Bogowie
Wielu badaczy dawnych religii pogańskich powątpiewało w szanse odtworzenia słowiańskiego panteonu, jednak z pewnością wśród wczesnośredniowiecznych Słowian istniał zorganizowany zespół wierzeń, z obrębu którego byłoby można wyróżnić bóstwa główna i pomocnicze. Z powodu nielicznych źródeł trudno jest odtworzyć dokładną hierarchię bóstw wraz z datowaniem kultów poszczególnych z nich, lecz dostępne materiały pozwalają na to, by móc bez wątpienia powiedzieć coś więcej o specyfice słowiańskiej religii pogańskiej.
Analiza dostępnych źródeł pozwala na wyodrębnienie naczelnych bóstw, którym cześć była oddawana wyjątkowo gorliwie. Te same źródła pozwalają również dostrzec podobieństwa pomiędzy poszczególnymi kultami, a także omówić kilka pomocniczych bóstw, o których pamięć zachowała się za sprawą zapisków kronikarzy i odkryć archeologicznych. To wciąż za mało, by wiernie zrekonstruować świat religii dawnych Słowian, warto jednak dostępne źródła i prace badaczy pozwalają już na to, by powiedzieć o niej znaczniej więcej niż jeszcze w XIX w., kiedy religia dawnych Słowian stała się modna za sprawą twórców epoki romantyzmu.
Autor: Dušan Božić
Słowiański system wierzeń wiernie wpisywał się w typ mitologii praindoeuropejskiej. Wśród dawnych ludów, które wyodrębniły się ze wspólnoty praindoeuropejskiej można było dostrzec powszechnie takie tendencje jak: podział władzy zwierzchniej na prawną i magiczno-religijną, kult siły i walki zbrojnej oraz pochwałę płodności. Przekładało się to wiernie na trójpodział społeczeństwa na kapłanów, wojowników i rolników. Poszczególne mity rozwijały się w oparciu o obowiązujący ustrój społeczny i otaczającą rzeczywistość, przez co mitologie sukcesywnie zaczęły coraz bardziej się od siebie różnić. W oparciu o te procesy z czasem wyodrębnił się panteon słowiańskich bóstw, który w ogólnym zarysie zostanie omówiony poniżej.
Badaniom religii słowiańskiej sprzyja fakt panowania wśród Słowian przez pierwsze tysiąclecie naszej ery względnie jednolitej kultury, do której chrześcijaństwo stopniowo zaczęło wdzierać się w VIII wieku. Poszczególne źródła wiedzy o rodzimych bogach są miejscami niekonsekwentne, jednak na ich podstawie można w większości wypadków bez problemu wnioskować o funkcjach naczelnych poszczególnych bóstw. Główny podział boskiego panteonu według Aleksandra Gieysztora opierał się na podziale na bóstwa główne i pomocnicze, który zostanie uwzględniony również w poniżej. Po więcej informacji o poszczególnych bóstwach odsyłamy jednak do odrębnych wpisów.
|
|
|
Autor: Dušan Božić
Perun, bóg niebios, piorunów i nie tylko
Perun etymologicznie oznacza ten, który uderza. Czynność ta nie odnosi się jednak wyłącznie do uderzania grzmotów, ale też do innych atrybutów tego bóstwa, takich jak siła i bitewna skuteczność. Perun jako gromowładny bóg wiernie wpisuje się w nurt naczelnych bóstw władających piorunem, które można odnaleźć w innych mitologiach indoeuropejskich. Słowiański pan niebios był powszechnie kojarzony z dębami, majestatycznymi drzewami często błogosławionymi przez Peruna za pośrednictwem piorunów. Kult Peruna w źródłach historycznych i ludowych jest dobrze poświadczony, jednak na uwagę zasługuje fakt, że nie ma jednoznacznych przesłanek za tym, że był on powszechny na obszarze całej Słowiańszczyzny.
Perun za sprawą sprawowania funkcji boga wojny był często przedstawiony również z koniem i toporem. Powszechnie kojarzono go również z dębem (świętym drzewem) i drapieżnymi ptakami. Autor: Dušan Božić .
Perun zajmuje ważne miejsce w słowiańskich wyobrażeniach kosmicznych. Poszczególne mity często opowiadają o jego walce z naczelnym złym. Sam Gromowładny jest nierozłącznie kojarzony z niebem, które w układzie wertykalnym jest niewątpliwie wartościowane pozytywnie, stanowiąc w ten sposób przeciwwagę dla świata podziemnego. Bronią Peruna były kamienne pioruny, których pozostałościami są skamieniałe belemnity, zwane też kamieniami lub strzałkami piorunowymi. Typowo słowiańską realizacją praindoeuropejskiego mitu jest historia o starciu Peruna ze Żmijem, która wpisuje się w nurt indoeuropejskiej mitologii porównawczej objawiającej się w dualistycznej kosmogonii i psychomachii, walki władcy niebios z demoniczną postacią zła.
Towarzyską Peruna była Perperuna, o której pamięć najlepiej zachowała się za sprawą południowosłowiańskiego obrzędu oblewania symbolicznej Perperuny dziewczyny wybranej ze wspólnoty. Rytuał ten miał służyć sprowadzeniu deszczu po długim okresie suszy. Boska towarzyszka Gromowładnego będąca opiekunką opadów atmosferycznych wiernie wpisywałyby się tutaj w praindoeuropejski wzorzec. Badacze spekulują jednak, że Perperuna (zwana obocznie Dodolą) mogła być wyłącznie żeńską hipostazą Peruna, nie zaś samodzielnym bóstwem. Gromowładny niejedną ma bowiem postać, a co za tym idzie niejedno też imię. W obraz Peruna wpisane są silne rysy patriarchalne związane z przedstawianiem go jako większego plemienia. Tak zaawansowanie rozwinięty bóg, będący też strażnikiem praw, występował w tzw. postaciach zbliżonych, różnych wcieleniach, wśród których najbardziej znanymi są Świętowit, Jaryło i Rujewit. Poszczególne wspólnoty słowiańskie zaczęły za sprawą chrześcijaństwa brać sobie na patrona poszczególne naczelne bóstwa, nadając im przy tej okazji liczne nazwy lokalne, które mocno utrudniły badaczom odtworzenie zasięgu kultów poszczególnych bogów.
|
|
|
Słynny Idol ze Zbrucza.
Zdjęcie: Mateusz Kudła (CC)
Świętowit etymologicznie oznacza Potężnego Pana: Tego, Który Rozporządza Mocą Nadprzyrodzoną. Warto o tym pamiętać, odżegnując się w ten sposób od rozpowszechnionej przez J. Lelewela formy Światowid, która wyprowadzana była od oczywistego widzenia czterech stron świata. Kult bóstwa o tym imieniu znajdował się m.in. w pobliżu słynnej Arkony. Czterogłowe przedstawianie Świętowita miało związek z symbolicznym znaczeniem czwórki, którą można postrzegać jako doskonałość i zamkniętą całość. Rozważania nad rytuałami poświęconymi temu bóstwu pozwala na dojście do wniosku, że ono również miało związek z niebem i piorunami.
Słowianie znad Bałtyku przedstawiali Świętowita z konkretnym atrybutem rogiem, który jest zarówno symbolem władzy, jak i cykliczności (służy wszakże również jako naczynie, w którym stary napój zastępowany jest nowym). Co więcej, bóstwo to bywało również łączone z funkcjami typowo rolniczymi: gospodarowanie ludem i zasobami zboża, zapewnianie obfitości plonów itp, a także atrybutami militarnymi (broń, koń). Te i inne podobieństwa pozwoliły niektórym badaczom do utożsamienia arkońskiego Świętowita z wschodniosłowiańskim Perunem.
Rugewit / Rujewit Pan Rugii, kolejny słowiański bóg wojny. Tym razem przedstawiany z siedmioma głowami i mieczami (z ósmym w ręku). Niektórzy badacze łączyli go też z płodnością (związek ze słowem ruja). Możliwe, że jest to kolejna hipostaza samego Peruna. Na samej Rugii odnaleziono jeszcze wizerunki Porewita (Pan Siły Naporu) i Porenuca, które również wykazują podobieństwo do Gromowładnego.
Wśród Słowian połabskich czczony był również Jarowit bóg młodzieńczej siły. W źródłach białoruskich jest z kolej poświadczony Jaryło młodzieńczy bóg w białej szacie przedstawiany na białym koniu, z głową ludzką i kłosami zboża w rękach. Oba te bóstwa były łączone z dwoma głównymi funkcjami: wojowaniem i strzeżeniem prac rolniczych, które są przecież przyległe bóstwu najwyższemu. Znane są podania o starym Jaryle ustępującym miejsca młodemu, co miało związek z żegnaniem zimy i witaniem wiosny (zwyczaj zbliżony do tych związanych z kultem Marzanny).
|
|
|
Wielość podobnych wyobrażeń może mieć związek z rozwojem religii pogańskiej, która od bogatych wierzeń demonologicznych zaczęła zmierzać w kierunku henoteizmu, uznawania wielkości wielu bóstw przy równoczesnym wywyższeniu jednego konkretnego, którą była najczęściej jedna z domniemanych hipostaz Peruna. A. Brückner był zdania, że to nie
bóstwa się zmieniają tylko ich nazwy. Perun bez wątpienia był mnogi. Tak bardzo, że aż trudno dziś wymienić wszystkie jego imiona.
Czyżby Jaryło był młodzieńczym wcieleniem samego Peruna? Autor: Dušan Božić
Więcej informacji o Perunie tutaj.
