БӨЛІМ. СӨЙЛЕУДІҢ ЖЫЛДАМДЫҒЫНЫҢ БҰЗЫЛУЫ

Сөйлеудің жылдамдығының бұзылуына брадилалия мен тахилалия жатады. Сөйлеудің мұндай бұзылыстары әртүрлі деңгейде байқалады: жеңіл, орташа, ауыр. Ауыр түрінде қатынас процесі бұзылады. Себептері: психогендік, соматикалық, зиянды әдеттер.

Брадилалия – сөйлеу жылдамдығының патологиялық баяулауы. Термин bradus- баяу, lalia - сөйлеу деген грек сөздерінен шыққан. Брадилалия өзіндік жеке бұзылыс ретінде сонымен қатар психикалық аурулардың кейбір түрінде байқалуы мүмкін. Брадилалияның белгілері (симптомдары) әртүрлі: ішкі және сыртқы (экспрессивтік) сөйлеудің баяулауы, оқу мен жазудың процестерінің баяулауы, дауысы бір қалыпты, сөздердің арасындағы үзілістердің (паузаның) баяулауы немесе ұзаруы, дыбыстарды созып айтуы. Балалар фразаны бөліп, буындағы дыбыстарды созып айтады. Мұнда сөйлеу айналасымен қатынасты қиындатады. Аталған белгілер сөйлеудің әр түрінде байқалады: диалогтік сурет бойынша әңгіме құрауда, мәтінді оқығанда, мазмұнын айтуда. Оқу кезіндегі мәтінді көріп қабылдауы сөйлеудің жылдамдығына әсерін тигізбейді. Балалар сөздерді дұрыс айтады, бірақ баяу, сөзді, фразаны да баяу жазады.

Брадилалияның сөзсіз белгілеріне тән: жалпы саусақтардың ұсақ моторикасының, беттің бұлшық еттерінің бұзылуы байқалады, қимылдары баяу, солғын, көлемі толық емес. Психикалық процестерінің ерекшеліктері байқалады: қабылдаудың, зейіннің ойлаудың баяулығы. Нұсқауды бірнеше рет қайталағаннан кейін орындайды. Персеверацияға бейімділігі бағдарлаудың жеткіліксіздігі байқалады.

Тахилалия - сөйлеудің патологиялық тез (шапшаң) сөйлеу. Термин tachis - тез, шапшаң, lalia - сөйлеу деген грек сөздерінен шыққан. Тахилалияның себептерімен механизмі туралы әр түрлі көзқарастар айтылады. D. Weiss (1950) шапшаң сөйлеуде орталық сөйлеу механизмінің бұзылуымен байланыстырады. М.Зееман (1950) шапшаң сөйлеу экстрапирамидалық жүйенің функциясының бұзылуынан деген ой айтты. М. Е. Хватцев (1959) тахилалияның негізгі себебі сөйлеу аппаратының қимылының туа біткен жеткіліксіздігінен деп санайды. Г. Гутцман тахилалия қабылдаудың бұзылу салдары деп есептейді.

Тахилалияға тән белгілер: фонетика мен синтаксистің ауытқуынсыз шапшаң сөйлеу (секундіне он – он екі дыбыстың орнына жиырма – отыз дыбыс айтылады). Шапшаң сөйлеген кезде сөйлеу зейіні бұзылуы тоқтап қалу, қайталау, буындардың орнын ауыстыру, сөйлем бұзып айту, дыбыстарды анық айтпау т.б. кездесуі мүмкін. Егер сөйлеуге баланың көңілін аударса, жылдамдығы сақталғанымен сөз арасында тоқтап қалуы байқалуы мүмкін. Сыртқы сөйлеудің бұзылуымен қатар оқу мен жазудың бұзылуы байқалады. Жазуда, оқуда кездесетін қателер: алмастыру, әріптердің, дыбыстарды, буындарды алмастыру, орын ауыстыру. Тахилалиямен зақымдалған адамдардың жалпы қимылының жылдамдығы бұзылады. Қимылдары тез (тез жүреді, тез тұрып, тез тоқтайды) моторлық беймазасыздық ұйықтап жатқан кезде де байқалады. Ондай балалар ашуланшақ, мазасыз келеді. Ашуланған кезде мынадай реакциялар байқалады: бетінің, құлағының қызаруы, қолының терлеуі, сууы. Есейген сайын өзінің ақаулығына әртүрлі көзқарас пайда болады:

1. Біреулер сөйлеу шапшаңдығын тұлғаның психомоторлық қалпына сай табиғи түрі деп бағалайды;

2. Екіншілері шапшаң сөйлегенін сезініп, уайымдайды, көбінесе оларды тұтықпаның кешеуілдеген түрі деп есептейді.

3. Үшіншілері өте қатты уайымдайды, соның салдарынан сөйлеу жылдамдығы күшейе түседі.

 

Тахилалияның жіктелуі.

Патологиялық жылдам сөйлеу көп жағдайда лексикалық - грамматикалық және фонетикалық сипаттағы басқа тіл бұзылыстарымен қосылып келеді. Мұндай тіл кемістіктерін жалпылама терминдермен атайды (баттаризм, кідіру).

Баттаризм (парафразия) – сөйлеу жылдамдығының ауыр бұзылған түрінде сөйлеу зейінінің бұзылу салдарынан фразаның дұрыс қалыптаспауы. Көбінесе басқа сөйлеу тілінің бұзылуларымен қоса байқалады.

Себептері ретінде соматикалық, психогендік факторлар мен әдеттер қарастырылады. Психикалық факторлардан зейіннің жеткіліксіз шоғырлануы, ойлау мен сөйлеу жылдамдығының үйлесуін атауға болады.

Анатомиялық – физиологиялық тұрғыдан баттаризмнің механизімін орталық нерв жүйесінің ақаулығының салдарынан қозу процесінің тежеу процесінен басым болуы деп түсіндіреді.

Лингвистикалық тұрғыдан парфразияны синтаксистік бұзылу деп қарастырады (А. Гутцман, 1885 Х. Пик 1913) Ю. А. Флоренская парафразия мен афазиялық механизмі бірдей деп есептейді. Афазияда және параафазиядағы бұзылыстар сөздің ерікті табу қиыншылығымен сипатталады (сөйлегенде еріксіз қосымша элементтер қосу, сөздің әріптік құрамының бұзылуы).

Полтерн (кідіру) - тырысусыз сөйлегенде үзіп, жылдам сөйлеу (тоқтап қалу, себепсіз үзіліс жасау) жалпы және сөйлеу моторикасының бұзылуымен сипатталады. Көбінесе тіл кемістіктерінің басқа түрлерімен тіркесіп келеді.

Қазіргі кезде кідіруді екі түрге бөледі. D. Weisst (1964): таза түрі және кідіру – синдромы. Кідірудің таза түрі дамудың туа біткен конституциональдық ақаулығымен негізделеді. Онда аграмматизмнің белгілерімен синтаксистің бұзылуы байқалады (қайталану, фразаның арасындағы байланысы бұзылу), оның бәрі ішкі ойлаудың ретсіздігінен деп қарастырады. Тез сөйлеудің салдарынан сөйлеудің әуезділігі жеткіліксіз, ырғақтылығы тұрақсыз болады.

D.Weiss (1961) кідірудің таза түрін келесі топтарға бөледі:

Бірінші топ – моторлық бұзылуы: бұзылудың негізгі белгісі жылдам сөйлеу мен дыбыс айтудағы артикуляцияның ауытқуы.

Екінші топ – сенсорлық бұзылу: белгілерінде керекті сөзді табу қиыншылығы мен есту зейінінің бұзылуы басым болады.

Үшінші топ – сөз қорының жеткіліктілігіне қарамастан сөйлеудің қалыптасуында қиыншылықтар кездеседі.

Төртінші топ - сөйлегенде жеке дыбыстарды (а – а, э – э) созып айтады немесе лепті үн шығарады.

Полтерн хореяда, жалған бульбарлы параличте, бас миының дистрофиялық органикалық ауруларында, сонымен қатар психопатияда, психикалық ауруларда, олигофренияда байқалады.

Баттаризм мен полтернде жалпы моторикалық, зейіннің, жадының, тәртібінің ауытқулары кездеседі. Жалпы моторикада тез жүру, шұғыл бұрылу, қимылдың шашыраңқылығы байқалады. Сөйлегенде қолдың, беттің, дененің ретсіз қимылдары қоса жүреді. Сөйлеу зейіні дамымаған, сондықтан басқалардың айтқанын аңғармайды және есте сақтай алмайды.

Тахилалияны тұтықпадан ажырату қиындық туғызады. Тахилалия мен тұтықпаның негізгі айырмашылықтары D. Weiss, J. Lonqova, М. Зееманның, В. С. Кочергинаның зерттеулерінде қарастырылған (кестеде көрсетілген)

 

Тахилалия мен тұтықпаны ажырату.

фактор	тахилалия	Тұтықпа
ақаулықты сезіну	болмайды	Болады
зорланып қызу сөйлегенде	жақсарады	нашарлайды
сөйлеуге зейінін аударса	сөйлеуі жақсарады	Жақсарады
нақты жауапты талап ететін сөйлеуде	жақсарады	нашарлайды
таныс мәтінді оқуы	нашарлайды	жақсарады
таныс емес мәтінді оқуы	жақсарады	Нашарлайды
жазу	Жылдам, жазуы түсініксіз	Күштеніп, баяу
Өзінің сөйлеуіне көңіл бөлуі	Ұқыпсыз, қалай болса солай	Қорқынышпен
Психологиялық уайымдау	Артта қалады	Алдын ала
Академиялық мүмкіншілігі	Қажетті деңгейге жетпейді	Жақсы,биік
Электроэнцефалограмма	Дизартрия	Көбінесе қалыпты
Эффект Ли	Сөйлеуі нашарлайды	Сөйлеуі жақсарады
Аминазан	Жақсарады	Нашарлайды
Психометриялық тәсілдер	Нашарлайды	Жақсарады
Емделуге ынтасы	Тым аз немесе жоқ	Мол
Емдеу мақсаты	Зейінін сөйлеудің детальдарына бағыттау	Зейінін көңілін детальдан басқа жаққа аудару

Сөйлеу жылдамдығының бұзылуын түзету логопедиялық жұмысының негізгі бағыттары.

Кешенді емдеу - педагогикалық жұмыс жүйесі жалпы дидактикалық және арнайы қағидаларға негізделіп жүргізіледі.

Түзету жұмысында анализаторлардың байланысына сүйенеді: көру, сөйлеу қимыл, сөйлеу, есту. Түзету жұмысы сөйлеуді ішкі және сыртқы түрлеріне бағытталуы тиіс. Мысалы: брадилалияда сабақ барысында баланың вербальсыз және вербальды ойлауын дамытуға, ойын тез жинақтап айтуға т.б бағытталған тапсырмалар қолдану қажет. Сонымен қатар баланы әлеуметтік ортаға бейімдеу мақсатымен, тұлғалық ерекшеліктерін ескере отырып оның тәртібін, эмоциональды - ерік сферасын түзетуге бағытталған жұмыс жүргізіледі.

Жүйелі түзету жұмысымен қоса үнемі сөйлеуі мен тәртібін бала өз бетімен бақылауға бағытталған жұмыс, медициналық ықпал (дәрімен емдеу, физиотерапия, психотерапия) логопедиялық ритмика, физкультура қолданады.

Брадилалияны түзетудің логопедиялық әдістемесі.

Брадилалияны түзету барысында қолданатын логопедиялық тәсілдер сөйлеу процессінде сөйлеу қимылдарының жылдамдылығы мен нақтылығын тәрбиелеуге бағытталады: сөйлеу реакциясының жылдамдығын, ішкі сөйлеу жылдамдығын оқу мен жазудың жылдамдығын, сөйлеудің просодикалық жағын (ырғақтылығы, әуезділігі, екпін, үзіліс).

Брадилалияның ауыр түрлерінде алдымен жалпы моториканы қалыпқа келтіру қажет: координацияны, бағыттылығын, жалпы қимылдарын жылдамдату, қолдың праксисін қалыптастыру, естіп, көріп қабылдауын дамыту, ырғақты қабылдап қайталау т.б. Моторика қалыпқа келе бастағанда сөздік материалдар қосылады.

Түзету жұмыс барысында әртүрлі сөздік жаттығулар қолданады. Негізгі жаттығулар: әртүрлі деңгейдегі сөздік материалдарды айтқызу (буын, сөз, фраза, жаңылтпаш т.б); оқу (логопедпен бірге сосын өз бетімен магнитофонға жылдам жазылған сөздік материалдарды тыңдап, қайталау, ырғаққа сәйкес сөздік материалдарды айту, оқу т.б.

Логопедиялық жұмыста логопедиялық ритмика, музыканың ырғағымен жүру, жүгіру, секіру, ритмикалық жаттығулар, өлең айту, сюжеттік қимыл – ойындар кеңінен қолданады.

Сонымен, брадилалияны түзету жұмысының негізгі бағыттары:

- Нақты сөйлеу артикуляциясын тәрбиелеу;

- Сөйлеу реакциясын жылдамдату;

- Оқу мен жазудың жылдамдығын күшейту;

- Моториканы қалыпқа келтіру;

- Қолдың праксисін қалыптастыру;

- Көру және есту зейінін дамыту;

- Ырғақтылықты қабылдау мен қайталауын дамыту.

 

Тахилалияны түзетудің логопедиялық әдістемесі.

Тахилалияны түзету жұмысының негізгі мақсатына: баяу, жатық, біркелкі дем алу мен дауыс шығаруға тәрбиелеу; баяу ырғақты оқу; байсалды, ырғақты сөйлеу, ұжымда қатынас кезінде тиімді жағдай жасау, сөйлеуде жалпы және есту зейінін қалыптастыру жатады.

Тахилалиямен зақымдалған жасөспірімдер мен ересектермен логопедиялық жұмыс кезеңдерге бөлініп жүргізіледі.

Бірінші кезең – үндемеу тәртібі. Сабақтан басқа уакытта көп сөйлемеу ұсынылады. Үндемеу тәртібі оқушылардың үрейін басып, тынышталып, зейінін сабақ ережелеріне шоғырландыруға әсер етеді.

Екінші кезең – баяу сөйлеуді меңгеру алдымен дауыстап оқудан басталады. Алдымен оқу үлгісін логопед көрсетеді, сосын логопедпен бірге, соңынан, кезектесіп оқылады. Әр сабақ сөйлеу жаттығуларынан басталады. Барлық жаттығуларда қосарланып баяу сөйлеу орын алады. Ауызша сөйлеумен қатар баяу да психомоторлық процесстерді баяулатуға нұсқау беріледі (қимыл – қозғалысын, тәртібін).

Үшінші кезең - мазмұнына сай фразаларды қолдану, айтылатын ойларын алдын – ала тұжырымдау жұмысы жүргізіледі.

Төртінші кезең — коллективтік әңгіме құрастыру. Логопедтің немесе кезекшінің сигналы бойынша әр бала әңгімеге қатысады. Бұл кезеңде іштен баяу оқу қолданады. Сабақта әр түрлі тәсілдер пайдаланады: еліктеу, бірге қайталап айту, ырғақты оқу, ырғаққа сай сөйлеу жаттығулары, дұрыс сөйлеу үлгілерін тыңдау т.б. Бұл кезеңде сабақтан тыс сөйлеуге жаттығу жұмыстары кеңінен қолданылады. Диалогтық қатынасты әр жағдайда (көшеде, көлікте т.б) жаттықтыру.

Бесінші, қорытындылау кезеңі – көпшілік ортада сөйлеуге жаттығу. Өзін – өзі ұстауы, сөйлеу жылдамдығы өзіндік жеке сабақтарда қайталанады, жаттығады, соңында мазмұны, сөйлеуі талқыланады.

- Сонымен, тахилалияны түзету жұмысының негізгі бағыттарына:

- Баяу, жатық, біркелкі дем алу мен дауыс шығаруға тәрбиелеу;

- Баяу, ырғақты оқуға тәрбиелеу;

- Байсалды, ырғақты сөйлеуге тәрбиелеу;

- Сөйлеу қатынасын тәрбиелеу;

- Жалпы және сөйлеу зейінін тәрбиелеу жатады.

Түзету жұмысы келесі кезектілікпен жүргізіледі:

- Үндемеу тәртібі;

- Оқу мен әңгімелеу барысында сөйлеу жылдамдығын баяулату дағдысын меңгеру.

- Мазмұнға сай фразаны айтатынын лайықтап, тұжырымдау, редакциялау.

- Топпен әңгімелесу.

- Көпшілік алдында сөйлеуге дайындау.