Р түрлі екпіндер мен дирижерлау

Лшем мен ырғақ заңдылықтары

Ырғақ, ритм (грек. rhythmys – үйлесімділік, rhйo – ағамын) – музыкалық дыбыстардың зандылық өлшемде алмасуы. Ы. - музыка, поэзия, бейнелеу өнері мен архитектурада негізгі мәнерлеу және түр тудыру құралдарының бірі. Музыкада музыкалық мелодияның ырғақтық қүрылысы музыкалық заңдылықтармен айқындалады. Ырғақтың өлшем үлестерінің тегеурінді (әлді) және тегеурінсіз (әлсіз) түрлері болады; олардың ауысып келіп отыруы метр өлшемін түзеді. Дыбыстардың бір ырғаққа құрылуы музыкалқ шығармалардың жақын немесе алшақ жаткан бөліктерінде кездесе береді. Осыған орай музыкалық формалардың музыкалық фазаларын, сөйлемдерін, кезеңдерін және одан да ірі бөлімдерін кұру заңдылықтары туады. Әрбір музыкалық жанрларға және ұлт музыкасына тән ырғақтық формалар мен қайырмалар болады. Кейбір музыкалық жанрларының өзіндік ырғақ ерекшелігі болады. Мысалы, мазурка, полька, лезгинка, т.б. Сондай-ақ, ырғақтың көркемдік құрал ретінде музыкалық образдарды айқындаудағы маңызы бар. Ырғақтың архитектурада, әсіресе архитектура ансамбльдер салу ісінде үйлесім тауып, жалпы көрінісінің үнасымды болуына ырғақ елеулі әсер етеді. Ырғақ сән және кодданбалы өнерде, әсіресе ою-өрнекте кеңінен қолданылады.

Бірінші сәбилер тобына арналған ән репертуары

Қыркүйек:«Біздің ойыншықтар»,«Айгүл қонақта»,«Көңілді сылдырмақтар»,«Қуыршақпен билейміз»,«Бала, бала, балапан»

Қазан:«Алтын күз»,«Күз ырғағы»,«Күн мен жаңбыр»,«Күзгі бақта»

Қараша:«Үй жануарлары»,«Менің мысығым»,«Ормандағы сұр көжек»,«Күшігім менің»,«Қонжық пен көжек»

Желтоқсан:«Қыс қызығы»,«Қараңдаршы далаға»,«Шырша мен ойыншықтар»,«Қаршақыз бізде қонақта»

Қаңтар:«Біздің балабақша»,«Кел, балақан»,«Көңілді пойыз»,«Әжемізде қонақта»,«Желбірейді жалауша»

Ақпан:«Менің отбасым»,«Менің әжем»,«Анам менің тамаша»,«Бесік жыры»,«Әлди-әлди ақ бөпем»

Наурыз: «Көктем келді»,«Әжем келді ауылдан»,«Санамақ»,«Жаңбыр жауды себелеп»

Сәуір:«Төлдер»,«Қошақаны қойдың»,«Лағым»,«Құлыншақ»,«Әукім-әукім, бұзауым»,«Ботақан»,«Жайлауда»

Мамыр:«Әуенді сандықша»,«Көктем гүлі көрікті»,«Көңілді барабан»,«Кел, билейік

 

р түрлі екпіндер мен дирижерлау

Форте—қатты, Пиано—жәй, пианиссимо-өте жәй, фортиссимо-өте қатты, крещендо-біртіндеп қатты, деминуэндо— біртіндеп жәй.

Жай екпіндер

Largо (лярго) ------- шығарманың екпінін кең, созыңқы

орындалуын көрсетеді.

Adagiо (адажио) ----- екпіні өте жай, мұнымен қатар биязы

орындалуын көрсетеді.

Grave (граве) --------- мұңды, ауыр, салмақты орындалуын

көрсетеді.

Lentо (ленто) --------- ақырын, жай орындалуын көрсетеді.

2. Бір қалыпты орташа екпіндер.

Andante `(анданте) ------- екпіннің қадамдап асықпай жүруін

көрсетеді.

Andantinо (андантино) ----- баяу бір қалыпты жүруін көрсетеді.

Mоderatо (модерато) -------- орташа екпінмен жүруін көрсетеді.

Allegrettо (аллегретто) ------ жүрісін, әжептәуір жылдам екпінмен

орындалуын көрсетеді.

3. Жылдам екпіндер.

Allegrо (аллегро) ---------- екпіні жылдам жүруін көрсетеді.

Prestо (престо) ------------- шапшаң, тез жүруін көрсетеді.

Prestissimо (престиссимо) --- престодан гөрі жылдамырақ жүруін

көрсетеді.

Vivо (виво) ------------------- екпіні тез жүруін көрсетеді.

Vivace (виваче) ------------- екпіні жылдам жүруін көрсетеді.

 

Шығарманың екпінін, яғни, жүрісін біртіндеп жылдамдататын

терминдер:

Accelerandо (аччелерандо)----- тездете түсү

Stringendо (стринженто)--------ықшамды, тездеу, икемді

Strettо (стретто)-------------------нықтап

Animandо (анимандо)-------------көтеріңкі

Епінді баяулататын терминдер:

Ritenutо (ритенуто)--------------ұстамды

Rallentantо (раллентанто)---------жайлап

Ritardandо (ритардандо)----------кешігіріңкеп, кідірте

Allargandо (алляргандо) -----------шалқыта

Екпін белгілерін көбінесе орысша және қазақша да жазылады.

Мысалы:

В темпе марша --- марш екпінінмен.

Бодро ----------------көңілді, жігерлі.

Не спеша, с большим чувством - асықпай, үлкен сезіммен.

Дирижер хорды басқарушы, яғни музыкалық шығарманы дұрыс орындатып шығатын үйірме жетекшісі. Ол өзінің қимылы арқылы, орындаушыға әсер етіп, сол арқылы шығарманың дұрыс орындалуын реттеп жүргізіп тұрады. Хор жетекшісі орындаушыларға батыл, тік қарап, бет-пішіні ашық мимикалық қозғалыстарды шығарманың мазмұнына сай. Мысалы (көзбен, қаспен, иегпен көрсету, баспен көрсету) пайдаланып қолдана білу керек. Қолдың қимыл қозғалыстары бір келкі тез, бірақ аса қатты құлашталмай үнемді және нақты болуы талап етіледі. Дирижер орындалатын музыка шығармасының партитурасын жатқа біліп, бір дауысты екі, үш, төрт дауысты хорды басқарғанда оның әр дауысын жақсы етіп, қате дыбыстарды түзеп, оларды жеке орындап көрсете білу керек. Оның ерні дикциялық жағынан жаттыққан, ешбір дыбыссыз сөйлей алатын халыққа дағдыланған, есту сезімі жақсы жетілген, дамыған дәрежедә болуы өте маңызды. Дирижер үш процестің (музыкалық шығарманың композиторы, орындаушылар және тыңдаушы көрермен) арасындағы шығармашылық байланыстың ашылуына ықпал ететін және оны игеретін басты тұлға. Композитор шығармасын өне бойынан өткізе отырып, ол шығарманың идеялық көркемдік мазмұнын орындаушы ұжымға жеткізіп, орындаушылардан композитордың айтайын деген ойын тыңдаушы аудиторияға өз дәрежесінде жеткізуін талап етеді. Дирижер- ол актер, әрі орындалған шығарманың режиссеры деп айтуға болады, себебі ол шығарманың мазмұнын ашуда неше түрлі әдістер қолдана отырып, көркем образды жасап шығарады. Дирижердың (орындайтын шығарманы хорға үйретпес бұрын өзі танып біліп) композитор ойын іштей сезінуі сол музыка туралы өз ойын толғауының пайда болуына әсер етеді.

25. Ноталық сауаттылық

Нота жазуы, нотация (лат. notatio - жазу, белгі) - музыканы жазу үшін қолданылатын графикалық белгілер жүйесі. Нота жазуы көне заманда әріптік және невмалық нотация түрінде (сызықшалар, нүктелер, үтірлер, т.б.) болды.

Балалардың музыкалық тәрбиесін бастаған кезде, музыкалық дыбыс әлемінің ерекше құбылыс екенін есте сақтай отырып, баланы оған күшпен итергіштемей, сездірмей қуаныш сезімін оята енгізу қажет. Әр бір балаға оның дарындылығын деңгейіне қарамай (баланың бастаңғы кезде музыкаға қызығушылығын байқалмаса да) музыка әлеміне кіргізетін кілт табуға болады. Біз баланы қалай ана тілін сүюді, сұлулық пен поэзияны сезінуді үйретеміз, тап солай музыканы сүюді үйрету керек. Кішкентай балалармен дайындалған кезде, ең басты құпиясы, балалардың жасына сәйкес келетін байқатпай енгізіп, олардың музыкаға деген сүйіспеншілігін ояту болып саналады. Кішкентай оқушылармен сабақ өткізетін мұғалім сабақ үстінде балалардың көңіл - күйін көтере отырып ой - өрісін кеңейте қостап, мәжбүрсіз қызықты жағдай құрып бағыттау керек. Әр - бір мұғалімде оқыту барысында кейбір қиыншылықтар туындайды. Оқу үрдісінде менің байқағаным, балалар, алғашқы дайындықтарға келгенде қызығушылық көрсетіп фортепианода тезірек ойнағылары келеді. Ал енді нота сауаттылығын жаттаған кезде (ноталар скрипка кілтінде, бас кілтінде, қайда жазылатының, ноталардың ұзақтығы қандай болатының) кейбір, соның ішінде (тынымсыз, шыдамсыз) балаларда сабаққа қызығушылығы бәсеңдейді. Кейбір проблемалар пианистік әдетін құрған кезде де болды. Балаға стаккато - қысқа үзіліп, легато - байланысты, нон легато – бөлек ойналады деп түсіндіргенде, бала стаккато ойнаған кезде – қолын өте тез тартып алады, нон легато орындаған кезде – қолын дұрыс көшірмей, легато орындаған кезде – ойнаған дыбысты жібермей келесі дыбысты басады. Стаккато, нон легато, легато орындау үшін «доп», «жапырақ», және «жұлдыз құрт» ойындарын ойлап шығардық. Мысалы: «Доп» - стаккатоны қысқа, үзіп ойнап, клавишалардың үстінде секіріп жүрген доп сияқты елестету керек, «Жапырақ» - нон легатоны күзгі жапырақтың жоғарыдан жерге үзіліп түсіп жатқанындай бөліп ойнау керек, «жұлдыз құрт» - легато байланысты ойналады. Жұлдыз құрттың клавишалармен тиер – тимес жорғалап өткеніндей. Балалар нота сауаттылығын тезірек игеру үшін түрлі - түсті гамманы қолдандым. Ноталарды әртүрлі түспен жаздым. Бұл «ойынды» біз «кемпірқосақ» деп атадық. Нота сауаттылығын үйренерде «Кемпір - қосақтың» жеті түрлі түстерін қолдануға болады. Ноталардың орналасуын түрлі түспен жазамыз. До – қызылмен, Ре – сарғыш қызылмен, Ми – сарымен, Фа – жасылмен, Соль – көгілдірмен, Ля – көкпен, Си – күлгін түспен жазылады.

Осылай түрлі – түстерді қолданып басқа октавадағыда ноталардың орналасуын үйренуге болады. Ырғақты сезінуге балаға алдымен тыңдатылған әуен көмектеседі. Әуеннің ең алғашқы көңіл - күй көрініс балаларға қимыл арқылы түсіндіру маңызды екені белгілі. Сондықтан бастапқы дайындалу кезеңінде әуендік қимылдар мен, ырғақпен айналысуды ұсыну қажет.