда және үлыстар мен мемлекеттер кезеңі (XIII ғ. басы — XV ғасырдың ортасы).

5. Қазақ хандығы (XV ғасырдың 60-жыддарынан — XIX ғасырдың 20-жылдарына дейін);

6. Ресей бодандығы кезеңіндегі Қазақстан (XIX ғасырдың 20-жылдарынан 1917 жылға дейін);

7. Кеңестер билігі тұсындағы Қазақстан (1917—1991);

8. Қазіргі Қазақстан (1991 жылдан бері).

 

 

ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ ТҮП-ТӨРКІНДЕРІ ЖӘНЕ ТАРИХНАМАСЫ

Әлемдік немесе кез келген еддің тарихын оқып үйрену ең алдымен сол тарихтың түп-төркіндері мен тарихнамасын оқып үйренуден басталады. Яғни, оқылатын пәннің акикаттылығына күмән тумас үшін ол деректердің қайдан алынғандығын, қалай алынғандығын, бізге дейін қалай жеткендігін, аталған тақырыптар бойынша қандай зерттеулер жү'ргізілгендігін және т.б. білу абзал.

Тарих ойдан, қиялдан немесе біреудің болжамынан шықпайды. Қандай да бір окиға, факт немесе болжамдар болмасын белгілі бір зандылыкка, дерекке, айғақка немесе себепке негізделуі керек. Қазіргі ғылым мен тех-никаның дамуы бұдан миллиондаған жылдар бұрын өткен, табылған түп-деректерге ғылыми сипаттама бере алады, олардың жасын, құрамын және т.б. аныктауға көмектеседі.

Адамзаттың әткені туралы мәлімет бере алатын заттардың, адамның өмір сүруіне ыкпал ете алғандардың, адамның қолдан жасаған және пайда-ланылғаңцардьщ барлығы — бүгінгі тарихи ғылым үшін түп-тәркіндер жиын-тығы болып табылады. Адамзаттың өткені туралы қандай да бір мәлімет бере алатын заттар егжей-тегжейлі зерттеледі. Бұларды зерттеуге тарих және басқа да ғылымдар және олардың әртүрлі салалары көмектеседі. Бұлардың бір бөлігі тарих ғылымында қосалқы тарихи пәндер деп аталады.

Тарих ғылымына ең көп және сенімді мәліметтерді археология ғылымы береді. Археология - өткен заманның заттай тарихи түп-төркіндерін зерттейтін және сол мәліметтер бойынша адамзаттың өткен тарихын қал-пына келтіретін ғылым. Археологияның деректері — аса бағалы тарихи түп-дерек, өйткені олардың бәрі өз заманының дерегі болып келеді және сол дәуірдің тіршілік жағдайын бейнелеп көрсетеді.

Этнография - әлем халықтарының өткеңдегі мәдениеті мен тұрмысын және қазіргі халықтардың тұрмысыңда сақталған өткен заманның сар-қыншақтарын, белгілерін зерттеумен шұғылданады. Этнографиялықтүп-деректер арқылы ©ткен шақтағы қоғамдық дамудың әртүрлі сатылары ту-ралы құңды мәліметтер алуға болады. Мысалы, қазіргі кезге дейін сақтал-ған бесік жыры немесе малға қатысты дәстүрлерден мал шаруашылығы-ның қазақ қоғамыңдағы маңызының қаңдай болғаңдығын білуге болады. Этнографиялық мәліметтер, сонымен бірге құда түсу, үйлену, той-думан, жерлеу салттарында және киім-кешектерде, тағамдар дайындауда, әше-кейлерде, қолөнерлерде және т.б. көптеп кездеседі.

Антропология — өткен заман адамдарының қаққаларын және адам организмінің қалыптасуы мен нәсілдің пайда болуын және таралуын

зерттейтін ғылым. Антропологияның өзі негізгі үш тараудан: 1) морфоло-гия; 2) антропогенез; 3) нәсілтану немесе этникалык антропогенезден тұра-_ы Антропологиялык зерттеуде тарихшыға приматология, геология, па-леозоология, палеоботаника сияқты ғылымдар көмекке келеді.

Лингвистика - халықтардың өткен тарихы туралы маңызды мәліметтер беретін тіл ғылымы болып саналады. Мысалы, қазіргі тілдердің көпші-лігінде өткен заманның белгілерін сақтаған сөздер кептеп кездеседі. Мы-салы, қазақтілінде «мал-мүлік», «мал-жан», «төркін», «көкпар» және т.б. создер өткен шақтуралы құнды мәліметтер бере алады.

Тарихи деректерді зерттеуде сонымен бірге отыздан астам қосалқы та-рихи ғылым салаларына сүйенуге болады. Олар:

Палеография — жазу-сызу материалдары мен оның құралдарын және жазу мен безендіру, өрнектеу ерекшеліктерін;

Нумизматика - теңгелер мен олардағы жазуларды, белгілерді;

Эпиграфика - тас плиталардың, металдың, сүйектің, ағаштың және саз балшық бұйымдарындағы жазулар мен белгілерді;

Папирология - папирустардағы жазу-сызуды;

Берестология - қайың қабығындағы жазуларды;

Тарихи хронология — тарихи оқиғалардың уақытын анықтауды;

Метрология — өлшемдер мен ақша жүйесінің есебін анықтауды;

Сфрагистика — баспасөз бен оның қосымша құжаттарын;

Геральдика — елтаңбаларды және басқа да айырым белгілерін;

Дипломатика — тарихи актілерді;

Текстология — әдеби шығармалар мәтінін;

Тарихи география - откен шақтың географиясын;

Тарихи топономика - жер, су және т.б. атаулардың этимологиялық құрылысын, маңызын және кандай тілге жататындығын;

Генеология — рулардың, әулеттердің, фамилиялардың шығу тегі мен тарихын;

Палеонтология - қазба өсімдіктер мен хайуанаттарды;

Палеонклиматология — өткен заманның климатын зерттейді.

Дегенмен де тарихи түп-деректердің басым көпшілігін жазба деректер кұрайды. Жазба деректерге өз заманында өмір сүрген адамдардын қалдыр-ған әртүрлі жазбалары: өтініштері, хаттары, естеліктері, көрген-білген-дерін және басқалардан естігендерін жазып қалдырулары, жылнамалар, сарай маңындағылардың жүргізген есептері, құқықтық құжаттар, елшілердің, саяхатшылардың жазбалары және т.б. жатады.

Қазақстанның ежелгі заман тарихы туралы деректер антикалық автор-лардың (Геродот, Тацит, Страбон) және парсы жазбаларында («Авеста», Кир т.б.), сонымен бірге қытай авторларының еңбектерінде кездеседі.

Қытай авторлары б.з.д. III ғасырдан бергі Қазақстан аумағындағы тайпа-лар мен халықтар туралы, әсіресе, ғұндар, үйсіндер, қарақытайлар, қаңлы-лар туралы құнды деректер қалдырды. Бұл деректерді жинақгауда Елбасы Н.Назарбаевтың тапсырмасы бойынша Қытай мұрағаттарында біраз жыл жұмыс істеген Қойшығара Салғараұлы көп еңбек етті.

Түркі тайпалары мен халықтары туралы деректер Рим және Византия авторларымен қатар араб тарихшылары мен саяхатшыларының (Белазу-ри, әл-Қуфи) және армян жазбаларында да (Гевонд Варданет, Мовсэс Каланкатуаци) кездеседі. Орыс жылнамаларында оғыздар мен қыпшақтар туралы мөліметтер беріледі.

Арабтардың Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанды жаулап алуымен бірге осы елдерге араб мәдениеті мен жазуының ықпалы күшейе түсті. IX-XII ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда араб мәдениетінен жөне білімінен нәр алған ғұламалар мен ойшылдардың ірі тобы өсіп шықты. Олар өз елініңтарихы мен басқа да салаларына қатысты еңбектер жазып, артына орасан зор мұралар қалдырды. Солардың еңбектерімен қатар Орта Азия мен Қазақстан туралы құнды деректер қалдырған араб тарихшылары мен жиһанкездердің еңбектерін атап кетуге болады.

Олардың қатарына Гардизи, Ибн Хаукал, Ибн Хордабек, Ибн Фадлан, Ибн әл-Варди, әл-Идриси, Истахри, әл-Мақдиси, әл-Масуди және т.б. жатқызуға болады. Олар Оңтүстік Қазақстанның қалалары, өзен-сулары, кәсібі, қолөнері, саудасы, басқа елдермен қарым-қатынастары туралы құңды деректер жазып қаддырды.

Моңғол шапқыншылығы мен одан кейінгі Алтын Орда және т.б. ұлыс-тар туралы мәліметтерді «Моңғолдың құпия шежіресі», «Алтын тобшы», Еуропа саяхатшылары Плано Карпинии, Марко Поло, Вильгельм Рубрук жазбаларынан кездестіруге болады. ХІІІ-ХУ ғасырлардағы оқиғалар ту-ралы мәліметтер әл-Омари, ибн Батутта, Джувейни, Бабыр, Әбілғазы, Рашид-ад-Дин жазбаларында көптеп кездеседі.

Араб халифатының әлсіреуімен және құлауымен бірге және ¥лы Жібек жолының маңызын жоюмен бірге ХУ-ХУІ ғасырлардан бастап Қытай және араб авторларының Қазақстан туралы жазбалары, деректері сирей бас-тайды. Бұл кезден, әсіресе XVII ғасырдан бастап Қазақстан тарихы тура-лы мәліметтер орыс жазбаларында көптеп кездеседі. Бұның басты себебі бұл уақытта (ХҮІІ-ХҮШ ғ.ғ.) орыс патшалығының Шығысқадеген экс-панциясы күшейе түскен болатын.

XVIII—XIX ғасырларда Ресей үкіметі қазақ жеріне арнайы экспеди-циялар ұйымдастырды. Олар қазақдаласын географиялық тұрғыдан зерт-теумен бірге қазақхалқының кәсібін, тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын да жи-нақтаумен айналысты. Қазақжеріне жер аударылған революционер-де-

мократтар да қазақ халқы туралы құңды мәліметтер қалдырды. Олардың көпшілігі Ресей калаларының мұрағаттарында сақтаулы. Қазан төңкерісіне дейінгі түп-деректердің басым көпшілігі де ресейлік авторлардың еңбектері болып табылады.

Кенес екіметі орнаған күннен бастап мұрағат ісіне ерекше көңіл бөлінді. Азамат соғысы жылдарында-ақ мұрағат ісін мемлекет қамқорлы-ғына алу және жандандыру туралы каулы қабылданды. Содан болса да керек Кеңес ©кіметі жылдарындағы деректердің басым көпшілігін мұра-ғаттардан кездестіруге болады. Кеңестік замаңдағы деректердің едәуір бөлігі үкімет қаулылары, шешімдері, нұсқаулары, съезд, конференция, Пленум, сессия материалдары, мемлекет және үкімет басшыларының баян-дамалары, сөйлеген сөздері, нормативтік-кұкықтықактілері, іс қағаздары және т.б. болып келеді. Бүл кездегі тарихи түп-деректерге жоғары билік органдарына жазылған хаттарды, ©тініштерді, баспасез материалдарын, естеліктерді және сгатистикалык мәліметгерді де жаткызуға болады. Кино-фото кадрлары мен бейнелері де түпдеректер қатарына жатады. Аталған түпдеректерді орынды да тиімді пайдалана білу және оларды көпшілікке жеткізу тарихшылардың, ғалымдардын төл міндеті болып табылады.

Тарихнама - тарих ғылымының даму тарихы, яғни жалпы тарихтың, оның кезеңдерінің, бір мемлекетгін немесе белгілі тақырыптың, оқиғаның мамавдар, тарихшылар, ғалымдар тарапынан ғылыми тұрғыда сипатталып, жазылуы, бағалануы және көпшілікке, оқырманға ұсынылуы. Мысалы, Ежелгі Египет тарихнамасы, Қазақстан тарихнамасы, Қазақхандығының тарихнамасы, Үлы Отан соғысы тарихнамасы және т.т.

Қазақстанныңежелгі замантарихын X. Алпысбаев, Е.И. Агеева, К. Ақы-шов, К. Байпақов, А.Н. Бернштам, М. Қадырбаев, Б. Көмеков, Ә. Марғұлан, Т.Н. Сенигова, С.П. Толстов және т.б. археологиялық деректер негізіңде зерттеп жазды.

Түркі дәуірін, қарлүқ, оғыз, қыпшақ, қимақ кезеңін зерттеуде Б.Көме-ков, В.В.Бартольд, Л.Гумилев, С.Кляшторный, М.Ақынжанов, С.Сыздықов және т.б. араб, түркі деректері негізінде зерттеулер жүргізді. Қазақ-станның соңғы орта ғасырлардағы тарихына қатысты еңбектерді жоғары-да аталған авторлармен бірге С.Ағаджанов, Б.Ахмедов, М.Вяткин, А.Яку-бовский, А.Кононов, К.Пищулина, В.Юдии жәнет.б. жазды.

ХУП-ХІХ ғасырлардағы Қазақстан тарихы, оның ішівде қазақ-қытай байланыстары мен қазақ-жоңғар және қазақ-орыс қатынастары В.Басиннің, В.Моисеевтің, И.Златкиннің, Х.Арғынбаевтың, П.Галузоның, С.Зимановтың еңбектерінде қарастырылған.

Қазақ жерін Ресейдің отарлауы мен қазақ халқының отарлық езгіге қарсы ұлт-азаттық күресі.тақырыбына Е.Бекмахановтың, И.Ерофееваның,

М.Қүл-Мүхамедтің, С.Мәшімбаевтің, О.Өмірзақовтың, Б.Сүлейменовтың, В.Басиннің, И.Аничковтың, М.Вяткиннің, Ж.Қасымбаевтың, Е.Пірімбе-тованың және т.б. еңбектері арналған.

Кеңестік Қазақстан тақырыбыңда А.Нүсіпбеков, К.Нұрпейіс, М.Қозыбаев, А.Сүлейменов, Ғ.Әбішев, Т.Балақаев, Н.Едігенов, П.Белан, Қ.Біржанов және т.б. көлемді еңбектер жазса, қазақ тарихындағы «ақтаң-дақ» мәселелерді зерттеуде М.Қойгелдиев, К.Нұрпейісов, Т.Омарбеков, Д.Қамзабекұлы, З.Қинаятүлы және т.б. елеулі еңбек сіңірді.

Қазақстан тарихы туралы іргелі еңбектерге 1936 жылы жарық керген С. Аспандияровтың «Көне заманнан бергі Қазақстанның тарихы», А.Панкратованың басшылығымен жазылған (1943 жылы жарық көрді) «Ерте заманнан қазіргі күнге дейінгі Қазақ ССР тарихы», 1949 жылы жарық көрген екі томдық «Қазақ ССР тарихы», 1980—1984 жыддары баспадан шыққан бес томдық кене заманнан бүгінге дейінгі «Қазақ ССР тарихын» жатқызуға болады. 1996 жылдан бастап Қазақстанның көне заманнан бүгінге дейінгі бес томдық академиялық басылымы дайындалуда. Қазірге дейін оның алғашқы үш томы қазақ және орыс тіддерінде жарық көрді. Қазақстан тарихының тарихнамасын бір тақырып көлемінде қамту мүмкін емес. Тарих факультеттерінде бұл мәселе арнайы курс ретінде оқытылады.

 

Палеолит (ерте тас ғасыры) және мезолит (орта тас ғасыры)

Дәуіріне сипаттама.

1 Адамның пайда болуы (антропогенез).

2.Тас ғасырын археологиялық дәуірлеу және оның хронологиясы.

3.Қазақстан палеолитін зерттеу тарихы.

4.Мезолит дәуіріне сипаттама.

5.Мезолиттің тарихи орны.

1. Табиғижағдайлар және ежелгі адамдардың тіршілік еткен ортасы Алғашқы адамның қалай пайда болғаны және қашан пайда болғаны, ең алдымен қай жерде пайда болғаны туралы әртүрлі пікірлер, болжамдар бар. Бүл сұрақ ғалымдарды көптен бері-ақ толғандырып келеді. Археология ғылымының соңғы жаңалықтарына сүйенер болсақ ең алғашқы адамзат баласы бұдан 2 млн. жыл бұрын пайда болған. Соңғы ғылыми жетістіктер алғашқы адамдар бұдан миллиондаған жыддар бұрын табиғаттан сұрыпталып, маймылдан пайда болды дегенді айтады.

Жер бетіңдегі ең алғашқы адам қоныстары мен қалдықтары Шығыс Африкадан, Кениядағы Олдувай шатқалынан табылып отыр. Бұл жерден табылған адам сүйектерін зерттеген ғалымдар олардың түрпаты мен оның жанынан табылған тас құралдарға қарап оларға «епті адам» («Нота һаһіх») деген ат берді. Адам тәрізді маймыддардың презинжантроп тобынан шыққан бұл алғашқы адамдардың ми көлемі 652 см³ болған, бұл адам тәрізді маймылдардың ми көлемінен әжептеуір үлкендеу, олар төрт аяқпен емес, екі аякпен жүрген. Бұған олардың табан сүйектерінің доғаланып келуі дәлел бола алады. Және олардың еңбек құралдары бір жағы сүйірленіп келген, ал екінші жағы қолға ұстауға ыңғайлы болу үшін әдейі доғалдандырылған жұмыр тастар болған.

Тас дәуірінің орта кезеңіндегі адамға ұқсас тіршілік иесі питекантроп, соңғы кезеңіндегі тіршілік иесі синантроп деп аталды. Ғалымдар бұл тіршілік иелеріне «тік жүретін адам» («Нота егесШз») деген ат берді. Олардың ми көлемі презинжантроптардан біршама өсіп 950см³ жеткен. Алғашқы питекантроп 1891 жылы Ява аралынан табылды. Кейінгі жүз жылда питекантропқа ұқсас тіршілік иелерінің Азия мен Еуропадан және Африкадан онға жуық қалдықтары табылып зерттелді. «Тік жүретін адамның» екінші бір түрі синантроп алғаш рет 1927 жылы Қытайдан, Пекин маңындағы Чжо-кау-дянь үңгүрінен табыдды.

Адамзат дамуының келесі сатысы неандерталь адамы болып табылады. Археологтар олардың алғашқы қалдықтарын Германияның Неандерталь деген жерінен тапты. Олардың ми көлемі 1300-1400 см³жетті. Дене бітімі қазіргі кездегідей адамның пайда болуы соңғы палеолит дәуіріне байланысты. Ғалымдар «саналы адам» («Нота каріепк») деп ат берген бұлардың алғашқы өкілдері бұдан 40—50 мың жылдар бұрын өмір сүрген. 1868 жылы Франциядағы Кроманьон үңгірінен табылған қаңқалардың ми көлемі 1600— 1800 см³ болды. Кроманьондық адамның беттұрпатыңда және дене бітімінде осы заманғы адамдарға тән ерекшеліктер айқын білінеді. Олар: жазық маңдай, иіліңкі қас сүйегі, сопақ бас сүйегі, шығыңқы иек, жіңішкелеу мұрын, кішірейген көз шұңқыры, сүйектердегі бұлшық ет бедерлері, тік жүру және т.б.

Ғалымдардың көпшілігі адам тектес тіршілік иелерінің алғашқы Отаны Солтүстік- Шығыс Африка деген тоқтамға келіп отыр. Өйткені, алғашқы адамдардың қазынды қалдыктарының көпшілігі осы аймақтан табылған және осы аймақтың жылы тропиктік климаты да бұған негіз береді.

Адамзат тарихы тас дәуірі, қола дәуірі және темір дәуірі кезеңдеріне бөлінеді. Тас дәуірі адамзат тарихындағы ең ұзақ кезең. Тас дәуірінің бұл кезеңі тарих ғылымыңда палеолит деп (ежелгі тас ғасыры) аталады. Тарих ғылымындағы қазіргі жүйелеу бойынша ежелгі тас ғасыры үш дәуірді -ежелгі, орта және жоғарғы палеолитті қамтиды. Ал ежелгі палеолиттің өзі үш дәуірге: дошелль, шелль, ашель, орта палеолит: соңғы ашель, мустье, жоғарғы палеолит: ориньяк, солютре және мадлен болып бөлінеді.

Өткен ғасырдың 60-70 жыддарыңда бұл схемаға кейбір өзгерістер енгізілді. Бұл өзгерістер бойынша палеолит екі дәуірге - ежелгі палеолит пен соңғы палеолитке бөліңді. Африкадан табылған жаңа деректер бойынша дошель қазіргі уақытта олдувэй дәуірі деп аталады. Бұл дәуір (олдувэй) 2,5 млн. жылдан 800 мың жылға дейін созыдды. Шелль мен ашель 800 мың жылдан 140 мың жылға дейінгі уақытты, соңғы ашель мен мустье 140-40 мың жылдықты, ал ориньяк, солютре және мадлен 40 мың жылдықтан 10 мың жылдықты қамтиды.

Ежелгі тас ғасыры палеолит пен жаңа тас ғасыры неолитті жалғастыратын өтпелі кезең мезолит (орта тас ғасыры) деп аталады. Мезолиттің б.з. бұрынғы 12-5 мың жылдықты қамтитындығы дәлелденген. Жаңа тас ғасыры неолит б.з. бұрынғы 5-2 мың жылдықтарға созылған.

Қазақстан аумағынан ежелгі адамдардың қазынды қалдықтары қазірше табылған жоқ. Біздің елдегі ең ежелгі адамдардың мекеңдеуі үшін қолайлы аймақтардың бірі Қаратау жотасы. Алғашкы адамдардың қалдықтары табылмағанымен, осы Қаратау жотасынан олардың мекен-жайлары, тұрақтары табылып зерттелді. Қазақстан аумағы ежелгі адамның қалыптасқан және дамыған аймақтарының бірі. Ерте палеолит дәуірінде Қазақстан жерінің ауа-райы жылы және ылғалды, шөбі шалғынды, жан-жануарларға бай аймақ болды. Жиі жауған жылы жаңбырдан алуан түрлі өсімдіктер қаулап өсті, субтропиктік ормандар жайқалып тұрды. Осы жағдайлар ежелгі адамдардың өмір сүруіне өте қолайлы жағдай жасады. Қазақстан аумағындағы ежелгі адамдардың іздері және осы аймақтан табылған оларға тиесілі еңбек құралдары шапқыш, қырғыш, үшкір тас және тағы басқалар б.з. 1 млн жыл бұрынғы ерте палеолитке жатады. Қазіргі зерттеулер мен археологиялық материалдар ежелгі адамдардың Қазақстан аумағын 600—800 мың жыл бұрын мекендей бастағанын дәлелдеп отыр. Бұл адамдар өзінің эволюциялық дамуында «тік жүретін адамның» қалпына сәйкес келеді. Қазақстан аумағындағы ежелгі адамдар пайдаланған еңбек құралдары Қаратау жотасының оңтүстік-батысыңдағы Арыстанды өзенінің алқабына орналасқан Кеңірдек ауылы маңынан табылды. Бұлар негізінен ауыр, тік бұрышты, соғуға арналған еңбек құралдары болып табылады.

Табылған археологиялық материалдар ежелгі адамдардың Кіші Қаратау жотасының солтүстік-шығыс өңіріңде оқшау қыраттарда, аласалау төбелерде, мүйістерде, ежелгі тас құралдары жасалатын негізгі зат болып табылатын шақпақтастары жиі кездесетін жерлерде жиірек тұрғандығын көрсетеді. Бұл өңірден 40-70-шаршы км-дей аумақтан 12 палеолиттік тұрақ табылып, олардан шақпақ тастан жасалған бес мыңнан аса құрал табылды. Шабақты, Тәңірқазған, Боріқазған қойнауларынан табылған бұл тас құралдар негізінен кескіштер, тілгіштер, үшкір тастар болып келеді. Осы дәуірге жататын ірі ескерткіштердің бірі Бетпақ далада, Шу өзенінің оң жақ жағасынан табылды. Қазанғап шатқалынан табылған бұл қүралдардың жатқан жерінің геологиялық сипаттамасы олардың жасының төменгі палеолитпен түстас келетіндігін көрсетті. Ұзақ уақыт бойы қабатталып жиналған саз бен құм басып қалған тұрақтан археологтар 300-ге жуық қүралдар тапты.

Арыстанды өзенінің оң жағасындағы Қарасу қойнауынан табылған ежелгі адамдардың тұрағы мүлдем басқаша. Бес мәдени қабаттан тұратын бұл тұрақтан адамзат дамуының бірнеше кезеңінің ізін табуға болады. Мәдени қабаттар сары топырақтар арқылы бөлінген. Он мыңдаған жылдар бойы адамдар мекені болған бұл орыннан 15 мыңға жуық тас құралдар табылды.

Қаратау өңірінен табылған тас құралдары формаларының және оларды өңдеу тәсілдерінің Африкада, Үндістанда, Қытайда табылған ежелгі заттармен ұқсастығы Оңтүстік Қазақстанда адамдар төменгі палеолит дәуірінің алғашқы кезеңіңде-ақ мекеңдеген деуге толык мумкіндік береді. Алғашқы адамдардың тұрақтары Оңтүстік Қазақстаннан, сонымен бірге Шабақты, Алғабас, Үшбұлак, Майбұлақ, Бүркітті, Шөлтоғай, Шалсай және т.б жерлерден табылды. Табылған материалдар Оңтүстік Қазақстандағы Қаратау жотасының Қазақстан аумағындағы алғашқы адамдардың мекені болғандығын толық растай алады.

Ежелгі адамдар Орталық Қазақстанды Қаратау жотасына қарағанда көп кейінірек мекендей бастаған. Орталық Қазақстандағы ежелгі тұрақтардың ең көнесі Қарағанды облысындағы Обалысай. Бұл жерден табылған құралдар тас құралдар жасаудың қаратаулық дәстүрлерінің сақталғандығын көрсетеді. Бұл құралдардың көңіл аударарлығы екі жақты шапқы құралдар. Орталық Қазақстандағы ежелгі адамдардың тұрақтары Мұзбел, Қос-мола, Құдайкол, Хантау ескерткіштері болса, Шығыс Қазақстанда олардын тұрақтары Жоғарғы Ертіс өңірінен табылды.

Тас дәуіріндегі адамдар баспана ретінде табиғи үңгірлерді, қуыстарды пайдаланды. Кейде ашық алаңқайларды да, суаттар мен бұлақтардың басын да мекендеді. Тас қаруларды шетінен бастап ортасына қарай жару аркылы жасады. Жару үшін тастан, сүйектен және мүйізден жасалған сыналар қолданылды. Олар еңбек құралдарын үнемі жетілдіріп отырды. Бұған мыңдаған, он мыңдаған жылдар керек болды. Отты пайдалану ежелгі адамдар өміріндегі үлкен жетістік болып саналды. От адамдарды суықтан, жырт-қыш аңдардан қорғады, еңбек қүралдарын өндеуді жеңілдетті, тағамдары жұғымды бола түсті. Олар жанған отты өшіріп алмауға тырысты, оны жанын сала қорғады. Орта палеолит дәуірінде ғана адамдар ағаш қабығын бір-біріне үйкеу арқылы немесе шақпақтастарды ұрып, ұшқын шығарып от жағуды үйренді. Осы дәуірде адам ойы мен дүниетанымында да кеп ілгері басушылық болғанын байкаймыз. Олар өлген адамды бір қырыннан жатқызып, аяғын бүгіп жерледі, өмір мен өлім туралы түсінік, өлгендерге құрметпен қарау белгілері пайда болды.

Жоғары патеолит дәуіріндегі «саналы адамдар» («Нота яаріепх») еңбек құралдарын жасау әдістерін одан әрі жетілдіре түсті. Жоғары палеолит дәуірі - жер шарының барлық климаттық аймақтарына адамның кеңінен тарай қоныстанған және нәсілдер мен нәсілдік топтардың қалыптасу уақыты. Қазақстан аумағынан жоғары палеолит тұрақтары көп табыла қойған жоқ және осы дәуірге тән адамдар мекені - баспаналар да табылмай отыр. Бірақ бұлар Қазақстан аумағында жоғары палеолит дәуірінде баспаналардың болмағаңдығын білдірмейді. Қазақстан аумағындағы жоғары палеолит дәуірінің ескерткіштері Оңтүстік Қазакстаңдағы Ащысай, Орталық Қазақстандағы Қарабас, Батпақ, Ангренсор, Шығыс Қазақстандағы Қанай, Үңгір тұрақтарынан табылды. Жоғары палеолитте қоғамдық катынастар жетіліп, адамдардың бірлескен ұйымының алғашқы түрі рулық қауым қалыптаса бастады.

Қазақстан аумағында жоғары палеолит дөуіріне тән ескерткіштердің аздығына және олардың көп зерттелмегеніне қарамастан, осы дәуірдің қолдағы бар материалдары тас ғасыры дәуірі адамдарының материалдык мәдениеті дамуының ешбір үзілмей, үнемі жүріп отырғанын және Қазакстан аумағындағы қоныстану процесінің тоқтамағандығын дәлелдейді.

2. Жоғары палеолитті алмастыратын мезолит (б.з. бұрынғы 12-5 мың жылдықтар) ежелгі тас ғасыры палеолит пен жаңа тас ғасыры неолит арасын жалғастыратын көпір сияқты. Орта тас ғасыр кезінде ауа райы күрт жылынып, мамонттар мен қалың жүңді мүйіз тұмсықтардың қырылуына әкеп соқты. Бұл дәуірдің ең үлкен жетістігі садақ пен жебенің және тас өңдеудегі жаңа микротехникалық әдістерінің пайда болуы.

Жаңа тас ғасырыңда садақ пен жебенің ойлап шығарылуымен бірге тас өндеу техникасы едәуір жетілдірілді: олардың мөлшері тастың мөлшеріне байланысты болған жоқ. Бұл қыстырма техникасының арқасында мүмкін болды. Сонымен бірге бұлардың қыстырма қалақшалар тым шағындығымен ерекшеленеді, сондықтан «микролиттер» деп атаған. Микролиттер - үшбұрыш, ромб, трапеция, сигмент тәрізді ұсақ өткір қалақтар пайда болды. Бұның өзі жебенің ұштары мен қыстырма құралдар жасауға септігін тигізді, бұл құраддардың жүзі өткір бола түсті. Тас оңдеуде тегістеу, бұрғылау, аралау пайда болды, тастың қиын өңделетін түрлерінің бәрі қажетке асырыл-ды. Тас балталар, кетпен шоттар, дән үккіштер, келісаптар жасалынды. Тас ғасыры үшін қысқа уақытты қамтыған мезолит дәуірінің ескерткіштері Қазақстан аумағында тым аз кездеседі.

Қазіргі кезде дейін Қазақстан аумағында мезолит кезеңі аз зерттелген. Бұл уақыттың материалдық мәдениеті туралы алғашқы ақпарат 50-шы жылдарда ғана пайда болды. 70-80 жылдардағы В.Зайберттің Есіл өңірінде, В.Логвиннің Қостанай маңы мен Торғайда жүргізген далалық зерттеу жұмыстары ғана мезолит және оның далалық өңіріндегі айрықша белгілері туралы жалпы сипатта алғашқы түсініктер алуға мүмкіндік берді. 80- жылдардың аяғы мен 90-жылдардың басында Батыс жіәне Оңтүстік Қазақстанда археологиялық зерттеулер жандандырылып, бірнеше жаңа тұрақ ашылды.

Б.з.б. VIII мыңжылдыққа қарай қазіргісінен әлдеқайда жұмсақ болған жылы климат ұзақ мерзімді, жылы және басқа тұрғын жайлар салуды қажет етпеді, сондықтан аңшылар өз тұрақтарының оңай әрі тез ауыстырып отырды. Қызылжар қаласына жақын Есіл бойынан Мичурин, Боголюбов 2, Явленко 2 тұрақтар табылды. ұАтбасар маңында Тельман 7, 8а. 9а, 14, одан да оңтүстікте Қарағанды маңында Виноградовка 2а, 12 тұрақтары табылды Торғай ойпаңы ауданында Дузбай 6, Қостанай қаласы маңында Дачная және Евгеньевка тұрақтары орналасқан.

 

Неолит (жаңа тас ғасыры) және энеолит (мыстытас ғасыры)

Дәуіріне сипаттама.

 

1.Неолитке жалпы сипаттама. «Неолит революциясы».

2.Мал шаруашылығы мен егіншіліктің пайда болуы.

3.Неолит кезеңінің мәдениеті мен тұрақтар.

4.Энеолит кезеңіне сипаттама.

5.Энеолит кезеңінің мәдениеті мен ескерткіштері.

 

Жаңа тас ғасыры неолит тас ондеу индустриясының жоғары дамыған кезеңі. Бұл кезенде адамдар жабайы жануарларды қолға үйретіп, жер ондеудің қарапайым түрімен айналыса бастады. Егіншілік пайда болды. Өндіруші шаруашылықтың пайда болуы адамның табиғатқа деген тәуелділігін азайта түсті. Мал осіру мен егіншіліктің пайда болуы адам-ның еңбек кәсібінің саласын кеңейтті және мәдени-тұрмыстық жаңалық-тардың шығуына ықпал етті.

Бұл дәуірде кен кәсібі мен тоқымашылық және керамикалык ыдыс жасаудың алғашқы бастамалары шықты. Саз балшықтан жасалып отқа күйдірілген ыдыстар қолмен жасалынды және өте қарапайым болды. Ыдыс-ты күйдірмей тұрып жұмсақ кезінде оған онша күрделі емес геометриялық өрнектер салды. «Неолиттік төңкеріс» деп аталған егіншілік шаруашы-лықтың одан әрі дамуы мен оның жаңа түрлерінің пайда болуына себеп-кер болды. Жинақталған тәжірибелер ұрпақтан ұрпақка жалғасып адам-зат қоғамының даму қарқыны арта түсті.

Археологиялықматериалдар бойынша Қазақстан аумағындағы неолит пен энеолит (тас-мыс ғасыры) арасындағы уақытжеткілікті айқындалма-ған. Сондықтан да Қазақстан тарихында неолит пен энеолит бірге қарасты-рылады. Бұл дәуір Қазақстан тарихында б.з. бұрынғы 5—2 мың жылдық-тарды қамтиды.

Қазіргі уақытта Қазақстан аумағында 400-ден аса неолиттік және энеолиттік ескерткіштер табылды, бірак олардың басым көпшілігі зерт-телген жоқ. Неолиттік дәуірдің көптеген тұрақтары Оңтүстік Қазақстан-нан, Қаратаудан табыдды. Орта Азиялық келтеминар мәдениетіне ұқсас Қараүңгір тұрағының материалдары үңгір тұрғындарының керамикалық ыдыстарды қолмен жапсырып жасау әдісін жақсы меңгергендігін көрсетеді. Сүйектен жасалған біздер, тескіштер, көзі бар инелер, тегістегіш жон-ғыштар, тас қалақтар, шот-балталар, қырғыш-пышақтар, жебелер, тас келісаптар үңгір тұрғындарының аңшылықпен, егіншілікпен және тоқы-машылықпен айналысқанын дәлелдейді.

Қазақстан аумағындағы неолиттік тұрақтар Оңтүстік Қазакстаннан басқа да жерлерде, Арал маңыңда (Сексеуіл), Батыс Қазақстаңда (Қара-торғай), Орталық Қазақстаңда (Иманборлық), Солтүстік Қазақстаңда (Мақанжар, Дүзбай, Железинка) және Шығыс Қазақстаңда (Уст-Нарым) табылды. Қазақстанның әртүрлі аймағындағы неолиттік тұрақтардан та-былған материалдар осы дәуір адамдарының Орта Азия және Батыс Сібір тайпаларымен қарым-қатынаста болғандығын көрсетеді.

Неолиттік ескерткіштердің келесі бір үлкен тобы Сырдарияның бұ-рынғы Іңкәрдария сағасынан табылды. Арал маңынан табылған ескерт-кіштердің ең ірілерінің бірі Сексеуіл маңыңдағы неолит дәуірі адамдары-ның түрағы. Жалпақ қойнауындағы алты тұрақтан жапсырылған керами-каның сынықтары және кварциттен жасалған құралдар табыдды. Балшық-тан жасалған ыдыстардын көпшілігінің мойны жоғары шығарылып жасал-ған үлкен қыш құмыралар мен дөңгелек тостағаңдар. Бұлардың екеуініңде түбі томпақ. Ыдыстардың сырты тісті қалыппен басылған және сызып жасалған қарапайым ©рнекпен безеңдірілген. Сексеуіл I және Ақеспе неолитгік тұрақтарынан трапеция қалпындағы қыстырмалар, көптеген ұсақ және дұрыс қырланған пышақ тәрізді қалақтар көптеп табылды.

Неолит дәуірінің жеткілікті зерттелмегеніне қарамастан, оның өзіне тән көптеген ерекшеліктері мен белгілері, даму сипаты мен деңгейі қазірдің өзіңде белгілі болып отыр. Бұл дәуір дала аңшыларының мәдениеті дамы-ған кезең еді. Аңшылар мен балықшылардың шаруашылық аясы кеңейді, олар дайын онімдерді тұтынушы ғана емес, өвдірушілерде болып санадды. Неолит дәуірі әлеуметтік сипаты жағынан рулыққауымдаржәнеұжым-дық еңбек пен өндіріс құраддарына қоғамдық меншіктің үстемдік құрып

тұрған кезеңіне жатады.

Неолиттік тұрақтардан табылған жерленген адам сүйектері діни нанымның пайда болу нышандарын білдіреді. Неолиттік адамдар өлгендерді соған дейін өмір сүрген жерінде жерлеп, ездері басқа жаққа көшіп кететін болған. Олар өлген адамды арнайы қазылған қабірге жерлеген, мәйітпен бірге қабірге әр түрлі әшекей заттар, тас қарулар, ыдыстар және тамақ қойған. Аналық рулық қауымда өмір сүрген жаңа тас дәуірінің адамдарында отқа табыну рәсімі де болған сияқты. Бұл болжам-ды Солтүстік Қазақстандағы Железинка селосының маңындағы Пеньки тұрағынан табылған археологиялық материалдар да дәлелдей түседі.

2. Археологиялық кезеңдерге бөлу өлшемдеріне сәйкес, адамдар өміріне мыс құралдар енген дәуірді энеолит деп түсіну керек. Әдетте, бұл жалпы алғанда шақпақ тас индустриясының құлдырап, тас құралдар жиынтығының кемуіне әкеп соғады.

Энеолиттік дәуір мал шаруашылығы басым дамыған далалық өңірде де маңызды рөл атқарған. Қазақстан даласындағы энеолит мүлдем басқаша және оны игеру үшін адам ең оңай жолмен жүре отырып, бейімделудің басқа жолын таңдап алды. Бұл уақытта қалақша-қыстырма индустрия өз мәнін жоғалтқан еді. Энеолит дәуірінде климат ылғал ды болды. Аңшылық ұжымдар бір жерде ұзақ уақыт шоғырлана білді. Тарылған аң аулау алқаптарындағы тұтынылатын биомассаның орнын толықтыру өз төлінің табиғи өсу есебінен ғана емес, аңшыларданбосаған аумақтардантабындардың ағылып келуі есебінен де жүзеге асып отырды.

Ботай мәдениеті. Көкшетау облысындағы Ботай бекеті жанындағы қоныстың атымен аталған. Ботай мәдениеті Солтүстік Қазақстанның далалық энеолитін сипаттайды және мерзімі б.з.б. ІІІ-ІІ м.ж. белгіленеді. Демек, ол бір мың жыл болған.

Ботай мәдениетінің қалыптасуына неолиттік атбасар және маханжар мәдениетін құрған тайпалар қатысты. Оның қалыптасу барысында Шығыс Каспий маңы мен Оңтүстік Оралдың сырттай ықпал жасағаны жөнінде мәлеметтер бар. Ботай мәдениетін В.В. Зайберт ашты. В.Н. Логвин, С.Қалиева оның батыстық нұсқасын, терсек мәдениетін бөліп көрсетті. Бірқатар қоныстар: Қостанай және Торғай облыстарында - Бестамақ, Тұздыкөл-1, Ливановка, Құмкешу, Қожай, Дұзбай-3, Красный Яр қоныстары ашылды; барлығы 20-дан астам қоныс белгілі.

Қоныстар әдетте шағын дала өзендері: Торғайдың, Терісаққанның, жоарғы Тобылдың, Обағанның, Шағалалының, Иманбұрлықтың биік жағаларында алаптарды алып жатыр. Олардың кейбіреуінің көлемі 15 га жетеді. Сипаттау үшін ең көп мәлемет беретіні Ботай қонысы болып табылады. Ол шамамен 200 жылды – б.з.б. XXIY-XXII ғғ. Қамтиды. Қазіргі бетінде 158 тұрғын үйдің жұрты табылды. Мұндай томаға – тұйық жоспарланған орындарға жататын құрылыстар 30-ға дейін жетеді. Олардың ішінен белгілі бір жүйені байқауға болады: ені: 4-8 м. болатын, ал ұзындығы 50 м. дейін жететін параллель көшелердің екі жағына кейде 15-16 үйден салынған.

Өндірістік-шаруашылық саймандар алуан түрлі тастардан, сазбалшықтан, сүйектен жасалды. Құрал-саймандар тұрғындардың шаруашылық укладының күрделі болғанын көрсетеді. Тас тоқпақтар, пышақтар, қанжарлар, сүңгілердің, найзалардың ұштары аң аулаумен байланысты құралдар. Шаңышқылар балық аулау кәсібін көрсетеді.Тігін керек-жарақтарының арасында инелер, тескіштер, біз бар.

Орасан зормөлшердегі стеолоиялық материалдың басым көпшілігі жылқы сүйектері. Мәселен, Ботай қонысында 70 000 жылқының сүйегі табылды. Сондай-ақ зубрдың, турдың, бұланның, еліктің, аюдың, иттің, түлкінің, суырдың, қабанның, құстардың сүйектері де табылды.

Жерлеу ғұрпы мен бірқатар символдық заттар тотемизмнің, бабаларға табынудың болғанын көрсетеді. Тұрғын жайлардың табалдырығы астында ит көмілуі жиі кездеседі, сірә, рәсімдік сипатта болса керек.

Далалық энеолит қауымының өз ішінде де мәдениет бір мезгілде қалыптасқан жоқ және даму мен өзара ықпал етудің түрлі деңгейінде болған. Тегінде, Еділ бойын және Жайық-Ертіс өзендерінің аралығында мал шаруашылығы қалыптасқан екі орталықты атап өтуге болады. Энеолиттің орта шенінде Афанасьев және Усть-нарым ескерткіштеріне Ботай мәдениетінің ықпалы аңғарыла бастады. Тек энеолиттің орта шенінде ғана Ташков тұрғындарының (Тоболдың орманды өңірі) ілгері басқан құбылыстар байқалады.

Маңғыстау тарихындағы энеолит көп жағынан алғанда шартты болып табылады, жалпы жұрт қабылдаған кезеңдерге бөлу сәйкес келеді. Бұл аумақ үшін б.з.б.Y мж аяғы -IY мж басына да байырғы тұрғындардың көршілерімен интенсивті байланыстары немесе ең дұрысы, солтүстік пен оңтүстік-шығыстан мәдениеті өзгеше екі толқынның жергілікті ортаға құйылып қосылуы тән болды. Бірінші толқын Еділ-Жайық бойының энеолиттік хвалын мәдениетіне жататын шебір үлгілес ескерткіштерменкөрсетілген. Бозащы түбегінде, Маңғыстау түбегінің орталық және жағалау бөлігінде тұрақтар мен жекелеген олжалар табылды. Ең әуелі тұрақ Бозащыда, Шебір елді мекенінің маңынан табылды.

Шебір халқы теңіз моллюскаларының қабықтарының жасалған ірі моншақтар м