Wstęp
Neologizm środek stylistyczny; nowy wyraz utworzony w danym języku, aby nazwać nieznany wcześniej przedmiot czy sytuację lub osiągnąć efekt artystyczny w utworze poetyckim.
W niektórych państwach neologizmy powstają w wysokich gremiach rad językowych, które w trosce o czystość własnego języka szukają nowych terminów, by uniknąć zapożyczeń z języków obcych. Z takiego postępowania szczególnie znana jest Francja. Bardziej naturalna jest jednak sytuacja, kiedy wchodzą one do użycia poprzez zapożyczenie z innego języka. Tak działo się od zawsze, stąd w polszczyźnie dawniejsze makaronizmy dzisiaj uważane są już za zwykłe słowa, bez których nie można się obejść na co dzień.
Możemy wyróżnić następujące rodzaje neologizmów:
neologizmy znaczeniowe:
ü szczebel (płaszczyzna);
ü fura (lepszy samochód);
ü komórka (telefon, mały oddział, grupa).
neologizmy słowotwórcze:
ü samonasiebiepatrzenie;
ü naszept;
ü biurowiec.
neologizmy leksykalne (zapożyczenia):
ü nokaut;
ü sputnik;
ü modem;
neologizmy artystyczne (poetyckie):
ü śliworele;
ü brzoskowiśnie;
ü zmalinić.
neologizmy frazeologiczne:
ü bezszumny las;
ü beztęczne niebo;
ü gwiezdny wóz.
O idiomach najczęściej wspomina się w kontekście nauki języków obcych (ponieważ stanowią one liczną grupę wyjątków od poznawanych przez uczącego się reguł), stąd też bardzo często stosuje się inną definicję:
Idiom wyrażenie właściwe tylko danemu językowi, niedające się dosłownie przetłumaczyć na inny język.
Definicja ta jednak nie jest do końca ścisła, ponieważ niektóre idiomy są zapożyczane od jednych języków przez drugie, przez co są one charakterystyczne dla większej niż jeden liczby języków.
Przykłady polskich idiomów:
piąte koło u wozu osoba lub rzecz zawadzająca;
ręka rękę myje popieranie się przez ludzi w nieuczciwych sprawach (* w języku angielskim ma znaczenie "wzajemnej współpracy", nie ma negatywnego znaczenia, oznacza: "ja pomagam tobie, ty pomagasz mnie");
urwanie głowy bezładny pośpiech;
flaki z olejem coś wyjątkowo nudnego;
włosy stają dęba być bardzo przestraszonym
na czarną godzinę na trudny okres w nieokreślonej przyszłości.
|
|
|
Frazeologia ma dwa znaczenia:
1. Jest to dział językoznawstwa, a dokładnie leksykologii, zajmujący się analizą utrwalonych w danym języku połączeń wyrazowych
2. Jest to zasób charakterystycznych dla danego języka połączeń wielowyrazowych, zwanych związkami frazeologicznymi, lub krótko frazeologizmami.
Potocznie frazeologią nazywane są piękne słowa bez pokrycia
Źródła frazeologii polskiej:
frazeologizmy mające podstawę w zjawiskach przyrody, cechach ludzkich fizycznych i psychicznych
frazeologizmy pochodzące z dzieł literackich, religijnych, filmowych
frazeologizmy zwyczajowe powstające i popularne w grupach zawodowych i charakterystyczne dla subkultur
frazeologizmy świadomie tworzone i upowszechniane przez rynek reklam
Współcześnie nowe frazeologizmy powstają głównie w grupach zawodowych i subkulturach oraz są tworzone przez producentów reklam i filmy.
Związków frazeologicznych nie należy zazwyczaj przekładać dosłownie (czyli tłumacząc słowo w słowo) na inne języki, na przykład angielskiemu przysłowiu too many cooks spoil the broth (dosł. zbyt wielu kucharzy (ze)psuje rosół) odpowiada polskie przysłowie gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść.
Niektóre stałe związki frazeologiczne mają swe korzenie w:
Biblii (np. alfa i omega pierwotnie początek i koniec, czyli określenie Boga; obecnie: człowiek wszystkowiedzący lub człowiek wszechwładny);
mitologii (np. janusowe oblicze, czyli dwulicowość);
literaturze (np. dantejskie sceny odniesienie do obrazu piekła w Boskiej komedii Dantego Alighieriego; obecnie: straszne wydarzenia, przerażające zajścia);
historii (np. pójść do Kanossy nawiązanie do wydarzeń z roku 1077; obecnie: pójść z przeprosinami, pokajać się);
dawnych obyczajach (np. podać czarną polewkę, rzucić rękawicę);
życiu codziennym (np. stanąć kością w gardle, siedzieć z założonymi rękami, z niejednego pieca chleb jeść);
wyrażeniach gwarowych i slangowych (np. poczta pantoflowa z gwary warszawskiej).
Koncepcja neologizmów w polskim języku. Cechy i właściwości polskich neologizmów
Neologizmy - przeciwieństwo archaizmów; słowa nowe; innowacje. Tworzone są przede wszystkim z konieczności nazywania nowych przedmiotów i pojęć, powstających wraz z rozwojem kultury materialnej i duchowej społeczeństwa. Neologizmy uzasadnione i potrzebne przestają byc neologizmami, gdy się upowszechnią i wejdą na stałe do języka ogólnonarodowego.
Neologizmy dzielimy na:
ü neologizmy obiegowe - powstają anonimowo i szerzą się początkowo w wypowiedziach ustnych jako środki codziennej komunikacji jezykowej.Ich funkcją jest nazywanie i przekazywanie informacji;
|
|
|
ü neologizmy stylistyczne (artystyczne) wyrazy utworzone przez pisarza lub poetę. Mają one charakter jednorazowy, tzn. nie występują nigdzie indziej poza tym tekstem, w którym zostały użyte. Jako elementy języka artystycznego nie mogą być oceniane według tych reguł, co pozostałe. Są formą ekspresji artystycznej, pojawiają się w konkretnym tekście, z zasady pisanym, mają określonego twórcę (Norwid, Leśmian). Służą wywoływaniu doznań artystycznych. Neologizmami, w większości języków europejskich, nazywane są wyrazy powstałe po II wojnie światowej;
ü słowotwórcze - nowe wyrazy pochodne, na przykład zgarniać - zgarniarka; beton - betoniarka. Są to wyrazy tworzone od wyrazów istniejących w języku przez dodawanie przyrostków i przedrostków (zimowisko, odrzutowiec), lub odrzucenie przyrostka wyrazu podstawowego (czołg, dźwig), bądź przez zestawienie początkowych elementów skrótów (ZUS);
ü znaczeniowe (semantyczne) - powstałe w ten sposób, że istniejącym wyrazom nadaje się nowe znaczenie. Na przykład ślimak - spiralna trasa łącząca dwa pasma autostrady; korek - tłok, zahamowanie ruchu;
ü frazeologiczne - związki nowo utworzone (pirat drogowy, stan nieważkości, środki finansowe);
ü zapożyczone - wyrazy przeniesione do naszego języka z języków obcych, często w dosłownym brzmieniu i dosłownej pisowni (komputer, nokaut, atelier, alibi);
ü internacjonalizm;
ü neologizmy prasowe;
ü neologizmy obiegowe;
ü neologizmy przemysłowe;
ü neologizmy dziecięce.
Neologizmy i ich rodzaje
Neologizmy to nowe wyrazy, wyrażenia, formy gramatyczne, znaczenia i nowo powstałe konstrukcje składniowe. Ich pojawienie się w języku może być potrzebne albo niepożądane i mało uzasadnione. Jeśli neologizm funkcjonuje w języku dłużej i jest powszechnie stosowany, przestaje być neologizmem.
Źródła neologizmów:
ü konieczność nazywania nowych zjawisk
tendencja do wprowadzania nazw polskich zamiast obcych (helikopter - śmigłowiec).
ü tendencja do skrótowości (zabiegówka, przegubowiec).
Najczęściej tworzy się neologizmy leksykalne, czyli nowe wyrazy, które służą nazywaniu nowych przedmiotów czy zjawisk. Neologizmy służą również odnowieniu czy odświeżeniu języka, ale nie należy z nimi przesadzać.
Jak tworzą się neologizmy?
Neologizmy aby były poprawne, muszą być utworzone według zasad słowotwórstwa w danym języku, muszą nawiązywać do istotnej cechy nazwy lub pojęcia, np. bawełna materiał otrzymywany z rośliny o tej nazwie, muszą mieć harmonijną, możliwą do wymówienia formę dźwiękową.
Kiedy neologizm przestaje być neologizmem?
Z czasem neologizm staje się po prostu normalnym wyrazem, jakich tysiące w słowniku. Dzieje się to w momencie, kiedy na stałe wejdzie do systemu językowego.
Wyrazy wieoloznaczne
Przenośne użycie wyrazów jest główną przyczyną ich wieloznaczności. W języku polskim, podobnie jak w innych jeżykach, dużo wyrazów, poza wyspecjalizowanymi terminami naukowymi lub technicznymi, ma więcej niż jedno znaczenie. Liczba tych znaczeń w niektórych wypadkach dochodzi nawet do kilkunastu. Świadczy o tym np. zarejestrowany w Słowniku języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego wyraz babka:
|
|
|
1. matka, ciotka lub stryjenka ojca lub matki;
2. stara kobieta, staruszka;
3. żebraczka;
4. wiejska kobieta pomagająca przy porodach;
5. pot.: dziewczyna, kobieta;
6. ciasto pieczone w specjalnej formie, mającej kształt wysokiego,
ściętego stożka;
7. kopka z kilku snopów zboża ustawiona w polu;
8. bot.: roślina z rodziny babkowatych;
9. górn.: kamień zamykający wejście do kopalni;
10. hutn.: kamień służący do zamykania wielkiego pieca;
11. techn.: młotek o główce jednakowej z obu stron;
12. zool.: ryba z rodziny babkowatych;
13. dawn.: rodzaj strzelby, mała armata;
14. dawn.: drobny pieniądz staropolski.
Jeśli pominiemy nie znane szerszemu ogółowi specjalne, naukowe lub techniczne oraz przestarzałe znaczenia tego wyrazu i zastanowimy się nad wymienionymi na początku siedmioma jego znaczeniami, dojdziemy do wniosku, że powstały one w rezultacie przeniesienia nazwy osoby lub przedmiotu na inną osobę lub przedmiot na zasadzie podobieństwa ich cech. Matka matki lub ojca jest niemłodą kobietą, nic więc dziwnego, że nazwano babką każdą starą kobietę. Później zaczęto tak nazywać w ogóle kobiety, nawet młode (np. pot. ładna, zgrabna babka). Nazwanie babką ciasta o charakterystycznym kształcie wiąże się zapewne z tym, że był on podobny do kształtu spódnicy.
Podobnie wieloznacznych jest dużo innych wyrazów pospolitych, jak ognisko (8 znaczeń w cytowanym słowniku, m. in. stos zapalony pod gołym niebem; miejsce, w którym rozpala się ogień; impreza rozrywkowa urządzana zwykle wieczorem przy palącym się ognisku; punkt, ośrodek, w którym coś się skupia), ciało, ziemia, głowa. W niektórych wypadkach wieloznaczność wyrazów nie wiąże się z ich przenośnym użyciem, lecz jest spowodowana przez przypadkową zbieżność form różnych pod względem pochodzenia wyrazów, jak np. para:
- dwie jednakowe lub podobne sztuki (z niem. Paar, z łac. par równy);
- ciało w stanie lotnym (wyrazy pokrewne: parzyć, parować);
Takie wyrazy nazywamy homonimami. Do homonimów zalicza się też wyrazy etymologicznie zbieżne, których znaczenie uległo z czasem rozszczepieniu, np. róża (rodzaj kwiatu i rodzaj choroby), zamek (budowla obronna i urządzenie do zamykania).
Wyrazy równoznaczne i bliskoznaczne
Oprócz rozpowszechnionych w słownictwie wyrazów wieloznacznych istnieją stosunkowo nieliczne wyrazy równoznaczne, tj. różne wyrazy o tożsamej treści i zakresie. Mogą być one używane wymiennie bez naruszenia znaczenia zdań, np. auto samochód, ziemniak kartofel, fonetyka glosownia, blisko niedaleko, niektóre spójniki, jak bo, ponieważ, gdyż.
Różnice między wyrazami wieloznacznymi a równoznacznymi można przedstawić graficznie (W wyraz, Z znaczenie).
|
|
|
Znacznie więcej jest wyrazów bliskoznacznych, zwanych synonimami. Mają one znaczenie podobne, ale różnią się w pewnym stopniu treścią i zakresem użycia lub też zabarwieniem uczuciowym. Rozróżniamy synonimy znaczeniowe, np. chudy, szczupły, wychudły, i stylistyczne, np. brzydki, wstrętny, ohydny.
Możliwość zastąpienia w zdaniu jednego z synonimów drugim jest ograniczona. Na przykład o człowieku możemy powiedzieć zarówno, że jest szczupły, jak i chudy, choć istnieje między tymi przymiotnikami pewna różnica znaczeniowa, bo chudy to bardzo szczupły. Natomiast o mięsie, które nie jest tłuste, nie powiemy, że jest szczuple, lecz chude. Nie zawsze też możemy zastąpić wyraz koń wyrazami rumak lub chabe-ta, bo rumak to nazwa konia okazałego, pięknego, a chabetą nazywamy konia wychudłego, nędznego.
Wśród synonimów wyróżniamy ponadto synonimy bliższe i dalsze, w zależności od tego, czy różnica znaczeniowa między nimi jest niewielka (np. biec, pędzić), czy też znaczna (np. iść, wlec się).
W funkcji synonimów mogą wystąpić zarówno poszczególne wyrazy, jak i związki wyrazowe, np. wygrać, zwyciężyć, odnieść sukces; przegrać, ponieść porażkę.
Umiejętny dobór synonimów pozwala uniknąć zbędnego powtarzania tych samych wyrazów, a poza tym zwiększa precyzję i wartość stylistyczną wypowiedzi. Orientację w zasobie synonimów ułatwiają, nam specjalne słowniki. Wśród nich na wyróżnienie zasługuje Slownik wyrazów bliskoznacznych pod red. Stanisława Skorupki.
