Жазаны орындаудың түсінігі мен негізі және жазаны орындау мен өтеуді құқықтық реттеу тәртібі.

Бас бостандығынан айыруға, түзеу жұмыстарына, әскери қылмыстары үшін сотталғандарды түзеу тәрбиелік ықпал ету құралдарын қолданумен жүзеге асырылады. Мұның өзі түзеудің тәрбиелік ықпал ететін негізгі құралдарын қолдануда арнаулы жағдайларды пайдалануды қажет етеді. Осындай жағдай жасауға жазаны өтеу режимі бағытталған.

Қолданыстағы қылмыстық-атқару заңнамасы (ҚР ҚАК 1-бабы) жазаны жүзеге асыру жолында «атқару» терминімен бірге «өтеу» деген сөзді қолданады. Осы көрсетілген терминдер сотталғандардың жазасын жүзеге асыруда бірыңғай әрекет көрсетеді, сөйтсе де ол қылмыстық-атқару құқықтық қатынастарының түрлі субъектілері мен қатысушыларына қолданылады.

«Атқару» термині өздерінің міндеттеріне қарай жазалаудың барлық ықпалын жүзеге асыратын тиісті органдарға арналады. Ол органдар сотталғандардың құқықтарына нұқсан келтірмейтіндей жағдайда, сот үкімімен белгіленген мерзім ішінде осы сөзді жүзеге асыруы тиіс. Ал «өтеу» сөзі, яғни жазаны өтеу сотталғандарға ғана қатысты. Олар соттың тиісті үкімі негізінде, қылмыстық-атқару заңнамасымен белгіленген міндеттерін орындай отырып, құқықтың тыйым салынған нормаларын бұзбауға тырысып, өзінің құқықтары мен міндеттерін жүзеге асырады.

Жазалау ықпалын жүргізу кезіндегі сотталғандардың құқығын шектеу нақты бір жаза түрін өтеу режимімен анықталады. Жазаның мәні мен мағынасын көрсететін жазаны атқару режимі өзінің бағытына қарай көп салалы. Ол сотталғандарды түзеудің негізгі құралдарының бірі ретінде (ҚР ҚАК 7-бабы) оларға жазалау ықпалын тигізеді және бір мезгілде түзеудің басқа құралдарының нәтижелі қолдануына құқықтық алғышарттар жасайды. Азаматтық және саяси құқықтар туралы Пактіде айтылғандай, «жазалау жүйесіндегі сотталғандарға арналған режим оларды шын мәнінде түзеу мақсатын алға тартады» (10-бабы 3-тармағы).

Режиммен сотталғандар ғана емес, сонымен бірге бас бостандығынан айыру орындарында еңбек ететін қызметкерлерінің, сотталғандардың туған-туыстарының және осында келіп-кететін өзге де қызметкерлердің міндетті түрде сақтайтын және орындайтын түзеу мекемелерінің ішкі тәртібі белгіленеді. Ол түзеу мекемелерінің ішінде ғана емес, сотталғандар жұмыс істейтін одан тысқары жерлерде де күшіне енеді. Сөйтіп, режим сотталғандардың бүкіл өмір салтын, тиісті бір жазаны атқаратын түзеу мекемелері әкімшілігінің қызметін де реттейді.

Жазаны өтеу (атқару) мәселесі қылмыстық-атқару құқығының маңызды мәселелерінің бірі. Ол қылмыстық жазаны атқаратын мекемелер мен органдарды тәжірибесіне еніп, ол төмендегідей екіұшты мағынада қолданылады:

- органдар немесе мекеме әкімшіліктерінің жазаны атқару тәртібін анықтайтын ережелер жиынтығы ретінде;

- бас бостандығынан айыруға, түзеу жұмысына, абақтыда ұстауға сотталғандардың жазаны өтеу тәртібін анықтайтын ережелер жиынтығы ретінде;

Заңдарда «режим» деген сөздің анықтамасы жоқ, ол қылмыстық-атқару құқығы ғылымымен анықталады.

Профессор Н. А. Стручков былайша айтады: «режим» деген сөздің мағынасында сазайын тартыратын жазалау деген түсінік бар. Дей тұрғанмен, режим деген сөз ереженің орындалысын қамтамасыз еткенімен, жазалау деген ұғымның мағынасын бермейді. Бұл атап айтқанда тәртіпті болуға, тазалықты, өзінің жеке басының гигиенасын сақтау жөнінде талап қою. Сонымен бірге режим еңбекпен тәрбиелеуді жүзеге асырудың қажетті шарттары болып саналады.

Профессор Б. С. Утевский тар мағынада режим сөзіне басқаша анықтама берген. Ол былай деп жазады: «режим күн тәртібінен, бас бостандығынан айыру орындарындағы жүріп-тұру тәртібінен, бас бостандығынан айырылғандардың сыртқы дүниемен араласу жолын белгілейтін ережелерден, көтермелеу мен жазалау шаралары жүйесінен туындайды». Режимнің тек жазалау ғана емес, сотталғандардың бойында жақсы қасиеттер қалыптастыратындай тәрбиелік мәні де бар, сондай-ақ ол түзелуге ықпал ететін шараларды да қамтамасыз етеді. Қылмыстық-атқару құқығы ғылымында режим сөзінің кең және тар мағынадағы екі түрлі анықтамасы болады.

Тар мағынада жазаны өтеу режимі деп қылмыстық-атқару заңнамаларымен және сотталғандардың орындауына міндетті жазаны өтеудің нақты тәртібін анықтайтын ережелерінің жиынтығы деп айтуға болады. Бұл ережелерде қылмыстық-құқықтық жазалаумен көріністер және жазаны өтеу режимінің мазмұнын құрайтын құқықты шектеу шараларының кешендері шоғырландырылады.

Кең мағынада режимді қылмыстық-атқару құқығының нормаларымен басқарылатын, реттелетін норма, белгілі бір ұйымдастырушылық-құқықтық нысанда жүзеге асырылатын жазалаушы-тәрбиеледші іс-әрекет деп түсінуге болады. Жазаны өтеу мен түзетудің ықпал етуші шараларын қолданудың тәртібі мен шарттары қылмыстық-атқару құқығы ғылымында жазалаушы-тәрбиелеуші іс-әрекет деген атауға ие болды. Дәл осы жағдайдан да режимнің кең мағынасы туындайды.

Түрлі көзқарастарды талдай келе ғалымдар режимге мынадай анықтама береді: жаза өтеу режим деп, қылмыстық-құқықтық жазалауды жүзеге асыруды қамтамасыз ететін, жазаның мақсатына жету үшін сотталғандарға ықпал ету арқылы түзеу шараларын қолдануға жағдай туғызатын қылмыстық-атқару құқық нормаларымен белгіленген бас бостандынғынан айыру түріндегі жазаны өтеудің (атқарудың) тәртібі мен шарттарын айтамыз.

Жазаны өтеу режим оның құқықтық қағидалары негізінде ұйымдастырылады. Түзеу мекемелеріндегі режим қағидалары жазаның мақсатына сай келуі тиіс. Режимнің негізгі қағидалары мыналар болып табылады:

- заңдылық;

- гуманизм;

- мақсаттылық;

- жекелендіру;

- теңдестіру;

- жазалау мен тәрбиелеу ықпалын үйлестіру.

Заңдылық қағидасы сотталғандарға, оның мінез-құлқына қатысты заңға негізделген, яғни қылмыстылық-атқару заңнамасында қарастырылған талаптардың ғана қолданылатындығын білдіреді. Құқықтық нормалармен белгіленген жазаны өтеу ережелері, сотталғандарға ғана емес, жазаны атқарушы органдар мен мекемелері әкімшілігінің және барлық қызметкерлеріне де қатысты. Жазаны атқарудағы заңның нақты орындалуын қадағалау төмендегіше түрлі нысандарда жүргізіледі:

- соттық бақылау;

- ведомстволық бақылау;

- қоғамдық бақылау;

- прокурорлық қадағалау;

- сотталғандардың арыз-шағым, ұсыныстар мен өтініш беру мүмкіндігі.

Жазаны өтеу режимін ұйымдастырудағы гуманизм қағидасы ҚР ҚАК 2, 8, 10, 11, 77 және басқа да баптарында бекітілген. Ал ҚР ҚК 38-бабы (Жаза ұғымы мен мақсаты) жаза тән азабын шектіруді немесе адамның қадір-қасиетін қорлауды мақсат етпейді.

Түзеу мекемелеріндегі режимді ұйымдастыру мақсаттылығы әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруді, сотталғандарды түзеуді, сотталғандардың да өзге де адамдардың да жаңа қылмыстар жасауының алдын алуды қарастырады. Сотталғандарды түзеу жаза атқарушы органдар алдына белгілі бір мақсатты – заң бұзушыларды заңға бағынатын, қоғамға пайдалы адамдарға айналдыру.

Режимді жекелендіру түзеу мекемелерінің қызметінің тиімділігін арттыруда шешуші рөл атқарады. Жазаны жекелендіру оны атқару сатыларында сотталушының мінез-құлқына байланысты оны ұстау жағдайын өзгертуді ұсынады. (ҚР ҚАК 16-тарауы жазаларды атқарудың дағдылы, жеңілдетілген, жеңілдікті және қатаң жағдайларын қарастырады.

Режимді теңдестіру жасаған қылмыстарының қоғамға қауіптілік дәрежесіне, бұрын сотталғандығына, қылмыстарының қайталануына байланысты әртүрлі санаттағы сотталған қылмыскерлерді ұстаудың түрлі немесе тиісті жағдайларын қолданумен көрінеді (дағдылы, қатаң, ерекше режимдер). Бұл қағида сотталғандарды жіктеу және оларды түзеу мекемелері түрлеріне қарай бөлумен жүзеге асырылады.

Режимнің жазалау мен тәрбиелеу ықпалын үйлестіру қағидасы сотталушының барлық құралдардың жиынтығымен құқық бұзушылыққа қарсы тұра алатындай мінез-құлық қалыптастыруға ықпал ететіндей негізгі құралдарының бірі болып табылады. Режимнің жазалаушы ықпалы сотталғандарға оқшаулау, кездесу мен посылка алуға шектеу қою сияқты шектеулер арқылы көрінеді. Ол сотталғандарды қорқытып жаңа қылмыс жасаудың алдын алып қана қоймай, түзелу жолына түсем деген адамның ынтасын арттырып, жоғалтып алған жақсылықтарын қалпына келтіруге ұмтылдыра түседі.

Осы айтылғандардан келіп режимнің негізгі функцияларын анықтауға болады. Оларға: сотталғандарды жазалау, тәрбиелеу, ескерту, сондай-ақ өмірге бейімдеу функцияларын жатқызуға болады.

Жазалау функциясы сотталғандарға қылмыстық-атқару заңнамасында қарастырылған және сот үкімінен туындайтын құқықтық шектеулер белгілеу көбінесе сотталғандардың субъективті құқық саласын қамтиды. Жасаған қылмысы үшін кінәлі адамға заңмен белгіленген белгілі бір құқықтық шектеулер мен тыйым салушылықпен көрінетін белгілі бір қылмыстық жаза қолданылатын ескеретін болсақ, режимнің негізгі қызметі қылмыстық-құқықтық жазалаудың жүзеге асырылуын қамтамасыз ету.

Режимнің жазалаушы ықпалы бостандықтан айыру фактісінің өзінен және одан туындайтын шектеулерден көрінеді. Режимнің мұндай қызметі қоғамды және оның азаматтарын екінші рет қайталап қылмыс жасауға бейім тұратын адамдардан қорғайды.

Режимнің тәртбиелік функциясы бірнеше әдістермен жүзеге асырылады. Біріншіден, ол мәжбүрлеу адамды тәрбиелейтін, тәртіпті сақтауға баулитын, жазаны өтеудің ережелерін міндетті түрде сақтайтын, заңға бағынатын мінез-құлық қалыптастыратын болғандықтан жазалауды жүзеге асыру жолымен, екіншіден мемлекеттік мүлікті көздің қарашығындай сақтау, мекеме қызметкерлерін сыйлау, жеке гигиенасының ережелерін сақтау сияқты табиғатына қарай жазалауға жатпайтын әрекет жасау жолымен жүзеге асырылады.

Режимнің тәрбиелік функциясы сотталған адамның бас бостандығынан айрылуына байланысты уайым мен қайғы-қасіретке душар болғанда имандылыққа бой ұруын жетілдіре түседі; сотталған адамның бойында ұзақ уақыт ішінде қалыптасса да дағдылы сипат алатын өзіне пайдалы дағды мен қасиеттер қалыптастыруға жағдай жасайды; сотталған адамның бойында белгілі бір құқықтық сана-сезімнің қалыптасуына мүмкіндік туғызады; белгілі бір дәрежеде қылмыс жасауға итермелеген жаман қасиеттерден арылуға, қаншама игіліктер мен жақсылықты жоғалып алғанан ұғынуына көмектеседі; сотталған адамның бойында алдағы уақытта қылмыс жасамайтындай сана қалыптастыруы тиіс және ол жазаланған адамның қорқынышы арқылы емес, қылмыстық өмір салтын ұстаудың мәнсіз екенін түсетіндей ой қалыптастыратындай болуы керек.

Бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеу (атқару) режимінің тиімділігін қамтамасыз ету үшін оның талаптары уақытлы және тиісінше атқарылуы тиіс. Түзеу мекемелеріндегі қылмыстық-атқару құқық қатынасына қатысушылардың барлығының тәртібі жазаны өтеу режимін реттейтін қылмыстық-атқару құқығы нормаларының талаптарына сай келуі тиіс. Режимнің талаптарын қатаң орындамайынша тәрбиелік ықпал ету шаралары жүйесінің тиімділігі болуы мүмкін емес. Сонымен бірге, түзеу мекемелеріндегі режим сотталғандарды күзету жолымен, оларға қадағалау жасау, көтермелеу мен жазалау, ерекше жағдайларда қауіпсіздік шараларын қолдану арқылы қамтамасыз етіледі.

Режимді қамтамасыз етудің әдіс-тәсілдері ҚР ҚАК 77-бабында көзделген талаптарға негізделген тәртіпті сақтауға бағытталған және сонымен бірге түзеу мекемелерінде жалпы құқықтық тәртіпті сақтауға бағытталған. Басқаша айтқанда, режим талаптарын бұзушылықтың алдын алу жолдарын қамтамасыз ету міндеттері қылмыстық-атқару құқығына қатысушылар тарапынан туындайтын құқыққа қайшы әрекеттерді, заң бұзушылық үшін тиісті шара қолдануға жол бермеу болып саналады.

Режимді қамтамасыз етудің ең басшы құралы – сотталғандардың жазаны өтеу тәртібін қамтамасыз ету, олардың жаңа қылмыстар немесе қоғамға жат бөтен қылықтар жасауын ескерту көмегімен атқарылатын оларды күзету мен қадағалау жасау. Режимді қамтамасыз етудің басқа бір құралдары өз кезегінде сотталғандардың құқыққа бағынушылық мінез-құлықтарын қалыптастыратын, олардың жазаны өтеу тәртібін бұзуларына жол бермеулеріне себеп болатын көтермелеу мен жаза қолдану шарлары болып табылады. Қылмыстық-атқару заңымен көтермелеу мен жазалау шараларының тізімі (ҚР ҚАК 109, 111-баптары), сондай-ақ оларды қолдану тәртібі (ҚР ҚАК 110, 113-баптары) қарастырылған.

Жазалау мен көтермелеу шаралары түзеу мекемелеріндегі белгіленген сотталғандардың түзелу тәртібін қамтамасыз етудің, түрлі құқық бұзушылықтар мен жаңа қылмыс жасауының алдын алудың ең басты құралы болып табылады. Көтермелеу шараларын қолдану – сотталған адамның тәртібін жақсы жаққа қарай өзгертудің және одан әрі түзелуіне ынталандырудың бір жолы. Көтермелеудің тәрбие ісінде игі әсер етуі үшін ол әрбір нақты жағдайда орынды, нақты бір адамға тиісінше ықпал ететіндей, оның қоғамға пайдалы мақсат көздеуіне, ынтасына байланысты, дер кезінде және жариялы болуы керек. Жазалау шараларын қолдану жазаны өтеу тәртібін бұзушыны соны сақтай білуге мәжбүрлейтін құрал болып саналады. Жазаны өтеу режимін елеулі түрде бұзушылықтар қатарына сотталған адамның жұмысқа істеуге шығудан бас тарту, суық қарулар жасау мен оларды сақтау, спирттік ішімдіктер мен есірткілік заттар пайдалану, аймаққа тыйым салынған заттарды алып кіру, әкімшілікке бағындау және оларды келеке ету, ішкі тәртіп ережелерін бұзу және басқалары жатады. Жазаны өтеу режимінің бірде-бір бұзушылығы назардан тыс, әкімшіліктің әсер етуінсіз қалмауы керек. Жазалау шараларын дұрыс қолдана білу сотталған адамның жаңадан қылмыс жасауының алдын алатын, оған қандайда болмасын қылмыстың жазаланбай қалмайтынын дәлелдеп беретін, әкімшілікті алдын алу шараларын жүргізуге мәжбүр ететін болғандықтан айырықша маңызға ие болады.

Сотталғандарға қарсы қару қолдануға олар түзеу мекемесінің қызметкерлерінің және өзге де адамдардың өміріне қауіп төндірген төтенше жағдайларда, егер басқа амалдармен ұстап алуға мүмкіндік болмаған жағдайда түрмеден қашқанда ғана жол беріледі.

Кәмелетке толмағандар мен әйелдерге қашқан кезде оларға қарсы қару қолданылмайды.

Қару қолданылған әрбір жағдайда ол жөнінде дереу прокурорға хабарлануы тиіс.

Режимнің негізгі талаптары ҚР ҚАК 77-бабында анықталған. Ондағы талаптар сотталғандарды күзету мен оқшаулауды қамтамасыз ететін заңда және заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілермен белгіленген жазаны атқару мен өтеу тәртібін; оларды ұдайы қадағалауды; өздеріне жүктелген міндеттерді атқаруды; олардың құқықтары мен заңды мүдделерін жүзеге асыруды; сотталғандар мен қызметкерлердің қауіпсіздігін; сотталғандардың түрлі санаттарын бөлек ұстауды; сот тағайындаған түзеу мекемесінің түріне қарай ұстаудың түрлі жағдайларын; жазаны өтеу шарттарын өзгертуді қарастырады.

Соталғандарды қоғамнан оқшаулау дәрежесі әр алуан және ол түзеу мекемелерінің түріне байланысты болады. Колония-қоныстарда мұндай дәреже төмендеу. Сотталғандар күзетсіз, бірақ жіті қадағалаудағы ұстауда болады.

Жабық түрдегі түзеу мекемелеріндегі оқшаулау басқаларына қарағанда күрделілеу, бірақ ондағыларды қоғамнан мүлдем аластатылды, бәрінен бейхабар деп айтуға болмайды. Олар газет-журнал, кітап оқып, теледидар хабарларын көріп, радио тыңдайды, өздерінің ұзақ және қысқа мерзімді кездесу мен хат жазысу туралы құқықтарын жүзеге асырып отбасы мүшелерімен байланысып турады. Қатаңырақ оқшаулау заңмен ерекше режимдегі түрмелер мен колонияларда белгіленген.

Түрлі түзеу мекемелеріндегі сотталғандарды бөлек ұстау, біріншіден бір санаттағы сотталғандардың басқа санаттағыларға жаман әсерін тигізбес үшін екіншіден, әр санаттағы сотталғандарды бір-біріне зиян келтірмес үшін жас шамасына, азаматтығына, аса қауіпті қылмыс қайталауына, аса қауіпті қылмыс жасаумен сотталғандығына, жұқпалы аурумен ауруына және басқа да жағдайларына қарай бөлінеді.

Түзеу мекемелеріндегі қадағалау – бұл сотталғандардың жазаны өтеудің белгіленген режимін қамтамасыз етуге бағытталған арнайы тағайындалған әскери бөлімше нарядтарымен және түзеу мекемесі қызметкерлерімен сотталғандардың орналасқан жерлері мен жұмыс орындарындағы жүріс-тұрысы мен тәртіптерін қарау мен бақылау жүйесі. Оны тұрғын орындардағы, өндірістік алаңдардағы, айыптық оқшаулағыштағы, камералық үлгідегі бөлмедегі, айдауылсыз жүретіндер мен колониядан тыс ұстаудағы сотталғандардың бәрінің үстінен жүргізіледі. Қажет болған жағдайда бақылаушылар сотталғандарға тінту жүргізе алады, тұрғын және жұмыс орындарын, келген посылкалар мен сәлемдемелерді қарап, тінте алады, қысқа мерзімді кездесулеріне қатысады. Қадағадаудың ең қажетті элементі – сотталғандарды ұдайы түгендеп отыру.

Режимнің негізгі талаптарын бұлжытпай орындап отыру сотталғандарды түзеудің басқа да құралдарының ойдағыдай қолданылуын қамтамасыз етеді.