Төрт жастағы балаларында нәрселердің өлшемі мен формасы туралы түсініктерін дамыту.

Кішкентайлардың екінші тобындағы балалар нәрселердің өлшемі мен формаларын қабылдауын дамыту, олардың сезім арқылы қабылдау тәжірибесін жетілдіре және молайта түсу маңызды. Бұл жұмыс тек сабақ кезінде ғана емес, сондай -ақ дидактикалық ойындарда және күнделікті өмірде өткізіліп отыруы тиіс. Нәрселердің өлшеміне балалар ерте кезден-ақ назар аудара бастайды.

Балалардың өз іс -әрекеті процесінде өздерін қоршаған заттардың қасиеттері (түсі, өлшемі, формасы) жөнінде айқын да дұрыс түсініктері бірте -бірте қалыптасып отыруы тиіс.

Заттармен іс -әрекет жасағанда баланың сенсорлық тәжірибесі молаяды; заттардың сипат -ұстау арқылы бала олардың үлкендігін формасын танып біледі. Ал егер оның іс-әрекетін көрсететің ересектердің сөздерімен қосарласа жасалып отырса, баланың сөз қоры байып, ақыл -ойы дамиды. Балалардың әртүрлі заттармен жасаған іс әрекеттерің тәжірибесі оларды ең қарапайым қорытынды жасауға келтіреді: әр түрлі заттар үлкен, кіші, ұзін, қысқа бола алады. Заттар осындай -ақ дөңгелек (тәрелке, табақ, доп) және бұрыштары бар (кітап, үстел, дәптер) т.с.с болып келеді. Жыл басында (сентябрьде) балаларды шағын топтарға (4-5 баладан) бөліп олармен сабақтарды дидактикалық ойындар түрінде өткізуге болады. Мысалы, тәрбиеші 10 сақинадан құрастырылған пирамида да алады да оның теп -тегіс, сақиналар бір түсті екеніне балалардың назарын аударады: балалар пирамиданы, оның формасын қоладырмен сипап, ұстап көреді: (пирамиданың барлық сақиналарының өлшемі бірдей ме?) – деп сұрайды тәрбиеші. Сақиналарды жеке -жеке шығарып алады. Балалар бір сақинаны екіншісінің үстіне салып, олардың үлкендігі түрліше екендігіне көз жеткізеді. Тәрбиеші кезектестіріп балаларға ең үлкен сақинаны тауып алып, оны шыбыққа кигізуді ұсынады. Әр бала басқа сақиналардың ішінен ең үлкенің таңдап алады, бірақ алдынғымен салыстырғанда ол кіші болып шығады. Тәрбиеші бұған балалардың назарын аударады және үлкен, кіші деген ұғымдардың салыстырмалы екендігімен оларды алғашқы рет таңыстырады. Тәрбиеші ол сақиналардың бәрінің дөңгелек екенің атап айтады. Осыдан кейін тәрбиеші екенші бір пирамиданы алады, бұл да бір түсті бірақ ол бара-бара кішірие беретін квадраттардан құрастырылған нүкте балалардың назары мұның бірінші пирамидадан өзгешелігіне аударылады(біріншісі теп-тегіс, жұмыр, екіншісі-бұрыштары бар,тегіс емес). Шыбықтан квадраттарды шығарып алып, балалар олардың формасы мен таңысады, оны атайды, саусағымен айналдыра жүргізіп көрсетеді. Сақина мен шаршының формаларын салыстыра отырып, балалар бір пирамиданың сақиналары дөңгелек, ал екінші пирамиданың квадраттардың бұрыштары бар деген тұжырымға келеді салыстыру үшін бір квадратты екінші квадратқа беттестіріп салып, олардың үлкенді-кішілі екендігіне көз жеткізеді. Әр балаға кезегімен ең үлкен квадратты таңдап алып шыбыққа кигізу тапсырылады. Үстел үстінде қалған квадраттың ең үлкені шыбыққа кигізілген квадраттан кіші екендігін балалар тағы да көреді. Балаларға сақиналары мен квадраттары үстелге шашып тасталған екі пирамида беріледі де олар екі-үштен бірігіп өздері әр жолы ең үлкен сақинаны(немесе ең үлкен квадратты) таңдап алу керектігі жөніңдегі ережеге сүйеніп құрастырады. Келесі сабақтарда тапсырма күрделірек болуы мүмкін: пирамиданың сақиналарын(квадраттары) балаларға берілген үлгі бойынша таңдап алу. Мұндай оқу іс -әрекетінде бірдей екі пирамида пайдаланылады: біреуі – тәжірибеде, екіншісі – балалар сақиналарды берілген үлгі бойынша таңдап алу үшін үстелге шашып тасталған. Сақиналарды үлгі бойынша таңдап алу балалар үшін біршама қиынырақ тапсырма болып табылады: соңдықтан бұл әдісті үйретуді заттардың балаларға көбірек таңыс қасиеті ретінде, үлкен -кішіні айыру жөнінен өткізілетін сабақтан бастаған дұрыс. Балалар үлгі сақинаны (квадратты) таңдап алған сақинамен беттестіру арқылы салыстырады да ең алғаш тәрбиешіге әкеліп береді. Кейін олар өздігінен құрастыратын болады. Мұндай сабақтардың варианттары мейлінше көп болуы мүмкін, үлгілер кішірие немесе үлкие беретін ретпен берекет түрде берілуі мүмкін, таңдап алу үшін сақиналарды бір үстелге немесе бөлменің әр жеріне шашып тастайды. Үлгі сақиналар бір түстілерінен, ал балаларға деген сақиналар басқа түстілерінен таңдап алады т.с.с.

Көрсетілген үлгіні сақтап қалу және есінде қалғаны бойынша үлкендігі сондай сақинаны таңдап алу керек болатын (бұл әдіс көз мөлшерін дамытуға көрсетеді) тапсырма біршама күрделірек болады. Көз мөлшерін дамыту мақсатымен халық арасында тараған дидиактикалық ойыншықты (кубиктер-қыстырмалар, матрюшка, қуыршақтар, табақшалар, жұмыртқалар, бөшкелер т.с.с.), сондай-ақ монтессори системасында ұсынылатын кейбір құралдарды (цилиндрлері бар білеушілер, геометриялық қыстырмалар, ұзын әрі енді баспалдақ т.б) пайдаланған дұрыс. Нәрсенің өлшемін оқып үйренгенде халық дидактикалық ойыншықтар кең түрде қолданылуы тиіс. Ол балаларды тек көп – аз (үлкен – кіші) деген ұғымдармен ғана таныстырып қоймай, ұзындықтың басқада параметрлерімен танысуға мүмкіндік туғызады: жоғары -төмен, биік-аласа (матрюшкалар), жуан -жіңішке (бөшкелер), терең -тайыз (ыдыстар) т.с.с Матрешкаларды бірінің ішіне бірін салғанда балалар кеңістікті метрлермен таңысуға мүмкіндік туғызады матрюшкаларға таратып бергенде бір заттардың үлкендігін екінші заттардың үлкендігіне қарай сәйкестейді т.с.с. Н.Қ.Крупская халықтық ойыншықтарға үлкен мәң берген болатын. Бұл жөңінде ол былай деп жазды: - «Бала әлі үлкен -кішіні айыра біледі: оған үлкен кішіні түсінуге көмектесетің ойыншықтар беріп отыру керек.

Бұл кезде ең дұрысы -бірінің ішіне бірі салатын жұмыртқалар, әртүрлі қораптар, балаларға тамыз үлкендігі түрліше ойыншық аңдар немесе адам бейнелері сияқтылар. Балалар адам бейнелерің бойына, үлкен кішілігіне қарай ораналастыра алар еді». Н.К.Крупская сондай -ақ балаларға «...шамалары әртүрлі сызықтарды жан – жаққа қарай жүргізу және оларды өшіріп басқаларын сызу үшін оларда тақта мен түсті бордың болу керектігін айтқан. Одан кейін Н.Қ.Крупская балаларға әртүрлі ойыншықтар, қатаң, жұмсақ, қатты, ірі, ұсақ ойыншықтар беріп, оларды түйсік арқылы сезе білуін жетілдіру үшін»...қапшықтан қандайда бір затты алғанда оны ұстап – сипау арқылы айыра білуге, формасын ұстап -сипап айыра білуге үйрету. Осылайша, балалар заттың өлшемдерімен және формасынмен алғаш танысу негізінде балаларды ұзындықтың әртүрлі параметрлерің: ұзындығын, енің, биіктігін айырып тани білуге үнемі үйрете отыру мүмкін болады.

Сабақтарда балаларға шамаларды салыстыру әдістерін үйреткен жөн. Осы мақсатпен ұзындығы -ені немесе биіктігі жөңінен өзгеше материалдардан жиыны болуы қажет. Өлшемдері бір -біріне кереғар картон (не ағаш) жолақтарды, мысалы ені бірдей ұзын және қысқа жолақтарды немесе ұзындығы бірдей жалпақ және жіңішке жолақтарды т.с.с пайдалануға болады.

Тәрбиеші 1 жолақты беттестіріп не тұтастырып салып жолақтың ұзындығын немесе еңін салыстыру әдісін көрсетеді. Қандай да бір параметрді (ұзындығын немесе енін) бөліп көрсету үшін әр түсті жолақтар, мысалы, ұзын қызыл жолақпен қысқа сары жолақ алған дұрыс болады. Беттестіру әдісін кішкентайларға үйреткенде, олардың назары бір жолақтың екі ұшы(бұрышы) екіншінің екі ұшымен (бұрышымен) дәл ме дәл келуі тиіс болатындығына аудару керек: сонда ғана жолақтардың қайсысы ұзынырақ екендігі көрініп тұрады. Салыстырғанда: «Қызыл жолақ ұзынырақ, ал сары жолақ қысқарақ» деген сөзбен тианақтау керек.

Көрсетіп түсіндіргеннен кейін барлық балаларға әр түске боялған, ұзындықтары түрліше жолақтар үлестіріліп беріледі. Жолақтарды біріне -бірін беттестіріп салу салу арқылы кімнің қандай жолағы ұзынырақ, ал қайсысы қысқарақ екенің аңықтайды. Жолақтарды ұзындығын аңықтау үшін ғана салыстырып қоймай, салыстыру процесін, сондай -ақ жолақтары арасындағы қатынастарды сөзбен айта білуге балаларды үйретудің маңызы зор: «қызыл жолақ сары жолақтан ұзынырақ, ал сары жолақ қызыл жолақтан қысқарақ».

Сабақтың барысында балалар екі -үш рет әр түсті жолақтармен алмаса алады. Тәрбиеші балаларды жолақтардың үлкендігі түсіне байланысты болмайтындығы жөңіндегі тұжырымға келтіреді.

Балаларды бір жолақты екіншісіне тұтастыру әдісіне үйрету бойынша сабақ жоғардағыға ұқсас өткізіледі. Бұл жағдайда ұзындығы (немесе еңі) әртүрлі, түсі бірдей жолақтарды пайдаланған жөн. Тұтастыру әдісін үйреткенде жолақтарды екі жағы: ең қысқа жағы вертикаль түзеу сызық жасап біріне -бірі жалғасып келгендей, ал қысқа және ұзын жолақтардың ұзын жақтары дәлме -дәл келуі керектігіне балалардың назары аударылады.

Көрсетілген әдіс іс -әрекетпен және сөзбен (айтылу арқылы) пысықталуы тиіс.

Көрсетілген әдістерді колдана отырып, балаларға тәрбиеші екі жолақты ені жөнінен салыстыра білуге үйретеді (кең — тар), (енді — енсіз).

Жоғары — төмен, биік — аласа (ұзын — кысқа) параметрлерімен таныстыру үшін тәрбиеші диаметрі әр түрлі, біреуі екіншісімен мүлде кыска жұмыр (дөңгелек) екі шыбыктын диаметріне тең, ұялары бар ағаш тактаны пайдаланады. Шыбыктардын ұзындығын, балалар оларды үстелге қатар тізіп қойып салыстырады да қызыл шыбық жасыл шыбықтан биік, ал жасыл шыбық кызылдан аласа екенін аныктайды. Сонан соң балаларға балшықтан жасалған, екі ұясы бар тағандар мен үлкендігі әр түрлі және әр түсті екі таякша таратып беріледі. Балалардын, өздері таяқшаларды ұяларға кіргізіп (әр баладағы) қайсы түсті шыбык биік, ал қайсысы аласа екенін айтады.

Жуандық (жуан — жіңішке) жөнінде түсінік беру үшін ұзындығы бірдей, бірақ жуандығы жөніненбір-біріне кереғар қарындаштарды пайдалануға болады. Балалар биіктігі әр түрлі таяқшалар кіргізілген ұялар бұл жағдай үшін енді жарамайтынын байқайды. Ұяға тек жіңішке бір ғана қарындаш кіре алады, ал жуан қарындашқа үлкен ұя керек. Егер тақта жас балшықтан жасалған болса, балаларға көрсете отырып, жуан қарындаш үшін де ұя жасалады (бірак ол жіңішкеқарындашка арнап жасалғаннан едәуір үлкен). Сонан соң ұяларға кіргізілген қарындаштарды салыстыру негізінде балалар олардың биіктігі бірдей, бір қарындаш екіншісінен жуандеген тұжырымға келеді.

Әр түрлі заттардың арасындағы өзгешеліктер мен қатынастарды айқындан алып (үзын — қысқа, кең — тар, биік— аласа, жуан —жіқішке), заттардын бір-бірінен өзгешелігі олардың үлкендігінде болып, формасы бірдей болуы мүмкін екендігін балалар бірте-бірте білетін болады.

Балаларды заггттардыңөлшемдерінің тең еместігімен және теңдігімен бірден таныстыру орынды бола қояр ма екен. Ең алдымен заттардыңүлкендігінің бірдей еместігі жөніндегі білімге сүйеніп, олардыңөлшемдері бірдей болуы да мүмкін екендігін көрсету керек. Жолақтар ұзын да, қысқа да, бірдей де болуы мүмкін (кең — тар, енді — енсіз және ені бірдей т. с. с.). Біршама кейінірек «бірдей» (ұзындығы, ені, биіктігі, жуандығы) дегеп сөзді «тең» (үзындығы, ені, биіктігі, жуандығы) деген сөзбен алмастыруға болады, бірақ оған асығудың қажеті жоқ; балалар ұзындыктың әр түрлі параметрлерін танып-білуде дұрыс бағдарлай білгенде және ұзын (ұзынырақ, неден?), қысқа (қысқарақ, неден?) деген сөздерді пайдалана білген жағдайда ғана сондай алмастыру жасаған жөн.

Алған білімдерді басқа сабақтарда да пайдалану қажет, мысалы, кең және тар соқпақтың суретін салу, ұзын жәнеқысқа сәбізді пластилиннен жабыстырып жасау. Иллюстрацияларды қарастыру немесе әңгімелеп беру кезінде «Ағаш үйден биік» деген сөз тіркестерін пайдаланатын болсын немесе серуенде жүргенде ағаштар бұталардан биік, бір ағаштың діні екіншісінің діңінен жуан, ағаштардың бұтақтары жуан және жінішке, өзен бұлақтаи кең (енді) т. с. с. екенін анықтайтын болсын, соны тәрбиеші пайдаланып отыруы керек.

Ұзындық параметрлерінің өзің тіпті сәбилердін де танып білетінін ешке сақтау маңызды, бірақ ең бастысы – олардың атауларының дәлдігін дифференциялап алу, ал бұл болса түгелдей балалармен откізілетін тәрбие жұмысына байланысты.

Форманы ажыратып тану өте ерте басталады. Үш жасқа қараған балалар формалардың дөңгелек (домалақ) доп, дөңгелек тәрелке, дөқгелек табақ т. б. осы сияқты кейбір атауларын да меңгеріп алады. Бірақ балалар ойыншық түрінде қабылданатын геометриялық фигуралардың: квадраттын, дөңгелектің, үшбұрыштың көптеген қасиеттерін әлі де болса білмейді. Алайда бұдан балалар олардың формасын айыра алмайды деген сөз шықпайды, олар: үй мен төбе жасау үшін куб және үшбұрыш керек, әдемі суретті бейнелеп көрсету үшін дөңгелек, квадрат, үшбұрыш т. с. с. керек болатынын айтады.

Дидактикалык ойындар үшін керек заттардың ішінде геометриялық фигуралар: квадрат, үшбұрыш, дөнгелек болуы тиіс. Балалар бұл формалардын контурын ұстапсипалау және көру аркылы байқап, олардың атауларары мен өзіндік ерекшелігін біледі.

Балаларды айнала коршаған заттар өзінін формасы жөнінен алуан түрлі және олардын ішінде, дөңгелектеріне қарағанда, тік төртбұрыш тәрізділері көбірек. Балаларды заттардың формасын көріп, оларды дөңгелек түріндегі және бұрыштары барлары деп қарапайым түрде топтай білуге үйрету маңызды. Бұл топтауда балаларға белгілі геометриялық фигуралар негіз етіп алынуы тиіс. Доп, шар, тәрелке—дөңгелек, қияр — дөңгелек, бірақ ұзынша, ал кубтын, кітаптын, қораптың —бұрыштары бар екенін балалардың өздері-ақ айтады. Сондықтан балалар заттардыдифференциялауға дайын.

Осындай сабақты қалай өткізуге болады?

Балалар геометриялық фигураларды (шаршы мен дөңгелекті) бұл кезде айырып тани жәіне атай алады дейік. Тәрбиеші ең алғаш үлкен дөңгелек пен квадратты көрсетіп, олардың білімдерін тексереді. Сонан соң өз кораптарынан тиісті фигураларды табуды (балалардын колында олар әр түсті) және кансысында қандай фигура, түсі қандай екенін айтуды ұсынады. «Дөңгелек (шаршы) екенін қалай білуге болады?» - деп сұрайды тәрбиеші. Балалар фигураны контуры бойымен саусағымен айналдырып; шығады да квадраттын бұрыштары болатынын, ал дөңгелектін бұрыштары болмайтынын айтады.

Сонан соң тәрбиеші тәрелкені (ұсак тәрелкені) көрсетеді де контуры бойымен саусағымен айналдыра көрсетіп шығып, тәрелкенін, неге ұқсай- тынын: дөңгелекке ме әлде шаршы ға, соны ойлап көруді ұсынады. Шақырылған бала тәрелкенін контурын саусағымен айналдыра көрсетеді де оның дөңгелекке ұқсайтынын айтады. Дәл осылайша қораптыңқақпағы (немесе түбі) көбінесе неге ұқсайтынын және неліктеп олай екенін анықтауды ұсынады. Балалар оның бұрыштары квадраттың бұрыштары сияқты екеніп айтады.

Салыстыру тәсілдері жөнінде қажетті нұскаулар берген соң, тәрбиеші сабақтын екінші бөліміне көшеді. Ол бір үстелге дөнгелекті, ал екіншісіне квадратты қояды да шақырылған үш балаға ұсақ бір-бір заттан: біреуіне тәрелке, екіншісіне ұсақ тәрелке (қуыршаққа арналған ыдыс- аяқтан), тағы біреуіне парақ қағаз (дәптерден), тағы біреуіне қол орамал ұстатады. Сонан соң ойыншыктың формасын ол саусағымен айналдыра керсетіп, ол қайсы геометриялык фигураға көбірек ұқсайтын болса, ойыншықты сол фигура тұрғанүстелге қоюды тапсырады. Осыған ұқсас бірнеше тапсырмаларды орындап, балалар дөнгелек заттар мен бұрыштары бар заттарды карап шығып, үстелдердің айналасына жиналады. Ен алдымен тәрбиешінің өзі тұжырым жасайды, ал балалар үстелге койылған заттарды атай отырып, сол қорытындыны нақтылай түседі. «Мұнда дөнгелек пен барлық дөнгелек заттар жатыр»,— дейді тәрбиеші, ал балалар атап шығады. «Тәрелке, ұсак тәрелке, шар, доп». Мұнда шаршы мен бұрыштары бар барлық заттар жатыр», ал балалар атайды: «Парақ қағаз, қол орамал». Бұдан кенін мұндай қорытындыны балалардың өздері жасайды.

Топтау әдістерін ұғынын алуларына қарай ойын түріндегі жаттығуларды күрделендіруге болады: әрбір бала өз үстелінде отырып, өзіне берілген бір емес, екі-үш-тәрт затты қарап шығып, сондай тапсырмапы өздігінен орындайды немесе бір үстел басында отырған балалар дөнгелек заттарды бір қорапқа, ал бұрыштары бардарын екіншісіне салады. Бара -бара заттарды олардын суреттерімен алмастыруға болады, бұл—жиынтықтарды түрлендіре түсуге едәуір мүмкіндік береді.