Жеткіншектер мен жасөспірімдердің дамуы мен тәрбиесінің ерекшеліктері

Жеткіншектік шақта балалардың денесі тез өседі, бұлшық еттері жетіліп, дене қаңқасында сүйектену процесі жүреді. Бұл жастағы балаларды кейде өткінші кезеңдегі немесе қиын жастағы балалар деп атаудың өзі де кездейсоқтық емес. Жеткіншек шақ – ең қиын, ең тынышсыз, ұшқалақ шақ, балалардың қоғамдық белсенділігі дамиды, саяси ой-өрісі кеңиді, өздерінің жауапкершіліктерін түсініп, терең білім алуға талаптанады. Үлкендермен қарым-қатынас, мүмкіншіліктерін ескермей, ойланбай асығыс шешім қабылдау орын алып жатады.

Жасөспірімділік шақта жастардың ағзасы – қаңқасы мен бұлшық еттері, ішкі ағзалары тегіс дамиды. Бұлшық еттері мен жұмыс қабілеті үлкендердің нормасына жақындайды. Бұл кезеңде жастар Отан, қоғам алдында тұрған әлеуметтік-саяси және мемлекеттік міндеттерді шешудегі күреске белсене қатысады. Кәмелеттік жасқа жеткен балалар өмір жолына көз жібереді, өздерінің келешек мамандығын саналы түрде таңдап алуға тырысады. Олардың мамандыққа ықыласының бірте-бірте қалыптасуы түрлі іс-әрекеттеріне жауапкершілігін арттырады.

Белсенділік адамның іс-әрекеті барысында қоғаммен жеке адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы барысында, өзін-өзі тәрбиелеуде, сонымен қатар әлеуметтік қоғамдық еңбек процесінде айқын көрінеді. Бала белсенділігінің ең алғашқы формасының бірі – қарым-қатыныс жасау белсенділігі.

Бұл белсенділік баланың білім алу, еңбек ету, әртүрлі қоғамдық жұмысқа қатысу барысында және өзін-өзі тәрбиелеуде бүкіл өмір сүруі барысында дамитын белсенділік. Жеткіншек жаста бала тәрбиенің обьектісі болып қана қоймай, ол тәрбиенің субьектісіне де айналу керек. Бала тәрбиенің субьектісі болатын себебі: ол, бір жағынан, өзін қоршаған ортаны - обьектіні танушы, білуші, екіншіден, өзінің белсенді іс- әрекеті арқылы сол өзі танып, ортаға өз тарапынан ықпал жасаушы.

Мақсатты, саналы, белсенді іс-әрекет баланың өзін-өзі тәрбиелеумен байланысты. Бала өзін қоршаған ортада қоғам талабына сай өмір сүреді, еңбек ететін белсенді жеке адам ретінде қалыптасуы керек.

Дамудың біркелкі еместігі. Педагогикалық процестегі оқушылардың іс-әрекеттерін қарастыра отырып, педагогикалық мақсатты ұйымдастырған іс-әрекет олардың шығармашылық белсенділігін қалыптастыру жағдайы болады. Іс-әрекет түрлері (қарым-қатынас, ойын, еңбек) жеке тұлғаның белгілі бір қасиеттерін дамытуға бағытталады.

Жеке тұлғаның дамуының қозғаушы күші мен оның көзі – тұлғаның сол кезге дейінгі жинақталған интеллектуалдық, адамгершілік және рухани әлеуетін пайдалана отырып, өзін-өзі жетілдіру мен жеке дамуға бағытталған қажеттілігі болып табылады.

Жалпы тұлға дамуына әсер ететін негізгі факторлар – іс-әрекет пен қарым-қатынас. Бұлар тұлға дамуының қозғаушы күштері. Адамда анадан туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет, жұмсақ немесе байсалды мінез болмайды. Адамның адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады.

ЖЕКЕ ТҰЛҒА ДАМУЫ: - Физиологиялық- Психологиялық- Морфологиялық Әлеуметтік

ІС-ӘРЕКЕТІ:- Ойын- Оқу- Еңбек- Таным- Спорт- Бағдарлау- Коммуникативті

ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ: - Субьект-обьект- Субьект-субьект

Сонымен қатар жеке тұлғаны дамытудың қозғаушы күштері 3-ке бөлінеді:

ü Ішкі қарама-қайшылық – жеке тұлғаның ойы қоршаған ортамен, табиғатпен байланыспағанда туындайтын қарама-қайшылық;

ü Сыртқы қарама-қайшылық – қоршаған ортаның талап -тілектері мен заңдарына, тәртібіне, қағидаларына жеке тұлғаның іс-әрекеті арасындағы қарама-қайшылық;

ü Жалпы қарама-қайшылық – жеке тұлғаның ойы, талап–тілектері, іс-әрекетінің қоршаған ортамен, табиғатпен, қағидалар мен заңдар, рухани дүние мен материалдық жағдай арасындағы қарама-қайшылық.

Тұлғаның табиғи шамасы (потенциалы) және балалардың жеке ерекшеліктері. Тұлға дамуының нақты мүмкіндіктері (көкейкесті мүмкіндіктері және «дамудың таяу зонасы») және оларды тұтас педагогикалық процесте оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыруда есепке алу

Тұлға дамуының нақты мүмкіндіктері (көкейкесті мүмкіндіктері және «дамудың таяу зонасы») және оларды тұтас педагогикалық процесте оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыруда есепке алу қажеттілігі Ш.А.Амонашвили, В.С.Библер, Л.В.Занков, Д.В.Эльконин, В.В.Давыдов, Е.Н.Кабанова-Меллер, Н.А.Менчинская, Г.И.Щукина, И.С.Якиманская және т.б. ғалымдардың еңбектерінде нақты ашылады.

Тұлға дамуының нақты мүмкіндіктерін психолог Л.С.Выготский баланың дамуындағы 2 деңгейді - өзекті деңгей мен дамудың таяу зонасын ерекше бөліп қарастырып, «дамуы алда жүретін оқыту түрі ғана ең жақсы оқыту бола алады, тек дұрыс ұйымдастырылған оқыту ғана ақыл-ойды дамыта алады» деп дамыта оқытудың басқа барлық оқыту түрлерінен артықшылығын көрсетеді.

Әрбір баланың жеке ерекшелігі тәрбие процесінде, даму кезеңінде байқалады. Жеке ерекшеліктерге – түйсік, қабылдау, ойлау өзгешеліктері, жеке адам бойындағы мінез-құлық, темперамент, қабілет сияқты қасиеттер жатады. Жүйке жүйесінің типтік қасиеттері адамның мінез-құлығы, темпераменті және қабілетінің табиғи негізін құрайды. Жеке қабілеттердің дамуы жеке адамның табиғи мүмкіншіліктеріне байланысты.

Ал дара қабілеттер адамның айналаны қоршаған дүниемен өзара әрекеттесу процесінде қалыптасады. Әрбір адамның өзіне тән қасиетерін қалыптастыру мен жеке ерекшеліктерін дамытуды жан-жақты және үйлесімді тәрбиелеу дейді. Тәрбие баланың дамуына ықпал жасап қана қоймайды, ол үнемі даму дәрежесіне сүйенеді. Тәрбиенің міндеті «ең жақын даму зонасын» жасап, оның келешекте «көкейтесті даму зонасына» айналуын қамтамсыз етеді.

Әрбір оқушының танымдық іс-әрекетінің, әсерленушілігінің, ерік-жігерінің, мінезінің, жүріс-тұрысының тек өзіне ғана тән сапалық ерекшеліктері болады.

Демек, жеке ерекшелік – бұл адамның өз басындағы қасиеттерінің бір-бірімен сәйкестікпен түйісуі, оның басқа адамдардан өзгешелігі осы қасиеттері арқылы көрініс табады. Әркім өзінің жеке даму жолын бастан кешіреді, ал ол оның бойына табиғат берген қасиеттерге және тіршілігінің жағдайына байланысты болады. Мектеп оқушыларын олардын қабілеттеріне қарай топтарға біріктіруге болады: қыз балалар мен ер балалардың даму ерекшеліктері; дарынды балалар мен педагогикалық жағынан қараусыз қалған балалар.

Дарындылық – адамның интеллектуалдык мүмкіндігімен байланысты болатын қабілеттіліктердің бірлігі, оның іс-қимылының деңгейі мен өзіндік ерекшелігі. Қабілеттілік – бұл бірдей күш пен бірдей уақыт аралығында, бір адамның басқа адамдарға қарағанда жоғары көрсеткіштерге ие болуын қамтамасыз ететін мүмкіншілік.

Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін, типтік сипатын мінез-құлқына сәйкес жете білуі қажет. Мәселен, жүйке жүйесіне байланысты темперамент типтерін басшылыққа алмай, тәрбие процесін психологиялық негізде ұйымдастырып іс жүзіне асыру мүмкін емес. Жеке адамның дүниенің сезгіштігі және қабылдағыштығы темпераментке тәуелді (22-сурет).

Темперамент деп жеке адамның қылығы мен түрлі іс-әрекеттерінен көрінетін меншікті дара өзгешелігін атайды.

Психология ғылымында темпераментті төрт типке бөліп сипаттайды.

Холерик – эмоциялық шапшаң, күшті тұрақты болады. Ол белсенді іске шапшаң кірісіп, аяқтап шығады, шыдамсыз, өкпелегіш, ашуланшақ.

Сангвиник – эмоциялық қызы шапшаң, күшті, бірақ көп тұрақтанбайды. Қызулы, жеңілтек, бастаған істі аяқсыз қалдырады, уәдені көп береді, бірақ көбіне оны орындамайды.

Меланхолик – қозуы шапшаң, күшті, тұрақты, момын, тұйық, жасқаншақ, ұжымнан бөлек жүреді, іске бірден кіріспейді, бастап кетсе аяқтайды.

Флегматик – қозуы әлсіз, байсалды, кісімен араласпайды, орнықты, іске өте баяу кіріседі, бірақ тиянақты орындайды.

Мұғалім сабақ үстінде, тәрбие барысында балалардың мінез-құлықтарын ескеріп темпераментін тәрбиелейді. Мысалы, сангвиник баланың іс-әрекетін үнемі бақылап, берген тапсырманы орындалуын қадағалап отыруы керек болса, ал меланхоликті белсенділікке, ынтымақтастыққа, ұжымшылдыққа тәрбиелеу қажет.

Мұғалім күнделікті оқу-тәрбие процесінде оқушылардың дара ерекшеліктерін бақылап, есепке алып отырады. Осындай нақты зерттеу жұмысының нәтижесінде мұғалім балаларда кездесетін әртүрлі жағымды және жағымсыз дара ерекшеліктерді байқайды. Оларға: кейбір баланың оқу материлын тез ұғуы немесе баяу ұғуы, берілген тапсырманы мезгілінде бұлжытпай орындауы немесе түрлі сылтауларды айтып бас тартуы, іс - әрекеттер барысындағы белсенділік немесе енжарлық, әр баланың байсалды, ұстамды болуы немесе ұжымнан өзін оқшау ұстауы және т.б. Осы сияқты әртүрлі дара айырмашылықтарды мұғалім тәрбие жұмысын жоспардауда есепке алады, оларды іске асыру үшін қажетті жағдайлар жасап, нақты шаралар белгілейді.