Көркемдік әдіс, оның түрлері

Мақсаты- көркемдік әдіс туралы ұғымдарын кеңейту, оның түрлерін көркем шығарманы

талдау арқылы ұғындыру, меңгерту.

Жоспары:

11.1. Шығармашьшық және көркемдік әдіс. Көркемдік әдіс туралы ой-пікірлер.

11.2. Кеңестік эдебиеттанудағы көркемдік әдіс мэселесі. Соц.реализм.

11.3.Қазіргі қазақ әдебиеттануындағы әдістер.

Әдебиеттер:

1. Қабдолов 3. Сөз өнері. - Алматы. 1992

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы - Алматы. 1969

3. Абрамович Г. Введение в литературоведение. -Москва. 1979

4. Атымов М. Идея жэне композиңия. Алматы, 1970

5. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. - Алматы, 1991

6. Нұрғали Р.Әдебиет теориясы. Нұсқалық. Астана, Фолиант, 2003.

7. Жарылғапов. Ж. Қазақ прозасьшдағы әдеби ағымдар және көркемдік әдіс. авторефераты. Астана, 2009.

 

Жазушы шығармашылығы оның өмір тарихымен тығыз байланысты. Шығармашылық жазушының адамдық болмысымен, азаматтық бітімімен, өз өмір тәжірибесімен, дүниетаньшымен ұласып, бірігіп, біте қайнасып жатады. Әрбір әдеби шығарма оқырманға оны жазған автордың шығармашылық ерекшеліғін танытады. Оны тілден де, тақарыптан да, идеядан да, образ жасау тәсілінен де көруімізге болады. Әр шығармадан көрінетін осындай суреткерлік ерекшелік оньщ барлық шығармасынан көрінуі мүмкін. Осыны стиль, яғни суреткердің стилдік ерекшелігі деп атаймыз.

Стиль - өнер ерекшелігі. Әр стиль бір ғана суреткерге тән ерекшелік. Ал осындай өнер ерекшелігі бір емес, бір топ суреткерге тән болуы әдеби ағым деп аталады.

Стиль бір ғана суреткерге тэн ерекшелік болса, ағым бірнеше суреткерге тән шығармашылық бірлік.

Әдеби ағым - тарихи категория: белгілі бір қоғамдық жүйенің белгілі кезеңдегі белгілі саяси-әлеуметтік сипатына сәйкес туады да, сонымен бірге дамьш, бірге жоғалып отырады. XVII ғасырдың аяқ кезеңінде туып, XVIII ғасырдың орта тұсына дейін өнер атаулының бәрінде, әсіресе, Европа әдебиетінде кең өріс алған ағым классиңизм. Осы тұста өмірдегі абсалютизммен күрес идеясынан туған сентиментализм өнерде классиңизмді ауыстырар тең ағым болып табылады. Сентименталистік шығармаларда сезімге табьшу әбден шарықтауу шегіне жеткен.

Көркемдік әдіс - өнер туындысында адам образын жасауға, сол арқылы шындықтың сырын образды түрде ашуға қажет өмір деректерін белгілі бір эстетикалық талғам биігінен таңдаудың, қорытудың және жинақтаудың өзгеше принңипі, сайып келгенде, өмір шындығьш өнер шындығына айналдыра саралап, бегілі бір қоғамдық идеал түрғысынан қайта туғызудың айрықша типі. Шығармашылық әдіс екеу: романтизм жэне реализм.

Әдіс — көркем шығарманың дүниеге келуінің кілті. Әдіс әрбір суреткердің сол өзі өмір сүріп отырғн қоғамдағы идеолоғияға қарым-қатынасын анықтайды.

Көркемдік әдіс — Жазушьшың өмірді бейнелеуде нақтылы болған, яки болатын жағдайларды, өмір құбылыстарын тірек етуі немесе өмірдің өзі қандай болуы қажет деген өзінің ой-түсінігіне сүйенуі - осы екеуінің қайсысына көбірек мән беретініне сәйкес сипатталады. Бұл пікір алғаш Аристотельден бастап орнығып, кейін Белинский оны соңғы дәуірлердегі әдебиет тарихына сүйене отырьш дәлелдеді. Көркем әдебиет пен өнердің бүкіл даму тарихында әр дәуірде әр түрлі нақтылы сипат алып, үнемі бой көрсетіп келе жатқан негізгі екі көркемдік әдіс - романтизм мен реализм деуге болады. Қазақ жазба әдебиетінде реализм Абайдан бастап қанатын кең жайды. Реализмге тән бейнелеу тәсілдері де қазақ әдебиетінде көптеген ақын, жазушылардың шығармаларында ертеден орын алып келеді. Алайда романтизмді қазақ әдебиетінде белгілі бір тарихи дәуірде берік орын тепкен ағым деуден гөрі, бейнелеу әдіс-тәсілдері түрінде көбірек кездеседі., деп қараған дұрыс! Романтизм әдісі бірыңғай қолданылмай, көбіне реалистік әдебиетпен жалғас, аралас келетіні осыдан болса керек.

Романтизм - өмірді, өмір құбылыстарын асқақтата суреттейтін әдіс. Көркем әдіс ретінде романтизм әдебиетке жаңа тақырып, жаңа кейіпкерлер әкелді., сөз өнерін көптеғен көркемдік ерекшеліктермен байытты. Романтизм мен реализмді екі түрлі әдіс деп қарасақ, олар бірін-бірі толықтырып, біріне-бірі нәр бере алатынын есте сақтауымыз керек. М:Жұмабаевтың «Батыр баяны» романтикалық сарын айқын көрініс тапқан, әсерлі шыққан туындылардың бірі.

Реализм - өмірдің көріністерін шынайы суреттеу ідісі. Реализм өмірде болатын үнемі кедесетін нақтылы жай-жағдайларды кеңінен қамтьш, қай құбылыстың болсын даралық белгілерін де жинақгалган көптеген құбылыстарға ортақ сипаттарын да нанымды суреттеп, нағыз типтік дәрежеде көркем образдар, бейне, тұлға жасау.

Қазақ әдебиетінде реализм әдісі Абай поэзиясында жоғары сатыға көтерілді. Абайға жалғас қазақ әдебиетінің ірі өкілдері Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов т.б. реализм әдісін өркендетіп, дамытты. Ағартушылық реализм, сьшшыл реализм, социалистік реализм қазақ прозасьшың даму кезеңдерін айқындаған әдістер. Ұлттық әдебиетімізде ағартушылық реализмнің күшеюі дәстүрлі жанрлық канондардың өзгеріске ұшырауына, прозалық жанрлардың өркен жаюына мықты серпін берді. Ағартушылық реализмдегі дидактизм - публицизм - поэтизм бірлігі сақталды. Сыншыл реализм суреткерлері адам болмысын бейнелеуде оның тек сыртқы тұрпат-белгілері және әрекеттерімен шектеліп қалмай, тұлғаның ішкі дүние иірімдері мен әлеуметтік шарттылығына баса назар аударды. Ұлттық прозамызда соцреализмнің әдебиеттің халықтығы, партияльшығы, таптығы, тарихи оптимизм, социалистік гуманизм, интернационализм сияқты қағидалары жүзеге асқан әр түрлі деңгейдегі шығармалар дүниеге келді. Адамзат баласының көркемдік дамуындағы ең ірі белестері болған классицизм, ағартушылық, сентиментализм, романтизм, реализм, модернизм, постмодернизм сияқты бағыттар мен ағымдардьщ алмасулары - әдебиеттің сатьшап дамуьшдағы ортақ заңдылықтар көрсеткіші. Әдебиет дамуының сатыларына сәйкес пайда болған бағыттар мен ағымдар көркем ойдың түрлі арнада дамуына, әдебиет функциясьшың күрделенуіне әкелді. Қазақ әдебиеті басқа елдердің мәдениетімен белсенді қарым-қатынасқа түсуі нәтижесінде жаңа стимулдар қалыптастырды. Ондай ықпалдастьщтар ұлтымыздың бай фольклоры жэне поэзиялық құндылықтарымен бірге өрілуінің нәтижесінде кәсіби ұлттық прозамыздың дүниеге келуін жылдамдатты. Ең бастысы, жаңа формамен бірге сыртқы елдердің әдебиетінде дамып үлгерген бағыттар мен ағымдардың эстетикасы мең түрлі көркемдік әдістердің бейнелеу элементтері келді. Әдеби байланыстардьщ күрделенуі ұлттық әдебиетімізді жедел даму кезеңіне шығарды.

Ал қазақ прозасында ағымдарды саралау барысында символизм ұстанымдарымен қатар сентиментализмнің, экзистенциализмнің өмір құбылыстарын игерудегі ерекшеліктері, бейнелеу тэсілдері жекелеген туындыларында айғақтальш отырғанын таныдық. Сентиментализм ағымы XX ғасыр басындағы прозада ерекше аңдалады. Ал натурализм ұлттық эдебиетте реализм ағымы ретінде өмір сүрді.

Модернизм эстетикасы XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы қазақ әдебиетінде түрлі ағымдар арқылы көрініп, сол ғасырдың 60-80 жылдарында өз жалғасын тапты. Жазушылардың адам табиғатының қарама-қайшылығына дендеу үшін архетип- кейіпкерлерге, мифологизм элементтеріне, аңыздық сюжеттерге жүгінуі қазақ прозасында неомифологизм ағымының қалыптасуына әкелді. Қаһарманның рухани өмірінің түйткілдерін импрессионистік тәсілдермен бедерлеп отыру артты. Экзистенциализмдегі өмір шындығын абсурд пен хаос дүниесі деп танитын идеялардың мейлінше маңызы өсіп, түрлі философиялық жинақтаулар жасалып отырды.

Адамзат баласының көркемдік дамуындағы ең ірі белестері болған классицизм, ағартушылық, сентиментализм, романтизм, реализм, модернизм, постмодернизм сияқты бағыттар мен ағымдардың алмасулары - әдебиеттің сатылап дамуындағы ортақ заңдьшықтар көрсеткіші. Әдебиет дамуының сатыларына сәйкес пайда болған бағыттар мен ағымдар көркем ойдьщ түрлі арнада дамуына, әдебиет функциясының күрделенуіне экелді. Қазақ әдебиеті басқа елдердің мәдениетімен белсенді қарым-қатынасқа түсуі нәтижесінде жаңа стимулдар қалыптастырды. Ондай ықпалдастьщтар ұлтымыздың бай фольклоры жэне поэзиялық құндылықтарымен бірге өрілуінің нәтижесінде кәсіби ұлттық прозамыздьщ дүниеге келуін жылдамдатты. Ең бастысы, жаңа формамен бірге сыртқы елдердің әдебиетінде дамьш үлгерген бағыттар мен ағымдардың эстетикасы мен түрлі көркемдік әдістердің бейнелеу элементтері келді. Әдеби байланыстардың күрделенуі ұлттық әдебиетімізді жедел даму кезеңіне шығарды.

Тапсырма:

Нүрғали Р.Әдебиет теориясы. Нұсқалық. Астана, Фолиант, 2003.

Көркемдік әдістер. конспект жазу

 

 

12-лекция

Әдеби бағыттар мен ағымдар.

 

Дәрістің мақсаты:

Әдеби ағым, бағыт, мектеп туралы түсінік, беру, олардың әдеби процесте алатын орнына, ғалымдардың ой-пікірлеріне талдау жасау.

Жоспары:

12.1.Әдеби бағыт, әдеби ағым, эдеби мектептің әдеби процестегі алатын орны, байланысы.

12.2.Әдеби бағыт, ағым, мектеп туралы ой-пікірлер.

12.3.Әдеби мектеп - суреткерлік шеберлік нәтижесі.

12.4.Қазақ әдебиетіндегі әдеби мектептер.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Байтүрсынов А. Әдебиет танытқыш //Шығармалары, 1989.

2. Қабдолов 3. Сөз өнері. 1992; 2002;

3. Тимофеев А. Основы теории литературы. М., 1977.

4. Гуляев Н. Теория литературы, М., 1977.

5. Әдебиеттану. Хрестоматия. Алматы, Анатілі, 1991.

6. Жарьшғапов. Ж. Қазақ прозасьшдағы эдеби ағымдар және көркемдік әдіс. Фил.ғыл. докторы ғылыми дәр. алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Астана, 2009

Әдеби процесс, яки әдеби даму үрдісінде әдеби бағыт, әдеби ағым, әдеби мектептердің мән-маңызы зор. Бұл үшеуін тегінде әдеби дамудың формалары деп танимыз. Әдеби процесс жайлы, қозғалыс үстіндегі процесс десек, әдеби бағыт, ағым, әдеби мектепті оған жан беретін, оның өзіндік ерекшеліктерін танытатын сипаттарды санаймыз.

Бір кезеңдегі әдеби процесс аясында түрліше әдеби бағыттардың, әдеби ағымдардың, мектептердің қатар өмір сүруі, дамуы, әрқайсысының өз басымдығы үшін күресуі әдеби дамудың толыққандылығын, әдебиеттің қоғамдық өмір проблемаларына белсене араласуын, сөйтіп, ұлт әдебиетінің жан-жақты ізденіс, өсу, өрлеу үстінде екендігін көрсететін фактор. Демек, әдеби даму заңдылығы.

Әдеби бағыт, әдеби ағым, әдеби мектеп, бұлар бір ұғымдар емес, алайда бір бірінен соншальщты алшақ құбылыстарды емес, керісінше бір-бірімен байланысты, қатар өмір сүретін құбылыстар.

Орыс ғалымдары (Поспелов, Гуляев, Ревякин, Кулешов т.б.) бұл мәселені қарастыра келе олардың өзара байланыстылығын, әдеби бағыттың біріншілігін анықтап дәлелдейді. Бір әдеби процесс аясында қоғамдық, көркемдік сұраныстарға орай әуелі әдеби бағыттың туып қалыптасатындығы, бағыттың өз ішінен бірнеше ағымдарға бөлінетіндігі де өнер заңдылығы. Мұны орыс, қазақ эдебиеті тарихынан көптеген мысалдар келтіріп дэлелдеуге болады. Мысалы, XIX ғасырдың II жартысында Абай өзінің шығармашылық тың ізденістері арқылы қазақ әдебиетінде жаңа реалистік жазба әдебиеттің бағытын қалыптастырды, ол осы ғасыр әдебиетіндегі жетекші бағыт болды. Сондай-ақ XIX ғ. орта тұсында қазақ әдебиетіндегі халықтық-бұқарашыл бағыттың аясында кейін осы дәуірді түгас қамтыған зар заман ағымы (М.Әуезов) туып, қалыптасты.

Ұлттық әдебиеттану ғылымында аталған категорияларға қатысты жан-жақты болмаса да сипаттамалар беріліп келеді. Е. Ысмайыловтың «Әдебиет теориясының мәселелерінде» (1940) әдеби ағым көркемдік әдістің алғашқы сатысы ретінде қарастырылып, әдіс пен ағым арасьшдағы айырым-белгілерді нақтылауға қадамдар жасалады. Қ. Жұмалиевтің екінші рет басылған «Әдебиет теориясында» (1964) әдеби бағыт пен көркемдік әдіс бір-бірінің синонимі ретінде қолданыла береді. Ал 3. Қабдолов «Әдебиет теориясының негіздері» (1970), «Сөз өнері» (1982) еңбектерінде бағыттар туралы сөз қозғамайды. Ғалым классицизмді де, сентиментализмді де, натурализмді де әдеби ағымдар деп қарастырады. Ол: «Әрбір әдеби ағымды әр қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік жағдай туғызады. Әрбір әдеби ағым - әр дэуірдегі идеологиялық күрестің эдебиеттегі көрінісі. Әдеби ағым - тарихи категория: жалпы қоғамдық дамудың белгілі кезеңдегі белгілі саяси- әлеуметтік сипатына сэйкес туады да, сонымен бірге дамып, бірге жоғалып отырады» деп баға береді [9, 340 б.]. Зерттеуші ағымды белгілі бір тарихи кезең сипатына орай өрістейтін шығармашылықтың идеялық мұраггарымен тығыз байланыстырды.

Сонымен әдеби бағыттың әдеби ағымнан басты айырмашылығы - мынау: бағыт - нақты-тарихи мәнді білдіретін, әрқилы тарихи жағдайларда пайда болатын, алдын ала дайындалған шығармашылық бағдарламаға негізделетін және мақсатты түрде нақты бір теориялық-эстетикалық ұстаным астына біріккен жазушылар тобы. Бағыттың әдеби топ, әдеби мектеп сияқты ұғымдарға сәйкесетін тұстары болғанымен, бағыттың оларға қарағанда ауқымы анағұрлым кең. Бағыт көбінесе қоғамдық-әлеуметтік, мәдени-тарихи қажеттіліктер тоғысында туьш, ол қажеттіліктер өз актуалдьшығын жоғалтқанда бірге жоғалып отыратын қасиетке ие. Ал әдеби ағымға дүниетанушылық қырлары, тарихи-әлеуметтік мәселелерге қарым-қатынасы, оны шешу жолдарындағы идеялық-көркемдік концепңиясы ұқсас қаламгерлер жатқызылады. Сонымен қатар бір бағытты құрайтын бірнеше ағымдар болады да, керісінше әдебиеттің нақты бір кезеңінде үстемдік етіп тұрған бағытқа жатпайтьш, олардың шығармашылық бағдарламаларындағы ереже- талаптарды ұстанбайтын тәуелсіз ағымдар да бола береді. Әдеби ағымдар поэзиялық форма мен прозалық жанрларда түрліше көрініс тапты. Ұлттық поэзиядағы кей ағымдар прозаның даму жолында мүлде ұшырасқан жоқ немесе жекелеген элементтері ғана кездесіп отырды.

Адамзат баласыньщ көркемдік дамуындағы ең ірі белестері болған классицизм, ағартушьшьщ, сентиментализм, романтизм, реализм, модернизм, постмодернизм сияқты бағыттар мен ағымдардьщ алмасулары - әдебиеттің сатылап дамуындағы ортақ заңдылықтар көрсеткіші. Әдебиет дамуының сатыларына сэйкес пайда болған бағыттар мен ағымдар көркем ойдың түрлі арнада дамуына, әдебиет функциясының күрделенуіне әкелді. Қазақ әдебиеті басқа елдердің мәдениетімен белсенді қарым-қатынасқа түсуі нәтижесінде жаңа стимулдар қальштастырды. Ондай ықпалдастықтар ұлтымыздың бай фольклоры жэне поэзиялық құндылықтарымен бірге өрілуінің нәтижесінде кәсіби ұлттық прозамыздың дүниеге келуін жылдамдатты. Ең бастысы, жаңа формамен бірге сыртқы елдердің әдебиетінде дамьш үлгерген бағыттар мен ағымдардың эстетикасы мен түрлі көркемдік әдістердің бейнелеу элементтері келді. Әдеби байланыстардьщ күрделенуі ұлттық эдебиетімізді жедел даму кезеңіне шығарды.

Көркемдік таным аясы кеңіген сайьш, ұлтгьщ әдебиеттің өзіндік даму логикасы мен көркемдік таным динамикасыньщ өсуі жаңа әдістер, өзгеше бағыттар талап етіп отырады. Көркем сөздің прозалық формаларының оның ішінде романның қалыптасуында романтизм эстетикасының үлкен мәні болды. Реализмнің ұлттық прозаның даму тарихында аса маңызды орын алып, адам мен дүние құбылыстарын бейнелеудегі негізгі әдіске айналуына эстетикалық алғышарттар жасаған - романтизм.

Ағартушылық реализм, сыншыл реализм, социалистік реализм қазақ прозасының даму кезеңдерін айқындаған әдістер. Ұлттық әдебиетімізде ағартушылық реализмнің күшеюі дәстүрлі жанрлық канондардың өзгеріске ұшырауына, прозалық жанрлардың өркен жаюына мықты серпін берді. Ағартушылық реализмдегі дидактизм - публицизм - поэтизм бірлігі сақталды. Сыншыл реализм суреткерлері адам болмысын бейнелеуде оның тек сыртқы тұрпат-белгілері және әрекеттерімен шектеліп қалмай, тұлғаның ішкі дүние иірімдері мен әлеуметтік шарттылығына баса назар аударды. Ұлттық прозамызда соцреализмнің әдебиеттің халықтығы, партиялылығы, таптығы, тарихи оптимизм, сопиалистік гуманизм, интернационализм сияқты қағидалары жүзеге асқан әр түрлі денгейдегі шығармалар дүниеге келді.

Ал қазақ прозасында ағымдарды саралау барысында символизм ұстанымдарымен катар сентиментализмнің, экзистенциализмнің өмір құбылыстарын игерудегі ерекшеліктері, бейнелеу тәсілдері жекелеген туындыларында айғақтальш отырғанын таныдық. Сентиментализм ағымы XX ғасыр басындағы прозада ерекше аңдалады. Ал натурализм ұлттық әдебиетте реализм ағымы ретінде өмір сүрді.

Модернизм эстетикасы XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы қазақ әдебиетінде түрлі ағымдар арқылы көрініп, сол ғасырдың 60-80 жылдарында өз жалғасын тапты. Жазушылардың адам табиғатының қарама-қайшылығына дендеу үшін архетип- кеніпкерлерге, мифологизм элементтеріне, аңыздық сюжеттерге жүгінуі қазақ прозасында неомифологизм ағымының қальштасуына әкелді. Қаһарманның рухани өмірінің түйткілдерін импрессионистік тәсілдермен бедерлеп отыру артты. Экзистенциализмдегі өмір шындығын абсурд пен хаос дүниесі деп танитын идеялардың мейлінше маңызы өсіп, түрлі философиялық жинақтаулар жасалып отырды.

Әдеби бағыт та, әдеби ағым да ақындар, жазушылар тобына қатысты құбылыс. Әр әдеби бағыттың немесе әдеби ағымның өз платформасы, бағдарламасы болуы зандылық. Мәселен, Абай негізін қалап дамытқан жаңа реалистік бағыттың мақсаты, өнерге көзқарасы оның көптеген өлеңдерінде («Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, «Өлең-сөздің патшасы, сөз сарасы») айқын тұжырымдалган. Ал «зар заман ағымының мақсаты Шортанбайдың («Зар заман), Дулаттың, Мұраттың («Үш қиян) т.б. өкілдері туындыларын идеялық нысанасынан жақсы аңғарылады. Отаршылдықтың келуі мен орнығуы кесірінен қазақтың ұлттық мемлекеттігінің, ел басқар.у жүйесінің бұзылуы қазақтың қалыпты өмірінің жойылуы, отаршылдық еріксіз толған ұнамсыз құбылыстардың көбеюі, діннен безу, елдіктен айрылу жайларьш «заман азды, халық тоздың деп түңілу және қатты сынау, бұрынғы дәуірді аңсау сарыны, міне «зар заман ағымының ерекшелігі осылар. (Ағым ерекшелігімен жете танысқысы келгендерге Б.Омарұлының «Зар заман поэзиясың (2001) монографиясын оқуды ұсьшамыз).

Көркемдік әдіс неғұрлым тұрақты құбылыс болса, әдеби бағыт, әдеби ағым қоғамдық дамудың белгілі бір кезеңінде туып, екінші бір кезеңінде өнер сахнасынан кетуі әбден мүмкін. «Зар заманың ағымы» соның айқын бір дәлелі.

Ал әдеби мектеп мэселесіне келсек, бұл да әдеби бағыт, әдеби ағым ұғымдарымен сабақтасьш-байланысып жатқан әдеби құбылыс. Әдеби бағыт, ағым бар жерде әдеби мектеп те бар. Бұлардың қатар өмір сүруі, әдеби процестегі тайталасы, қайталап айтайық, өнер дамуының заңдылығы.

Әдеби мектеп үғымының басты бір ерекшелігі оның жалпы қаламгерлерге емес, жеке үздік сөз зергері шығармашьшығына қатысты құбылыс екендігінде. Әдеби мектеп үздік талаптың өнердегі өнегесіне, оның өзгелерге тікелей шығармашылық ықласы мен жетекшілігіне қатысты ұғым. Орыс әдебиетінің тарихьшдағы әйгілі «Гогольдің натуралдық мектебің Гогольдің шығармашылық ықпалымен қалыптасқан, оның шәкірті іспетті жазушылар арасындағы шығармашылық қарым-қатьшасты танытатын мектеп, сондай-ақ орыс поэзиясы тарихьшда «Некрасов мектебініңң атқарған ролі де жоғары.

Қазақ поэзиясында Абайдьщ ақындық мектебі - әдеби мектеп. Әдеби мектеп болғасын ұстаз қаламгер бар және оның үлгісімен, ақыл-кеңесімен шығармашылық еңбек ететін шәкірт қаламгерлер бар. Абайдың ақындық мектебінің шәкірттері, айталық, Көкбай, Шәкәрім, балалары Ақьшбай мен Мағауия, сондай-ақ Нармамбет, Әріп т.б. Кейін әрқайсысы да белгілі ақындық биіктікке көтерілді. Олардың тақырып таңдау, машықтану, іздену жолдарында Абайдың ұстаздық жетекшілігінің мэн-маңызы зор болғанын білеміз.

Сонымен қорытындылай келғенде әдеби процесс-әдеби даму жанды, үзіліссіз үрдіс. Әдеби процесс формалары: әдеби бағыт, эдеби ағым, әдеби мектеп екендігі. Бұлардың өзара байланыс - сабақтастығы жэне айырмашылықтары. Әдеби даму аясында саналуан әдеби бағыт, ағымдардың, әдеби мектептердің болуы, қатар өмір сүруі - өнер заңдылығы дейміз. Бұл әдебиеттің қоғам өмірінен белсенді байланысының, ізденіс, жетілу үстінде екендігінің көрінісі. Ал, көркемдік әдіс болса, жазушьшар тобына ортақ өмір шындығын тану, бағалау және бейнелеуде қаламгерлер басшылыққа алатын көркемдік-эстетикалық суреттеу принциптері. Әр бағыт, ағымға қатыссыз қаламгер болуы мүмкін, алайда көркемдік әдіске қтыссыз суреткер болмайды. Көркемдік әдіс неғұрлым тұрақты құбылыс болса, бағыт, ағым, мектептер уақытша құбылыс.

Тапсырма:

Қазақ әдебиетіндегі әдеби мектептер жайлы оқу.

 

Дәріс

Классицизм - өнер эстетикасы.

 

Дәрістің мақсаты: XVII ғасырдағы классицизм өнерінің тууы, қалыптасуы жайлы түсінік беру, классицизм өкілдерінің еңбектеріне талдау жасау.

 

Жоспары:

ІЗ.І.Классицизм өнерінің туып, қалыптасуы.

13.2. Н. Буалоның «Поэтикалық өнер» трактаты..

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қабдолов 3. Сөз өнері. 1992; 2002;

2. Тимофеев А. Основы теории литературы. М., 1977.

3. Гуляев Н. Теория литературы, М., 1977.

4. Хализев В. Теория литературы. М., 1999.

5. Садыков X. Теория литературы. В 2-х частях. Алматы, РИК.1999-200 Ігг.

6. Әдебиет теориясы. Нұсқалық. Астана, Фолиант, 2003.

 

Әдебиет пен өнер жайлы ой-пікірлердің тууы мен ғылымға айналу тарихы ұзақ тарих. Ол тарихты адамзат қоғамының даму тарихымен сабақтастыра қарау жөн. Өнер, әдебиет жайлы алғашқы ой-пікірлердің бастамасы көне шығыс елдерінде, б.э.д. көне дэуірлерде туғаны белгілі.

Бұрын мәдениет, ғылым, өнердің тууы мен ғылыми ойлардың қалыптасу тарихын тек Еуропамен, көне грек дәуірімен байланысты қарастыру дәстүрі басым болып келгені рас. Бұны біржақты көзқарас екенін тарих-ана дэлелдеп отыр. Біз бүгін адамзаттың рухани- мәдени дамуы мен өнер тарихьшда, эстетикалық ой тарихында өзіндік орны бар екі кезеңдегі - XVII ғ. классицизм мен XVIII ғ. ағартушылық дәуірдегі эстетика жайына тоқтальш өтпекпіз. Классицизм өнердің өзгеше бір типі ретінде XVII ғасырда Францияда пайда болды. Ол өз кезеңінде өнердің басқа түрлеріне де (сәулет, сурет т.б.) ықпалын тигізді.

Классицизм өнері Францияда абсолюттік монархия (елді жеке адамның билеуі, яғни корольдік билік) билеген кезде күшті мемлекеттік идеясын насихаттау мақсатынан туындады. Мемлекет күшті болу үшін оның басшысының шексіз билігі, беделі болуы керек деп саналды. Жаңа өнер билік басындағылардың іс-әрекетін ардақтау, сарай маңьшдағылардың өмірін көрсету, өзгелерғе үлгі ету - мемлекетке қызмет ету деп түсінді. Бұл бағыттың алғаш негізін қалаушы ақын Ф.Малерб болды, ол одалар жазып корольді, жоғары қауым өкілдерін мадақтады. Ал француз ақыны, сыншы, эстет Н.Буало классицизмнің теоретигі саналады. Ол «Поэтикалық өнер» деген өлеңмен жазған трактатында жаңа өнердің мақсат-міндетін айқындап, жанрларды жіктеп, оларға сипаттама берді.

Н.Буало бүл өнердің обьектісі - сарай, билеуші жоғары қауым өмірі мен тіршілігі, өнер туындысы осы шындықты бейнелеп, жоғары қауымның талап-тілегінен шығьш отыруы керек деп есептеді. Бүл өнер негізінен көне гректің классикалық өнерін үлгі тұтып, соған еліктегендіктен классицизм деп аталды. Буало әйгілі үш бірлік (орын, уақыт, оқиға) заңцылығын қаламгерлердің қатаң сақтауын талап етті. Ол жанрларды өнердің мақсатына қарай жоғары және төменгі деп екіге бөлді. Жоғарғы жанрларға мемлекет адамьшың, үлгілі азаматтардың өнегелі ісін, ой-сезімдерін танытатын Ода мен трагедияны жатқызса, жеке адамдардың күнделікті өмірін бейнелейтін төменгі жанрларға комедия, сатира, элегияны жатқызды, олардың тіліне дейін (қарапайым) мән берді.

Буало өнер жоғары қауым шындығын бейнелеуі керек дегендіктен, өнерде тек жағымды құбылыстар көрініс табуы қажет деп білді. Кейіпкер классицизм туындыларында негізінен статикалық сипатта көрінді. Қоғамдық жағдай мен ортаны кейіпкер мінезіне ықпалы ескерілмеді. Кейіпкерлерді король, патша, батыр, ақсүйектер болғандықтан олар сахнада мемлекеттік мэселелерді толғады, мемлекет, ұлт бірлігі. мәселелерін жоғары көтерді, сұлу, әдемі сөйлей білді. Көне грек дәуірі өнерін үлгі тұтқандықтан классикгерді негізінен грек мифологиясынан, грек әдебиетінен сюжетті алып, соларды қайта жырлауға, жазуға құштар болды. Грек өнерінде бейнелілік, әсемдік, сұлулық ұғымы қашан да болсын өзге халықтар, ұлттар үшін әсемдікті бейнелеудің өлшемі, нормасы болады деді Н.Буало. Буало эстетикасы осы себепті де нормативтік деп аталды. Бүл біржақты, теріс түсінік.

Буало эстетикасының озық, прогресшіл жақтары да болды. Мәселен, ол өлеңде мағынаға (бізше мазмұн) мән берді, ұйқас сол мағынамен байланысты болуы керек деген. Ұйқас пішін десек, пішін мен мазмұн бірлігінде Буалоның мазмұнға айрықша мән бергенін көреміз. Ол жанрларды қарастырып, әрқайсысына өте байыпты оң сипаттама берген (Ода, элегия, сатира, эпопея т.б). Мэселен, Н.Буало сатираға Не злоби, а добро стремясь посеять в Мире Являет истина свой чистый лик в сатире,- деп өте орнықты анықтама берген.

Алайда классицизм өнерінің оңды сипаттарынан гөрі шарттылықтары мен шектеулілігі көп болды (Үш бірлік заңдылығы, тек жоғары қауым шындығын және оны ардақтап жазу, ұсқынсыз құбылыстарды елемеу, жанрларды «жоғарғың, «төменгі деп бөлу, кейіпкерді жасанды бейнелеу т.б). Сондықтан да оны алдымен сынаушылар осы ағымның өз қаламгерлері болды. Классицизмнің белгілі өкілдері - драматургтер Мольер, Расин, Корнель десек, әсіресе, Мольер ағымның шарггылықтарьіна қарсы болды, өз шығармашьшығьшда өмір шындығына сәйкес суреттеуге ұмтылды.

Ал орыс классицизмі (ХУІІ ғ. аяғы - ХУІІІ ғасыр) болса, керісінше қоғам өміріне жақын болды, сыншылдық сипаты күшті болды (Грибоедовтың «Ақылдың азабы» комедиясын т.б. еске алайық).

Сонымен Батыс классицизмі алдымен қаламгерлері тарапынан сынға ұшырады, ХУІІІ ғасыр басында басталған Ағартушьшық дәуір өкілдері (француз, неміс т.б.) де классицизм принциптерін қатты сынап, оның догмалық, сословиелік т.б. шектеулілік сипттарьш әшкере етті.

 

 

14-лекция.