Ытай философиясындағы Даосизм, Легизм мектептері

Айта өрлеу философиясындағы ерекшеліктер қандай?

Қайта Өрлеу дәуірінің дүниегекөзқарасының негізгі ерекшеліктері:

1) Өнерге көп көңіл бөлінуі. Қайта Өрлеу дәуіріні көркемдік-эстетикалық сипатта болды.

2) егер Антика дәуірі табиғат-космос, ал ортағасырларда адамның құдайға қатынасы орталық мәселе болса, Қайта Өрлеу дәуіріні адамды орталық орынға қойды, философиялық ойлауының негізгі ерекшелігі антропоцентризм, гуманиз болды. Қайта Өрлеу дәуірініде адамды шығармашылық тұлға ретінде қарады. Орта ғасырлық рухани түсініктерден арылуға талпыныс өнердің, әдебиеттің гүлденуіне алып келді, сөйтіп гуманистік дүниетаным қалыптасты.

3) дүниені пантеистік тұрғыдан түсіну Қайта Өрлеу дәуірінің натурфилософиясының өзіндік ерекшелігі болды. Пантеистік көзқарас құдайды табиғатпен теңестірді, табиғатты, адамды құдайлық дәрежеге көтерді.

4) Натурфилософиямен қатарласа жаңа жаратылыстану ғылымы дамыды (ірі ғылыми жаңалықтар ашылды, ол ғылыми-техникалық прогрессті көрсетті).

Пантеизм догматтық, діни дүниетанымнан табиғатты ғылыми тұрғыдан түсінудің жаңа формасы болды. Қайта Өрлеу дәуірінің ғалымдары бірінші орынға тәжірбиені, зерттеудік эксперименталды әдісін қойды. Натурфилософияны дамытқандар: Д. Бруно, Б. Телезио, Н. Кузанский, М. Монтень, Н. Коперник, Г. Галилей, Леонардо да Винчи.

Қайта өрлеу дәуірінің негізгі сипаты, оның адамға бағытталуы болды. Ежелгі антикалық философтар дүние ортасына күш-қуат берген, рух, жігер туғызатын Космосты, ортат ғасырда Құдайды, Қайта өрлеу дәуірінде Адамды қойды. Сондықтан, қайта өрлеудің ерекшелігі - антропоцентризм. Енді зерттеудің орталық мәселесі - Құдай емес, адам болды. Адамның әлемдегі орны, оның бостандығы, тағдыры Леонардо да Винчи, Микеланджело, Эразм Роттердамский, Николло Макиавелли, Томас Мор, Мишель де Монтень секілді ойшылдарды толғандырды. Адам мен оның тағдырына, шығармашылық бастамасына тұрақты көңіл аударғаны үшін, оларды «гуманистер» деп атады. Гуманизм қайта өркендеу дәуірінде дін мен феодализм құрсауынан адам баласын босатып, еркіндікке жетелеуді мақсат еткен әлеуметтік қозғалыс.

Қайта өрлеу дәуіріндегі гуманистік ойлар: «Гуманизм» терминін (латынның humanitas ─ адамшылық) белгілі Римнің саяси қайраткері, Цицерон б.з.д І ғасырда қолданды. Оның ойынша humanitos – адамның тәрбиесі және білімі, оның жоғарғы дәрежеге жетуіне мүмкіндік туғызады. Адамның рухани табиғатының жетілуінде негізгі рөл грамматика, риторика, поэзия, тарих, этика пәндеріне беріледі. Атап айтқанда, ренессанс мәдениетінің теориялық негізі ─ осы пәндер. Оларды studia humanitas (гуманитарлық пәндер) деп атады.

Пантеизм - (pan - бәрі және tcheos - Құдай) - Құдай мен әлем біртұтас деп танитын, Құдіретті табиғатпен балаған философиялық ілім. Осы бағыттың өкілі католик шіркеуінің қайраткері, кардинал, Германия легаты, атақты философ ─ Николай Кузанский (1401-1464), шын аты Кребс. Ол «Білместік ғылымдары туралы», «Шығу тегі туралы», «Мүмкіндіктің болмысы туралы», «Жер шарының айналуы туралы» еңбектерін жазды. Ол әлем дүниесі мен Құдай бір бүтін деп, жаратылыстану ғылым зерттеулерін құптады, яғни рационалдық білімді қолдады және адамның бұл қызмет саласына діннің араласпауы керек деді. Дүниені Құдай жаратқан, бірақ дүние шексіз, материалды және қарама-қарсылық арқылы қозғалады.

ытай философиясындағы Даосизм, Легизм мектептері

Легизм – бастаушыларына Цзы-чан (б.д.д. VI ғ.), Щан Ян (б.д.д. 390-338 жж.), Ан Сы (б.д.д. 280-208 жж.) және осылардың ішіндегі белгілісі Хань Фэй (б.д.д. 280-237 жж.) мемлекетті басқару теориясын шығарған. Әйгілі заңгерлердің еңбегіне сүйене отырып, ол «үш сайман» және «екі тартпа» оқуын жасап шығарды. Бұл оқудың негізінде тезис жатыр. Әрбір заң екі бастаудан тұрады – «кнут және пряник» – жаза және құттықтау. «Кнут» – бұл «жаза», ал «пряник» – бұл «құттықтау». Хань Фэй сарай басшылығының табиғатына қорытынды жасады және ӛзінің екі еңбегінде заң басшылығы жайлы «Ропот жалғыздығы» және «бес паразит». Циньдік император Цинь Шихуан, осы легистің басшылығымен Қытайды сәтті қосты. Бірақ дәл осы басшы 460 белгілі конфуциандықтарды жерге тірідей кӛмуге бұйрық берген және осы жан заңына қарама-қайшылық жасаған жоқ. Жан заңын шығарған Хань Фэй: әйгілі күрес кезінде бірі-бірінен қалыспау керек: «Қазіргі уақыттың басшыларына бұрынғы халықтан, қазіргіден басқа, дәстүрлі түсінік, жақсылық, ӛз-ӛзін жойды, ӛмірде ғана емес, саясатта да жаза қолданбаса болмайды – заң солай. Адамды сүйсінуді басқаруға болмайды». Заңқойлар конфуциандық салтқа («ли») заңды («фа») қарсы қойды. Сенген әдістерінен бас тартып, олар басқарудың екі басына – құрмет пен жазалауға, ал арды қорқыныш, үреймен алмастырды. Хань Фэй ӛз дүниетанымында даосизмге сүйенеді. Дао олардың ӛздеріне Аспанның ӛзі бағынатын әділетті заң сияқты қарастырады. Заңға бәрі – аспан, заттар, адам да бағынышты. Оған бағынбайтын тек Дао мен басқарушы. «Ақылды басқарушы – Даоның жолымен жүргендер, ӛзеннің ағысымен жүзген қайық сияқты», - деп жазды; …Бейімділік тәртібі – барлық істегі табыс кілті». Хань Фэй-Цзы пікіріншеадам туғаннан эгоист болып жаратылады. Қатыгез бастау табиғаттың ӛзінен басталады. Бұл табиғат заңдылығы ешқашан жақсылыққа айналмайды, тек оны жазалау арқылы ғана жақсылықты күтуге болады. Осымен байланысты басшы барлық адамдарды ӛзіне қызмет етуге мәжбүрлеп, құрметтеу, жазалауға әуестенуге шақырады. Осымен бірге Хань Фэй-цзы аз құрметтеп, қатты жазалауды ұсынды. Мемлекеттің бірлігі және оның беріктігі басшылықтың заңдылықпен қамтамасыз етуінде. Легистер мемлекеттің шаруашылық қызметіне ерекше мән беріп, оның экономикадағы рӛлінің, яғни бағаның, нарықтың тұрақты болуын реттеді. Ӛкіметтің орталықтандырылған қуаттылығы үшін табиғи байлықты реттеу үшін мемлекеттік монополияны және пайданы мемлекеттік қазынаға беруді ұсынды.

Даосизмнің негізін б.д.д. мен V-ІІI ғғ. ӛмір сүрген Лао Цзы (Қарт ұстаз) салды. Даосизмнің қайнар кӛзі – «Дао-Дэ-цзин» деп аталатын философиялық трактатта кӛрсетілген. «Дао» – «жол, алғашқы бастама, алғашқы түпнегіз» деген мағынаны білдіреді. Дао-заттардың табиғи ӛсу, ӛнуімен бірге, дүниенің негізін құрайды. Бүкіл әлем Дао заңына бағынады. Даосизм философиясының негізгі мәселесі – ұлы Дао туралы, жалпылама Заң және Абсолют туралы ілім. Даоны ешкім жасаған жоқ, бірақ бәрі де содан тараған. Дао барлық жерде, әрқашан, әр уақытта, шексіз ӛз үстемдігін жүргізеді. Оны сезім арқылы кӛруге, естуге болмайды. Дао табиғаттың, қоғамның, адам мінезі мен ойының табиғи, бірақ кӛрінбейтін заңы. Оның бастамасы да, аяғы да жоқ. Сондықтан ол атаусыз. Ол уақыт пен кеңістіктен тәуелсіз, солай бола тұра, жарық дүниедегі барлық нәрсенің негізі мен бастамасы, аты мен түрі. Дао сансыз заттарды жасаса да, әрекетсіз күйін сақтайды; бос қуыс сияқты, бірақ мәңгі, таусылмайды, оларды әруақытта реттейді.

Ұлы аспан да Даоның ықпалында. Ӛмірдің мәні де, мақсаты да, оны танып білу, соның тәртібіне еру, сонымен жарасу. Даоны тану дегеніміз табиғаттың заңын ұғыну және сол тәртіпке үйлесе білу. Даолықтар ӛз ӛнер-бiлiмдерiн мұқият қорғады.

Дао дәстүрлерi, сонымен қатар барлық қытай мәдениеті, «Ӛзгерiстердiң кiтаптарына» шығады. Олар содан соң ӛте белгiлi екi классикалық шығармалар «Дао-дэ цзин» және «Чжуан-цзы» қатарда айтылған оқушыға мұғалiмнен ауызша таратылды. Оларда әбден жетiлдiрудi рухани-дене тәжiрибе суреттеледi. Басты мақсат ежелгi және қазiргi даос – бұл үшiн рухтың iздестiруi, бұқара қарбаластың бас тартуы және майда алулары дүние жүзi ӛзiне сыйғызғандай етiп. Даосизм түсінігі бойынша дiн де тәңiр жоқ, онда философия да онтология жоқ, гносеология да, тек қана алып пайдаланған космогенез бар.

Даос дәстүрi – бұл адамгершiлiктiк (рухани және физикалық) адамды түпкілікті жетiлдiрудің жеке жолы (дүниелiк жол болжағыш), Дао және Дэ (табыс) мистикалық жарықтанушы мектеп.

Дао – бұл оқудың негiзгi ұғымы, қытайлықтар оның мәндерi бекiтілмейді деп түсiндiредi. Дао (жань Цзы) ӛзiмен-ӛзi бар болатын мүмкiн емес мәңгi, шексiздігін анықтайтын кернеу, жасандылық, зорлықтың iздерiн алып жүрмейдi.

Лао Цзы қытай дәстүрi үшін келесілерді iстемеудi қағида еткен:

- «Әлемді ауладан шықпай тану мүмкiн. Таңдаудың жолы мүмкiн терезеге қарау болар. Алыста жүрсең – аз бiлесiң. Даналар сондықтан ешқайда бармай-ақ зерттеді: кӛрмей аңғарды; жұмыс iстемей жасады».

«Iстемеудi қағида, табиғи жүрiске араласпау бойынша ұғынылған күш болжағыш бiлдiредi. Сӛйткенде, олардың пiкiрi бойынша, болмыстың толықтығын адамды алады.