Алкандардың химиялық қасиеттері 2 страница

2. Мозговой И.В., Давидан Г.М., Олейник Л.Н. Химия и физика нефти и газа. Курс лекций. Омск: Изд-во ОмГТУ, 2005. – 199 с.

3. Батуева И. Ю., Гайле A. A., Поконова Ю. В. и др. Химия нефти- Л.: Химия, 1984 - 360 с.

4. Магеррамов А.М., Ахмедова Р.А., Ахмедова Н.Ф. Нефтехимия и нефтепереработка. Учебник для высших учебных заведений. Баку: Издательство «Бакы Университети», 2009, 660 с.

Дәріс № 3.

Тақырыбы: Хромотографиялық талдау әдістері

Жоспар:

1. Газды хроматография әдісімен талдау.

2. Газды хроматографтың жұмыс істеу принципі.

3. Сұйықтық хроматография әдісімен талдау

4. Газ-сұйықтық хроматография әдісімен талдау.

5. Хромотографиялық колонкалар,фазалар және детекторлар түрлері.

6. Газды хроматографиядағы адсорбенттер

Глоссарилер:

Хроматография – компоненттердің қозғалатын және қозғалмайтын екі фаза арасында таралуына негізделген бөлу және талдаудың физика-химиялық әдісі.

Сұйықтық адсорбциялық хроматография - сұйық қоспаларды бөлу үшін қатты адсорбенттер (көп жағдайда, силикагелдің әртүрлі маркалары) қолданылады.

Ығыстырып шығаратынхроматография - десорбция адсорбциялық колоннаны адсорбциялық қасиеті зерттелетін қоспадағы компоненттердікінен біршама жоғары қандай да бір органикалық еріткішпен шаю арқылы орындалады.

Хроматография әдісінің әртүрі бар. Мұнайды, газды, мұнай өнімдерін, және көмірсутектер қоспаларын зерттеуде хроматографияның келесі түрлері қолданылады:

1) газ-адсорбциялық;

2) хроматермография;

3) сұйықтық адсорбция: ығыстырып шығатын, элюентік, шаятын;

4) газ-сұйықтық немесе тарататын (распределительная).

Газ-адсорбциялық хроматогарфия газдарды анализдеуге қолданылады. Қоспаның газтәрізді компоненттерін қатты сіңіргіштермен адсорбциялауға негізделген. Ары қарай бастапқы газдың компоненттерін десорбциялау инертті газ-тасымалдағыштар (мысалы, көмірқышқылдар немесе гелий) ағымымен жүзеге асады. Анализ қолмен жүргізетін немесе автоматтандырылған аспап – хроматографта жүргізіледі.

Хроматермографиягаз-адсорбциялық хроматографиядан ерекше. Мұнда десорбциялау кезінде жайлап температураны жоғарылатып отырады. Бұл әдіспен газ қоспасынан қосымша қоспалардың аз мөлшері бөлініп алынады.

Сұйықтық адсорбциялық хроматографияда сұйыққоспаларды бөлу үшін қатты адсорбенттер (көп жағдайда, силикагелдіңәртүрлі маркалары) қолданылады. Десорбция типіне байланысты ығыстырып шығарылатын және элюентті болып бөлінеді. Бөлу ішінде адсорбент бар әртүрлі констракциядағы коланкаларда жүргізіледі. Зерттейтін сұйықты колонкаға құяды. Тұтқырлы заттарды пентанда немесе басқа еріткіште алдын-ала ерітіп алады. Колонкамен пробалардың және десорбенттердің тез жүргізілуі үшін инертті газдыңқысымын қолданады. Адсобция процесі кезінде жылу бөлінеде. Осы жылудыңқатысында және адсорбенттің каталитикалықәсерінен адсорцияланған заттармен химиялық реакциялардың (тотығу, полимерлену) пайда болуы мүмкін. Сол үшін колонканы салқындату қажет болады.

Ығыстырып шығаратын хроматографияда десорбция адсорбциялық колоннаны адсорбциялыққасиеті зерттелетін қоспадағы компоненттердікінен біршама жоғары қандай да бір органикалық еріткішпен шаю арқылы орындалады. Осындайығыстырғыштар ретінде спирттер, эфирлер, хлорорганикалық еріткіштер, бензол, толуол т.б. қолданылады. Элюентті хроматоргафияда колонканы адсорбциялыққабілеті төмен еріткіштің көп мөлшерімен шаяды. Мұндай еріткіштерге пентан, гексан, гептан, петролейн эфирі жатады. Шаю кезінде адсорбциялыққабаттар колоннаның бойымен жоғарыдан төменге біртіндеп ығысады. Ең бірінші, колонкадан еріткішпен бірге төмен зонада адсорцияланған компонент, яғни адсорбциялыққабілеті біршама төмен компонент бөлініп шығады, сосын қалғандары. Екі десорбция әдісімен де колонканы шығатын жерінен белгілі сұйық порцияларын бөліп алуға болады. Бөліпін алған порциялардыңқасиеттері мен құрамы сыну көрсеткіші бойынша анықталады.

Сұйықтық адсорбциялық хроматография бензин, керосин, газойль, майлар, және жоғары молекулалық мұнай фракцияларыныңқұрамын анықтауға кеңінен қолданылады. Мұнда көмірсутектер алкан-циклоалканды және аренді фракцияларға, сондай-ақ арендерді циклдену дәрежесі бойынша бөлуге балады. Хроматографиялық колонкалар силикогельмен немесе қос адсорбент – алюминий оксиді мен силикогельмен толтырылады. Керосин және май фракцияларын талдауда қаыққан көмірсутектерді жууға десорбент ретінде С5-С7 н-алкандар, ароматты және гетероатомды компонеттерді десорбциялау үшін бензол, спиртті бензолды қоспалар, ацетон, хлороформ қолданылады.

Газ-сұйықтық немесе тарататын (распределительная) хроматорграфияның адсорбциялық хроматографиядан ерекшелігі мынадай: бөлгіш колонкада қозғалмайтын фаза ретінде қатты адсорбент емес, адсорбциялық қасиеті жоқ ірі кеуекті инертті затқа (кірпіш, диатомит) жағылған қандай-да ұшпайтын сұйықтық қолданылады. Тарататын хроматографияға көптеген сұйықтықтар ұсынылады: силикондық май, вазелин, полиэтиленгликоль т.б. жүзден астам түрлері.

Бақылау сұрақтары:

1. Мұнайды бөлу әдістерінің қарапайым және күрделі түрлері.

2. Қарапайым әдістерге қандай әдістер жатады?

3. Күрделі әдістерге қандай әдістер жатады?

4. Қайнау температурасы дегеніміз не?

Әдебиеттер тізімі:

1. Нұрсұлтанов Ғ.М. Мұнай мен газды өндіріп, өңдеу: Оқулық/ Ғ.М. Нұрсұлтанов, Қ.Н. Абайұлданов.

2. Мозговой И.В., Давидан Г.М., Олейник Л.Н. Химия и физика нефти и газа. Курс лекций. Омск: Изд-во ОмГТУ, 2005. – 199 с.

3. Батуева И. Ю., Гайле A. A., Поконова Ю. В. и др. Химия нефти- Л.: Химия, 1984 - 360 с.

4. Магеррамов А.М., Ахмедова Р.А., Ахмедова Н.Ф. Нефтехимия и нефтепереработка. Учебник для высших учебных заведений. Баку: Издательство «Бакы Университети», 2009, 660 с.

Дәріс № 4.

Тақырыбы: Көмірсутектерді бөлу әдістері

Жоспар:

1. Көмірсутектерді молекулалық тор әдісімен бөлу

2. Термиялық диффузия

3. Комплекстүзу әдісі

 

Глоссарилер:

Молекулалық тор - газдар мен сұйықтарды кептіруге, сутекті, этиленді және газдарды қоспалардан тазартуға, бензиннен қалыпты алкандарды бөліп алуға қолданылады.

 

Термическая диффузия - Термодиффузия құбылысының мәні бірнеше компоненттен тұратын қоспаларда температуралық градиент болғанда концентрация градиенті пайда болады. U- тәрізді құбыршаны натрий сульфатының ерітіндісімен толтырып, оның бір жағында 0⁰С, екінші жағында 100⁰С температураны ұстап тұрғанда біраз уақыт өткеннен кейін салқын жағында тұздың кристалдары тұнбаға түскенін байқауға болады. Термодиффузиялық колонканы ойлап тапқаннан кейін термиялық диффузияны басқа әдістермен бөлінуі қиын нашар еритін қоспаларды, оның ішінде мұнай фракцияларын бөлуге қолдана бастады. Термодифуззиялық колонкалар арасында 0,25-0,5 мм саңылау бар екі коаксиалды цилиндрден тұрады. Бөлетін қоспаны екі цилндрдің арасындағы алаңға ортанып, бірін қыздырып, екіншісін салқындатады. Осы кезде бір заттың молеклалары салықын қабырғаға немесе цилиндрге көшіп, конвекцияның әсерінен төменге түседі, ал екінші компоненттің молекулалары ыстық цилиндрге бағытталып, колонканың жоғары жағына жинақталады. Процестің негізгі заңдылықтары:

1) Салқын қабырғаға көміртегі атомы көп, қайнау температурасы жоғары көміртектер жылжиды;

2) Қайнау температурасы бірдей болғанда салқын қабырғаға молдік көлемі аз компонент жылжиды;

3) Молдік көлемі мен қайнау температуралары бірдей жағдайда салқын қабырғаға молекула беті аз компонент бағытталады.

Әдетте, алдын-ала алкан-циклоалкан және арен бөліктеріне бөлінген жақын қайнайтын фракцияларды (25-50⁰) термодиффузиялық бөлуге болады. Қаныққан көмірсутектерді термодифузиялауда колонканың жоғары жағында алкандар жинақталса, ортағғы фракцияларда моно және бициклоалкандар, ал төменгі бөлігінде полиалкандар жианқталады. Осылайша, термодиффузия әдісі төмендегідей күрделі міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:

- изоқұрылымды жақын қайнайтын циклоалкандар мен алкандар қоспасын (мысалы, қайнау температурасының айырымы 0,24⁰С циклогексан мен 2,4-диметилпентанды бөлуге болады) бөлуге;

- циклдерінің саны бойынша моно-, би- және полициклоалкандар концентраттарын алу үшін циклоалкандар қоспасын бөлуге;

- цис- және транс- изомерлерді, мысалы, цис- және транс-декалин, цис- және транс- 1,2-диметилциклогексан изомерерін бөлуге.

Мембраны арқылы диффузиялау. Көмірсутектердің газды және сұйық қоспаларын кеуек емес полимерлі мембрана арқылы бөлу формада бөлінетін компоненттердің бөлінуіне және мембрана материалында олардың ерігіштігіне негізделген. Кеуек емес мембрана арқылы зат тасымалдау мембрананың қарсы жағынан сорбция, диффузия және десорбция сатыларынан тұрады. Әдетте, сорбция мен десорбция тасымалдаудың жалпы жылдамдығын анықтайтын диффузияға қарағанда жылдам жүреді.

Жоғары селективті және жоғары газ өткізгішті мембрана жасау қиындығына байланысты мембрана кеңінен қолданылмайды.

Бұл екі қасиет көптеген мембраналар үшін кері заңдылықта байқалады. Әдетте, төмен өткізгіштік көрсететін жоғары селективті полимерлер кеуек төменселективті полимерлік табанға жағылған жұқа қабат түрінде қолданылады.

Сонымен қатар, тасымалдауы жеңілдетілген кеуек, селективті еріткіш сіңірілген мембраналар қолданылады.

Бақылау сұрақтары:

1. Молекулалық тор әдісінің принципі қандай?

2. Мембрана арқылы диффузиялау дегеніміз не?

Әдебиеттер тізімі:

1. Нұрсұлтанов Ғ.М. Мұнай мен газды өндіріп, өңдеу: Оқулық/ Ғ.М. Нұрсұлтанов, Қ.Н. Абайұлданов.

2. Мозговой И.В., Давидан Г.М., Олейник Л.Н. Химия и физика нефти и газа. Курс лекций. Омск: Изд-во ОмГТУ, 2005. – 199 с.

3. Батуева И. Ю., Гайле A. A., Поконова Ю. В. и др. Химия нефти- Л.: Химия, 1984 - 360 с.

4. Магеррамов А.М., Ахмедова Р.А., Ахмедова Н.Ф. Нефтехимия и нефтепереработка. Учебник для высших учебных заведений. Баку: Издательство «Бакы Университети», 2009, 660 с.

Дәріс № 5.

Тақырыбы: Көмірсутектер мен көмірсутек қоспаларын идентификациялау және талдаудың спектрлік әдістері

Жоспар:

1. Масс-спектрлік әдісті қолдану

2. Ультркүлгін және инфрақызыл спектрлік әдісімен талдау жүргізу

3. Ядролы магнитті және электронды парамагнитті резонанс.

 

Глоссарилер:

Масс-спетрометр - талданатын заттың молекулалары иондалатын иондар көзінен, иондарды бөлетін анализатордан, иондық көзге затты енгізу жүйесінен, масс-спектрді тіркеу жүйесінен, қажетті вакуумды қамтамасыз ететін айдау жүйесінен тұрады.

Ультракүлгін және инфрақызыл спектроскопия - ультркүлгін аймақта энергияның жұтылуы сыртқы электрондардың энергетикалық күйінің өзгеруінен болады.

Масс-спектроскопия. Масс-спектрометрия алғашқы рет 1940 жылы оңай қайнайтын мұнай фракцияларын талдауға қолданылған. 1959 жылы массалары жақын көмірсутектер мен гетероатомды қосылыстарды бөлуге арналған жоғары ауқымды масс-спектроскопия пайда болғаннан кейін иондық көзге үлгіні тікелей енгізу бұл әдісті орташа және ауыр мұнай фракцияларын талдауға да қолдануға мүмкін екіндігін көсретті. Масс-спектроскопияның дамуы заттың иондалу әдісінің ерекшелігімен, тез әсер етуімен, газ хроматографияға үйлестігімен, толық автоматтандырылғандығымен және ЭВМ көмегімен нәтижеледі өңдеу мүмкіндігімен сипатталады.

Масс-спетрометр келесі негізгі түйіндерден тұрады: талданатын заттың молекулалары иондалатын иондар көзінен, иондарды бөлетін анализатордан, иондық көзге затты енгізу жүйесінен, масс-спектрді тіркеу жүйесінен, қажетті вакуумды қамтамасыз ететін айдау жүйесінен.

Иондау әдісінің басқа да әдістері қолданылуы мүмкін: талдайтын заттың молекулалары газ-реактанттың (СН₄, NH₃) метастабилді қозған атомдарымен немесе иондарымен соқтығысқан кезде химиялық иондалуы; арнайы электродпен жасалғанкүшті әртекті электр өрісінде өрістік иондалу; лазерлік десорбция және т.б. Алайда жоғары (70 эВ) және төмен (10—13 эВ) электрондар энергияларында электонды соғумен иондау әдісі ең кең таралған әдіс. Электрондар энергиясы алкандарда 10-13, алкендерде 9-10, алкилбензольды көмірсутектерде 8,5-9,5, ал полициклді арендерде 8 эВ болатын көмірсутектердің иондалу потенциалынан асып түседі. Сондықтан электрондармен соқтығысқанда көмірсутек молекулалары иондалады, яғни валентті электрондар үзіліп, М молекулалық иондар түзіледі.

Молекулалық ион активті комплекстің күйі арқылы диссоцияцияланады. Оның таралуы тұрақты өнімдер түзілу бағытына қарай жүреді. Молекулалардың иондалуы жылдам (10~¹⁵ с), ал таралуы біршама ұзақ (10~¹⁵ с) жүреді. Осы уақыт аралығында электроннан иондалған молекула арқылы алынған артық энергия айналмалы, толқынды және электронды күйлер бойынша қайта таралады.

Егер молекулада қозуды бағдарлайтын жүйе болса,онда артық энергия бүкіл молекула бетімен біркелкі таралып үлгереді де мұнадй қосылыстардың диссоцияциялану дәрежесі онша үлкен болмайды. Мұнайд жүйе болмаса артық энергия молекулалық ионда таралып үлгермейді, ең әлсіз байланыстың бірінде локализденген оң зарядты энергия байланысты үзуге жеткілікті болып, диссоцияция орындалады.

Молекуланың электрондық соғылуға (удар) тұрақтылығы таралмаған молекулалық иондардың салыстырмалы мөлшерімен сипатталады.

Түзілген иондардың құрылымы мен олардың интенсивтілігі молекулалардың құрылысына тәуелді. Диссоциятивті иондалу кезінде түзілген сынық иондардың массасын молекула құрылымының негізінде анықтауға болады. Керісше, түзілген сынық иондардың массасы бойынша зерттелетін қосылыстың құрамына қандай құрылымдық элементтер кіретінін жобалауға болады.

Талданатын зат молекуласының құралымдық ерекшеліктерінің молекулалық ионның таралу бағытына әсерін көміртек атомдарының саны бойынша иондардың интенсивтік қисықтарымен сипаттауға болады.

Ультракүлгін және инфрақызыл спектроскопия мұнай талдауда кеңінен қолданылады.

Ультркүлгін аймақта энергияның жұтылуы сыртқы электрондардың энергетикалық күйінің өзгеруінен болады. Органикалық қосылыстарда мұндай жұтылу валенттік sжәне p-электрондардың байланыстыратын орбитальдардан сәйкес босаңғы түріне ауысуына, сондай-ақ n®p* және n®s* типті гетероатомдардың бөлінбеген жұптарының электрондарының ауысуымен байланысты.

Электордардың энергетикалық деңгейінің реті мынады: босаңқы s*-орбиталь > босаңқы p*-орбиталь > байланыспайтын n-орбиталь > байланысатын p-орбиталь > байланысатын s-орбиталь.

Электрондық спектрде жұтылу жолақтары толқын ұзындығымен (l) және жұтылу интенсивтігімен сипатталады. Жұтылу жолақтарының интенсивтігі электрондық ауысу мүмкіндігімен анықталады және жолақтың максимумында (ε_макс немесе lg ε_макс) жұтылудың молярлық коэффициенті шамасымен өлшенеді.

Қаныққан көмірсутектердің молекулаларында энергияны көп қажет ететін s®s * ауыслар болады. Осы ауысуларға сәйкес келетін жолақтар алыс ультракүлгін аймақта жатады, сондықтан, қаныққан көмірсутектердің мөлшерін талдауға күрделі аппарат қажет. Оқшауланған қос байланысты алкендер мен алкиндерp®p* ауысуына сәйкес келетін 190 нм дейінгі аймақта жұтылу жолағына ие. Мұнай фракцияларының компоненттерін идентификациялау үшін орташа ультракүлгін аймақтағы (l =190-400 нм) жұтылу спектрлерін қолданады.

Ультракүлгін-спектроскопияның жоғары сезімталдығының арқасында ароматты емес өнімдерде арендердің ізін анықтауда кеңінен қолданылады.

Ядролы магнитті резонанс. ЯМР органикалық қосылыстардың құрылымын зерттеуде оптикалық спектроскопия әдісімен қатар қолданылады.

Бақылау сұрақтары:

1. Масс-спектрлік әдістің мұнай өңдеуде қолданылуы.

2. Ультркүлгін және инфрақызыл спектрлік әдістері қандай мұнай өнімдерін талдауға қолданылады?

3. Ядролы магнитті және электронды парамагнитті резонанс дегеніміз не?

Әдебиеттер тізімі:

1. Нұрсұлтанов Ғ.М. Мұнай мен газды өндіріп, өңдеу: Оқулық/ Ғ.М. Нұрсұлтанов, Қ.Н. Абайұлданов.

2. Мозговой И.В., Давидан Г.М., Олейник Л.Н. Химия и физика нефти и газа. Курс лекций. Омск: Изд-во ОмГТУ, 2005. – 199 с.

3. Батуева И. Ю., Гайле A. A., Поконова Ю. В. и др. Химия нефти- Л.: Химия, 1984 - 360 с.

4. Магеррамов А.М., Ахмедова Р.А., Ахмедова Н.Ф. Нефтехимия и нефтепереработка. Учебник для высших учебных заведений. Баку: Издательство «Бакы Университети», 2009, 660 с.

Дәріс №6.

Тақырыбы: Мұнай көмірсутектеріндегі физика-химиялық константалар

Жоспар:

1. Мұнай өнімдерінің температуралық қасиеттері

2. Абсолюттік және салыстырмалы тығыздық

3. Молекулалық масса.

4. Тұтқырлық

5. Сыну көрсеткіші.

6. Қаныққан бу қысымын анықтау және оның көмірсутектер тобы мен қоспаларын анықтаудағы орны

Глоссарилер:

Лап ету температурасы - белгілі бір стандартты жағдайда мұнай өнімдері буының ауамен қоспасы қопарылғыш зат болып келетін және отты жақындатқанда лап ете түсетін температура.

Тұтану температурасы – қыздырылған мұнай өніміне жалынды жақындатқанда 5 секундтан кем емес уақыт бойы жанатын температура.

Өздігінен тұтану температурасы – деп мұнай өнімін қыздырғанда оның ауамен қоспасы отты жақындатпаса да өздігінен тұтана алатын температура.

Тоңдану температурасы - мұнай өнімдері аққыштығын жоғалтқандағы температураны айтады.

Сұйықтың энтальпиясы - массасы 1 кг сұйықтың температурасын 0⁰С-тан берілген температураға дейін қыздыру үшін жұмсалған жылудың кДж-мен алынған мөлшері.

Салыстырмалы тығыздық (ρ) - 20⁰С-та алынған мұнай өнімдерінің тығыздығының 4⁰С-тағы судың тығыздығына қатынасы.

Тұтқырлық немесе іштей үйкелу - сыртқы күштердің әсерінен бөлшектерінің орын ауыстыруына қарсы тұратын сұйықтардың қасиеті.

 

Мұнай өнімдерінің температуралық қасиеттері. Мұнай өнімдерінің температуралық қасиеттерін сипаттау үшін жарылудың төменгі және жоғарғы шегі, тұтану температурасы, өздігінен тұтану, тұтану және лайлану температурасы сияқты көрсеткіштер енгізілген.

Қоспадағы барлық жанғыш заттардың булары ауаның белгілі мөлшерімен бірге от көзі болған кезде жанатын жарылғыш қоспа түзеді. Жарылудың төменгі шегі жалынға жақындатқанда тұтанатын жанармай буларының минимальді концентрациясының ауамен қоспасымен анықталады. Жарылудың жоғарғы шегі жанармай буларының ауамен қоспасы максимальды концентрацияға жауап береді, одан жоғары ауадағы оттектің жеткіліксіздігінен тұтану болмайды.

Жарылу шегі тарылған сайын, жанармай қауіпсіз және керісінше жарылу шегі кеңейген сайын жарылғыш болады. Көптеген көмірсутектердің жарылу шегі онша үлкен емес. Кейбір газдардың ғана жарылу шегі үлкен болады: сутек (4,0-75%), ацетилен (20-81%) және көміртек оксиді (12,5-75%). Ауыр мұнай өнімдерінің өртке қауіптілігі жарқыл және тұтану температурасымен бағаланады.

Лап ету температурасы. Бензиндер мен жеңіл мұнайдың лап ету температурасын қарастырғанда жарылудың жоғарғы шегін, ал қалған мұнай өнімдері үшін төменгі шегін анықтайды.

Лап ету температурасы мұнай өнімдерінің фракциялық құрамына байланысты. Оларды айдау шегі неғұрлым төмен болса, соғұрлым лап ету температурасы да төмен болады. Лап ету температурасы бойынша товарлы немесе аралық мұнай өнімдеріндегі төменгі температурада қайнайтын фракциялардың құрамындағы қоспалар туралы айтуға болады.

Тұтану температурасы. Тұтану температурасының лап ету температурасынан әрдайым жоғары болатындығы белгілі. Мұнай өнімі ауыр болған сайын бұл айырмашылық та үлкен болады және 50⁰С-ға дейін жетуі мүмкін. Майлардың құрамында ұшқыш қоспалар болатын болса, бұл температуралар керісінше жақындайды.

Өздігінен тұтану температурасы. Мұнай фракциясының қайнау шегі төмен болған сайын, яғни ол жеңіл болған сайын, ол өздігінен тұтану тұрғысынан өте қауіпті емес, себебі мұнай өнімінің орташа молекулалық массасының өсуімен өздігінен тұтану температурасы төмендейді. Ауыр мұнай қалдықтары 300-350⁰С-да, ал бензин тек 500⁰С-тан жоғары температурада өздігінен тұтанады. Нормальды парафиндердің өздігінен тұтану температурасы ең төмен болып келеді. Құрылысы әртүрлі, бірақ молекулалық массалары тең көмірсутектер бір-бірінен өздігінен тұтану температурасы бойынша ерекшеленеді. Ең жоғары өздігінен тұтану температурасы ароматты көмірсутектерге тән.

Мұнай және мұнай өнімдерінде бір агрегатты күйден екінші күйге ауысуының белгілі температурасы болмайды. Температураны төмендеткенде осы күрделі қоспа компоненттерінің бөлігі біртіндеп тұтқыр және аз қозғалғыш бола бастайды, ал еріген қатты көмірсутектер тұнба немесе кристалдар түрінде бөлінуі мүмкін. Бұл құбылыс төменгі температурада мұнай өнімдерін тасымалдау және пайдалану операцияларын күрделендіре түседі.

Құрамында жоғары молекулалы қатты көмірсутектер болатын ауыр фракциялар үшін сипаттаушы параметрі төменгі температура болады:

- тоңдану температурасы (мұнай, дизель және қазан отындары мен мұнай майлары үшін);

- лайлану температурасы (карбюратор, реактивті және дизель отындары үшін);

- кристалдану температурасы (құрамында ароматты көмірсутектер болатын карбюратор және реактивті отындар үшін).

Температураны анықтау әдістері стандартты жағдайда стандартты жабдықтарда мұнай өнімдерін суытуға негізделген.

Тоңдану температурасы мұнай өнімдері аққыштығын жоғалтқанда анықтайды. Төменгі температурада майлардың қозғалғыштығының жойылуының екі себебі болуы мүмкін: майдың тұтқырлығын шұғыл жоғарылату және қатты көмірсутектердің кристалдық құрылымында каркастардың пайда болу салдарынан. Көлік және дизель майларының тоңдану температурасы -10-нан -40⁰С-ға дейін ауытқиды, ал авиация двигательдерінде қолданылатын майлар үшін -55⁰С-тан жоғары болмауы керек.