Ekranizacje filmowe dzieł literatury polskiej

Kinematografia polska, której początki sięgają końca XIX wieku, z upodobaniem sięga po popularne dzieła literackie, przenosząc je na wielki ekran lub tworząc na ich podstawie kilkuodcinkowe seriale telewizyjne. Wersje filmowe polskich utworów literackich to najczęściej ekranizacje, które starają się jak najwierniej odtworzyć dzieło w formie filmowej, choć kino polskie równie chętnie, w sposób dość swobodny, adaptuje na swoje potrzeby utwory literackie, dokonując obróbki materiału literackiego tak, aby przystosować go do zamysłu twórcy.

Pierwszą ekranizacją filmową polskiego utworu literackiego była powieść Henryka Sienkiewicza „Quo vadis” według scenariusza i w reżyserii Enrico Guazzoniego, nakręcona w Rzymie w 1912 roku. „Quo vadis” doczekał się ekranizacji polskiej dopiero w 2001 roku w reżyserii Jerzego Kawalerowicza. Niemal równocześnie z wersją filmową (2002) wychodzi sześcioodcinkowy miniserial telewizyjny.

Realizatorzy pierwszych filmów polskich chętnie poszukiwali inspiracji w literaturze, sięgając po znane dzieła polskich pisarzy, aby stworzyć na ich podstawie pierwsze adaptacje. W ten sposób powstały filmy nieme „Dzieje grzechu” (1911, reż. Antoni Bednarczyk) w oparciu o powieść Stefana Żeromskiego pod tym samym tytułem, „Krwawa dola” (1912, reż. Władysław Paliński) według noweli „Szkice węglem” Henryka Sienkiewicza, „Halka” (1913), która jest wierną adaptacją libretta autorstwa Włodzimierza Wolskiego do opery „Halka” Stanisława Moniuszki oraz „Kościuszko pod Racławicami” (1913, reż. Orland) na podstawie dramatu Władysława Ludwika Anczyca. Film ten został nakręcony z dużym rozmachem i po niewielkich zmianach wychodzi na ekrany kin raz jeszcze w 1927 roku pod zmienionym tytułem „Bitwa pod Racławicami”.

Powieść Żeromskiego „Dzieje grzechu” doczekała się jeszcze dwóch pełniejszych ekranizacji, które miały miejsce w 1933 (reż. Henryk Szaro) i 1975 (reż. Walerian Borowczyk) pod tym samym tytułem. Podobnie „Halka”, będąca inscenizacją opery Stanisława Moniuszki, której wersje filmowe powstają w 1930 (reż. Konstanty Meglicki, wersja ta w 1932 została udźwiękowiona) oraz w 1937 (reż. Juliusz Gardan).

Wzmożony rozwój polskiej kinematografii, który nastąpił po odzyskaniu przez kraj niepodległości, przynosi kolejne nieme adaptacje dzieł rodzimej literatury. Wśród nich na uwagę zasługują takie filmy jak „Trędowata” (1926, reż. Edward Puchalski, Józef Węgrzyn) według powieści Heleny Mniszkówny, „Mogiła nieznanego żołnierza” (1927, reż. Ryszard Ordyński) na podstawie powieści Andrzeja Struga, „Pan Tadeusz” (1928, reż. Ryszard Ordyński) według poematu Adama Mickiewicza, „Ziemia obiecana” (1927, reż. Aleksander Hertz, Zbigniew Gniazdowski) w oparciu o powieść Władysława Reymonta oraz „Przedwiośnie” (1928, reż. Andrzej Szaro) według powieści Stefana Żeromskiego.

Wiele z utworów, podobnie jak „Dzieje grzechu” Żeromskiego, doczekało się nowych dźwiękowych ekranizacji, między innymi „Trędowata” (dwie wersje kinowe: 1937, reż. Juliusz Gardan i 1976, reż. Jerzy Hoffman oraz piętnastoodcinkowy serial telewizyjny 1999-2000, reż. Wojciech Rawecki, Krzysztof Lang), „Pan Tadeusz” (1999, reż. Andrzej Wajda), „Ziemia Obiecana” (dwie wersje kinowe: 1974 i 2000 oraz czteroodcinkowa wersja telewizyjna z 1978 w reż. Andrzeja Wajdy) oraz „Przedwiośnie” (wersja kinowa 2001 oraz sześcioodcinkowa wersja telewizyjna z 2002 również w reżyserii Filipa Bajona).

W 1930 roku powstaje pierwszy film dźwiękowy „Moralność Pani Dulskiej” w reżyserii Bolesław Newolina, który jest ekranizacją dramatu Gabrieli Zapolskiej pod tym samym tytułem. Początek epoki kina dźwiękowego stanowią również liczne adaptacje literatury. Wśród nich warto wymienić takie tytuły jak: „Młody Las” (1934, reż. Józef Lejtes) na podstawie sztuki Adolfa Hertza, „Wierna rzeka” (1936, reż. Leopold Buczkowski) według powieści Stefana Żeromskiego, „Ordynat Michorowski” (1937, reż. Adam Szaro) na podstawie powieści Heleny Mniszkówny, „Dziewczęta z Nowolipek” (1937, reż. Józef Lejtes) w oparciu o powieść Poli Gojawiczyńskiej, „Granica” (1938, reż. Józef Lejtes) na podstawie powieści Zofii Nałkowskiej, „Wrzos” (1938, reż. Juliusz Gardan) według powieści Marii Rodziewiczówny oraz „Znachor” (1937, reż. Michał Waszyński) na podstawie powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza. W 1938 roku nakręcono drugą część „Znachora” pod tytułem „Profesor Wilczur” (reż. Michał Waszyński), a rok później, w 1939 trzecią część „Testament profesora Wilczura” (reż. Leonard Buczkowski).

Większość z tych ekranizacji doczekała się nowych wersji. I tak w 1977 w reżyserii Jana Rybkowskiego wychodzi „Granica” Nałkowskiej, w 1981 w reżyserii Jerzego Hoffmana „Znachor” Dołęgi-Mostowicza, w 1983 i 1987 „Wierna rzeka” Żeromskiego w reżyserii Tadeusza Chmielewskiego, a w 1985 „Dziewczęta z Nowolipek” Poli Gojawiczyńskiej w reżyserii Barbary Sass.

Kolejne ekranizacje zaczynają się pojawiać w drugiej połowie lat pięćdziesiątych XX wieku. Powstają w tym okresie takie produkcje jak „Zemsta” (1956, reż. Antoni Bohdziewicz i Bohdan Korzeniowski) na podstawie komedii Aleksandra Fredry czy „Popiół i diament” (1958, reż. Andrzej Wajda) według powieści Jerzego Andrzejewskiego. „Zemsta” po raz kolejny została zekranizowana w 2002 w reżyserii Andrzeja Wajdy.

Przede wszystkim jednak to lata sześćdziesiąte zasłyną z monumentalnych produkcji i będą prawdziwym powrotem do adaptacji klasycznych dzieł literatury polskiej. Największym powodzeniem będą cieszyły się takie filmy jak „Krzyżacy” (1960, reż. Aleksander Ford) na podstawie powieści Henryka Sienkiewicza, „Matka Joanna od Aniołów” (1960, reż. Jerzy Kawalerowicz) według opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza, „Rękopis znaleziony w Saragossie” (1964, reż. Wojciech Jerzy Has), nakręcony na podstawie powieści Jana Potockiego; „Faraon” (1965, reż. Jerzy Kawalerowicz), oparty na powieści Bolesława Prusa, „Lalka” (1968, reż. Wojciech Jerzy Has) również według powieści Prusa, która w 1977 doczekała się dziewięcioodcinkowej wersji telewizyjnej w reżyserii Ryszarda Bera oraz „Hrabina Cosel” (1968, reż. Jerzy Antczak) na podstawie powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego. Wraz z wersją kinową „Hrabiny Cosel” powstał trzyodcinkowy serial telewizyjny pod tym samym tytułem (1969).

W 1968 roku wychodzi również na ekrany kin trzecia część trylogii Henryka Sienkiewicza „Pan Wołodyjowski” w reżyserii Jerzego Hoffmana. Telewizyjna wersja filmu wychodzi rok później (1969) w wersji czarno-białej w odróżnieniu od kinowej wersji kolorowej. Jerzy Hoffman podejmuje się również ekranizacji drugiej i pierwszej części trylogii Sienkiewicza. „Potop” wychodzi na ekrany kin w 1994, zaś „Ogniem i mieczem” w 1999, a jako czteroodcinkowy miniserial w 2000 roku.

Lata siedemdziesiąte należą do szczególnie intensywnych, jeśli chodzi o ekranizacje utworów literackich. Andrzej Wajda po raz kolejny sięga do opowiadań Jarosława Iwaszkiewicza. W 1970 powstanie „Brzezina”, a w 1979 „Panny z Wilka”. W jego reżyserii w 1972 roku wychodzi również na ekrany „Wesele” na postawie dramatu Stanisława Wyspiańskiego. W 1970 roku powstaje również pięcioodcinkowy serial telewizyjny „Kolumbowie” w reżyserii Janusza Morgensterna, który jest adaptacją dwóch pierwszych tomów powieści Romana Bratnego „Kolumbowie. Rocznik 20”. Bratny napisał również scenariusz do tego serialu. Dwa lata później, w 1972 powstaje trzynastoodcinkowy serial telewizyjny „Chłopi” według powieści Władysława Reymonta w reżyserii Jana Rybkowskiego. Rok później wychodzi kinowa wersja tej powieści. Film składa się z dwóch części „Boryna” i „Jagna”. W 1973 w reżyserii Janusza Majewskiego zostaje zrealizowany film „Zazdrość i medycyna” na podstawie powieści Michała Choromańskiego. W tym samym roku Wojciech Jerzy Hass wyreżyserował „Sanatorium pod Klepsydrą”. Film jest swobodną adaptacją prozy Bruno Schulza i opiera się głównie na tytułowym opowiadaniu ze zbioru „Sanatorium pod Klepsydrą” oraz opowiadaniu „Wiosna” z tego samego zbioru. W 1975 Jerzy Antczak wyreżyserował „Noce i dnie”, będące adaptacją powieści Marii Dąbrowskiej. Oprócz wersji kinowej w 1977 powstał również serial telewizyjny pod tym samym tytułem. W 1979 w reżyserii Kazimierz Kutza wychodzi film „Paciorki jednego różańca” na podstawie noweli Albina Siekierskiego „Tego domu już nie ma”.

Kolejne dziesięciolecie również odznaczyło się licznymi adaptacjami utworów literackich. Wychodzą wtedy takie filmy jak „Gorączka. Dzieje jednego pocisku” (1980, reż. Agnieszka Holland), którego pierwowzorem było opowiadanie autorstwa Andrzeja Struga pt. „Dzieje jednego pocisku”, „Matka Królów” (1982, reż. Janusz Zaorski), który jest adaptacją powieści Kazimierza Brandysa, „Austeria” (1983, reż. Jerzy Kawalerowicz), zrealizowany na podstawie powieści Juliana Stryjkowskiego. W 1985 roku zostaje również zrealizowany serial telewizyjny „Przyłbice i kaptury”, który jest ekranizacją powieści Kazimierza Korkozowicza, zaś w 1986 wychodzi na ekrany adaptacja powieści Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem” i czteroodcinkowa wersja telewizyjna powieści w reżyserii Zbigniewa Kuźmińskiego. Pod koniec lat osiemdziesiątych Tadeusz Konwicki wyreżyserował film „Lawa” (nadtytuł: „Opowieść o „Dziadach” Adama Mickiewicza”, 1989). Produkcja ta jest pierwszą filmową adaptacją „Dziadów” Mickiewicza.

Lata dziewięćdziesiąte również nie minęły bez filmowych ekranizacji utworów literackich. W kinach pojawiają się takie tytuły jak „Ferdydurke” (1991, reż. Jerzy Skolimowski) na podstawie powieści Witolda Gombrowicza, „Wszystko, co najważniejsze” (1992, reż. Robert Gliński) według autobiograficznej opowieści Oli Watowej oraz „Girl Guide” (1995, reż. Juliusz Machulski) oparty na powieści Michała Szczepańskiego.

Wiek XXI dla kinematografii polskiej również rozpoczął się licznymi ekranizacjami literatury polskiej. Oprócz wspomnianych już takich filmów jak „Zemsta”, „Pan Tadeusz” czy „Ogniem i mieczem” na ekrany kin wychodzą również „Weiser” (2001, reż. Wojciech Marczewski) na podstawie powieści Pawła Huelle „Weiser Dawidek”, „Wiedźmin” (2001, reż. Marek Brodzki) w oparciu o opowiadania Andrzeja Sapkowskiego. Film został stworzony jako dodatkowy efekt pracy nad serialem telewizyjnym, który miał premierę w 2002 roku. W 2003 zostaje wyreżyserowana przez Jana Jakuba Kolskiego „Pornografia” na postawie powieści Witolda Gombrowicza. W tym samym roku na ekrany wychodzi film „Stara baśń: Kiedy słońce było bogiem” według powieści Ignacego Kraszewskiego w reżyserii Jerzego Hoffmana, a w 2004 pojawia się również trzyodcinkowy serial telewizyjny „Stara baśń”. W 2004 zostaje również nakręcony film na podstawie powieści Katarzyny Grocholi „Nigdy w życiu!” (reż. Ryszard Zatorski), a w 2006 według powieści Janusza Leona Wiśniewskiego na ekrany kin wychodzi „S@motność w sieci” (reż. Witold Adamek). W 2010 Filipowi Bajononi udało się wyreżyserować „Śluby panieńskie”. Film jest adaptacją sztuki Aleksandra Fredry pod tym samym tytułem.

Warto również wspomnieć o spektaklach Teatru Telewizji, które kręcone są techniką filmową, często przez wybitnych reżyserów filmowych. Przedstawienia teatralne, produkowane i emitowana przez Telewizję Polską, są inscenizacją wielkich dzieł dramatycznych literatury polskiej i obcej, niekiedy rozmachem przewyższających wielkie produkcje kinowe i telewizyjne.

Na zakończenie należy także podkreślić, iż niektóre ze wspomnianych ekranizacji filmowych zostały nominowane do Oskara w kategorii film nieanglojęzyczny. Wśród nich znalazł się „Faraon” (1966) w reżyserii Jerzego Kawalerowicza, „Potop” (1974) w reżyserii Jerzego Hoffmana, „Noce i dnie” (1975) w reżyserii Jerzego Antczaka oraz „Ziemia obiecana” (1976) i „Panny z Wilka” (1979) w reżyserii Andrzeja Wajdy.