АЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ТҮРМЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

 

Қазіргі таңда қазақ әдебиеттану ғылымы қарыштап дамып келеді. Соның бір айғағы, соны жаңалығы – түрме шығармашылығы циклы. Қазақ әдебиетіндегі түрме шығармашылығының тарихи кезеңі: кешегі Патшалық қоғам өмір сүруінің соңғы жылдары мен кеңес үкіметі орнаған жылдардан бастап, азаттыққа жетудегі шешуші шайқас, жастар дүмпуі – Желтоқсан оқиғасына дейінгі аралықты қамтиды.

Қазақ зиялылары, ХХ ғасыр басындағы қазақ оқығандары темір торға лек-легімен қамалды. Алайда, көбінің түрмеде жазған шығармалары халыққа жете қоймады. Зерттеу жұмысының орындалу барысындағы ең үлкен қиындық осы.

Түрмеге қамалып, жазықсыз жапа шеккендердің алғашқылары кең байтақ даланың «еркін» адамдары атанған – сал-серілер еді... Олар әйгілі Иманжүсіп, Мәди, Жаяу Мұса, Қанапия, Сары, Аманғали, Балуан Шолақ, Үкілі Ыбырай, Қапез секілді әнші-композиторлар. Осы тұлғалардың өмірі, тағдырлы әндері жайлы жазылған академик Ахмет Жұбановтың «Замана бұлбұлдары», профессор Илья Жақановтың «Үзілген ән» атты зерттеу еңбектері бар. Осы аталмыш зерттеу еңбектерінде олардың абақтыға қалай жабылғаны, қандай азапты жолдан өткені, әндерінің нотаға түсуі, сол нота арқылы киелі сахнаға жетуі, орындалу бәрі-бәрі тегіс жазылған.

Тар қапасқа таңылған кейінгі буын Пышан Жәлмендеұлы, Ығылман Шөрекұлы, Насихат Сүгірұлы, Закария Сағындықұлы, Файзолла Сатыбалдыұлы, Ахат Шәкерімұлы сияқты кең байтақ Отанымыздың әр өңіріндегі азаматтар еді... Бұлар – 1917–1921 немесе 1929–1935 жылдар аралығында «халық жауы» болып абақтыға қамалып, итжеккенге айдалды. Осылардың соңынан Шахан Мусин, Тұрмағамбет Ізтілеуов секілді ақындарға қара күйе жабысты.

1909 жылы Семей абақтысына нақақтан-нақақ қамалған ұлт көсемі – Ахмет, Анненковтың «азап» вагонының тауқыметін тартқан Сәкен, 1929 жылы «Алқа» атты жасырын ұйым құрды деген айыптаумен Мағжан сансыз азап шекті.

Қазақ халқы 1930–1931 жылы данышпан Шаһкерім қажысы мен қазақтың «Джек Лондоны» атанған Жүсіпбектен, 1937–1938 жылдары көптеген жақсы мен жайсаңдарынан айырылды. Қазақ әдебиеті мен мәдениетінің алтын діңгегіне «халық жауы» деген індет түсіп, ауыр қазаға ұшырады.

Боздақтарынан тірідей айырылған халықты енді 1941–1945 жылдардағы екінші дүниежүзілік соғыс әбігерге салды. Соғысты жеңіспен аяқтап, тәубе дей бергенде 1950–1956 жылдардағы саяси айыптау ойыны тағы қайталанды. Бұл жылдары Шахан Мусин, Бүркіт Ысқақов, Байдүкен Жұмаділұлы секілді тағы басқа тұлғалар «ұлтшыл» деген желеумен абақтыға қамалды.

«Аққа құдай жақ» дегендей, мұртты көсем дүниеден өткен соң КСРО аумағындағы барлық жаза лагеріндегі жазасын өтеушілер бостандыққа шықты. Ақталды. Шығармалары ұрпақпен қайта қауышты.

Жиырма жыл өткеннен кейін «нашақор», «бұзық», «баскесер» деген жаламен 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасының жалындаған жас қаһармандары қуғын-сүргінге ұшырады. Бұл орайда қыршын үзілген Қайрат Рысқұлбеков пен Асанбай Асқаровтардың есімін айырықша айтамыз.

Қазақ әдебиеті тарихындағы түрме шығармашылығы циклының тақырыптық-идеялық ерекшеліктері қандай? Көркемдік ізденіс бар ма? Осы сауалдарға жауап беру үшін түрмеде жазылған шығармаларды қайта бір парақтап, ой елегінен өткізіп, саралауды жөн көрдік...

Абақты, түрме, зындан – бәрі тар қапас ұғымын білдіреді. Аядай бөлме шығармашылық адамының сезіміне, түйсігіне әсер етпей қоймасы анық. Нақақтан-нақақ темір торға таңылған соң, еркіндік пен азаттықтың қадірін түсінесің. Жаншылған ыза намысы кеудедегі адамдық рухын оятады. Рух жүректің түбінен өлең болып төгіледі. Оған түрмеде жазылған поэзиялық шығармалар мысал болады.

Түрмеде жазылған шығармалардың басты жаңалығы – шығармашылық адамының қай кезде де, қандай заманда да, жер, күй таңдамай жазғаны, азаттық мұраты, елдік мүддесі.

Түрмеде жазылған өлеңдерде ұлт мүддесі – шер, нала, мұңға толы сезімдерге бай екенін байқайсыз. Ұлттық мүдде 16 жол өлең жазып, 18 жыл айдау мен қамаудың қысымын көрген Шахан Мусиннің шығармаларында жиі кездеседі Шаханның түрмеге тоғылып, айдауда жүріп жазған шығармаларын «Түрме түндері», «Сібір шері», «Колыма зары» деп жазылу кезеңдеріне қарай үш топқа бөлуге болады. Ақын: «Түрме түндері, әрине, білім берген жоқ, білгенімді ойлауға үйретті, мұнда «ой сабағы» деген пәнді беске тапсырдым, түрмелерден ойым – шежіре, жаным – жырау болып шықты» депті бір естелігінде.

1948 жылдың желтоқсан айында Ш.Мусин түрмеге 3 рет қамалады. Семей түрмесінде «Терезе» атты өлең жазыпты. Ол былай:

Терезе анау, мен мынау,

Терезе тым биікте.

Көңіл қаяу, көз бұлау,

Телмірдім сол биікке...

 

Жалғыз сауал, бір сұрау,

Жарық күтіп үңілем.

Темір құрсау – мұз қырау,

Жалғыз досым – терезе.

 

Ой – шежіре, жан – жырау,

Ойлыға уайым – ереже.

Құрғақ қиял, құр жылау,

Жалғыз досым терезе.

 

Түн дүбілткен қоңырау

Сынар күнің туар ма?

Жасқа бөккен омырау,

Тынар күнің туар ма?

Осы өлең турасында ақынның жары, академик Р.Сыздық: «Бұл жердегі Терезе – азат дүниенің символы. Өзінің жазықсыз жазғырылып, қапаста отырғанымен, түптің түбінде әділдік жеңіп, азат болатынына сенімінің символы. Дем берер – досы!»,–деген. Шындығында, Шахан профессионал ақын болмаса да, Сібір, Колыма азаптарын көріп, түрме түндерін басынан өткізіп, бейнетін шеге жүріп жазған шынайы жүрек тебіренісі, толғаныстары өлеңдерінен анық көрінеді.

Саналы ғұмырын тас қамауда өткізген Шыңжаңдағы қазақ әдебиетінің негізін қалаушыларының бірі – Қажығұмар Шабданұлы. Қажығұмар да түрмеде тегін жатпаған. Ол тас қамауда жатып ақ, «Қылмыс» романының 6 томын, «Пана» романын және «Қанішер түс» повесін жазыпты. Ерлік! Қажығұмардың шығармашылығы туралы ҚР Халық жазушысы Қ.Жұмаділов: «Иә, әділетсіздік пен диктатура жайлаған елде түрмеде кім жатпайды. Құлдыққа көнбейтін саналы адамның бір мекені – абақты. Мәселе түрмеге түсуде емес, қапастағы жылдарды қалай өткеруде. Шабданұлының дүниеде теңдесі жоқ ерлігі – ол өзінің негізгі шығармаларын осы түрмеде отырып жазды. Лагерьде жүргенде оқиғасын баста пісіріп, желісін ойша құрып келген болар. Тарымнан қайтқан соң бірден «Қылмыс» романын жазуға отырған. Бірақ бостандықта өткен аз жылда алты томдық шығарманың алғашқы екі томын ғана шығарып үлгерді. Үшінші томы түптеліп жатқанда ұсталып, өртелді. «Қылмыстың» қалған томдарын ол Үрімжі түрмесінде отырып жазды. Жазылған тілдей қағаздарды астыртын сыртқа шығару, жазғандарын түрлі тәсілмен сақтау, кейін ол кітаптар мен қолжазбалардың әртүрлі жолдармен шекара асып, менің қолыма жетуі – өз алдына бөлек хикая.

Сөйтіп, қазақ әдебиеті тарихында тұңғыш рет дүниеге келген алты томдық романның кіндігі түрмеде кесілді. Қандай төзім, қандай еңбекқорлық, әдебиетке деген неткен құштарлық десеңізші?! Өзі зынданда жатқан, жарық дүниеге аман шығар–шықпасы екіталай адамның ұлы мақсаттан айнымай, болашақ ұрпаққа арнап кітап жазуынан асқан ерлік бола ма?!

Жазушының «Қылмыстан» басқа, түрмеде туған тағы бір кесек шығармасы – «Пана» романы. Шыңжандағы ұлт-азаттық күрестің қаһарманы Зуқа батыр өмірін арқау еткен бұл романды өткен жылы (2004 ж.) Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Алматыда басып шығарды. Романның аяғында «26.ІІ.1988 ж. – 25.VІІ.1989 ж. Үрімжі. №1 түрме» деген жазу тұр. Иә, Қажекеңнің он бес жыл өмірі өткен байырғы мекені осы. Жазушының бұл түрмеде тағы қандай шығармалар жазғаны бізге әзірше мәлім емес.

Шыңжандағы қазақ әдебиетінің өзгеге ұқсамайтын бір ерекшелігі, онда «түрмеде туған әдебиет» деп атауға болатын шығармалардың тұтас бір шоғыры бар. Шыңжанда «түрме туындыларының» негізін қалаған – Таңжарық ақын. Жеті жыл (1940–1946 ж.ж.) Үрімжі түрмесінде азап шеккен Таңжарық Жолдыұлы шығармаларының жетпіс пайызын қапаста отырып жазды. Арада жарты ғасыр өткенде оның дәстүрін Шабданұлы жалғастырды. Өлеңнің жолы жеңіл, камерада бірге жатқандар жаттап алып, халыққа жеткізіп отырған. Ал қарасөзден тұратын романдар циклін тілдей қағаздарға ұсақтап жазып, біртіндеп сыртқа шығаруды құдай басқа салмай-ақ қойсын» депті.

Қазақ әдебиеті тарихындағы, түрме шығармашылығындағы классикалық шығармалардың бірі – «Қылмыс» романы. «Қылмыс» романы – түрмеде жазылған шоқтығы биік шығарма. «Қазақтың 100 романы» атты еңбекте: «Қылмыс» романы ХХ ғасырдың басынан бастау алған ұланғайыр қазақ даласын «Темір ноқта», «Қайыс ноқта» аталған екі зорекер ел ала сызықпен бөлген екі бетте жасаған киіз туырлықты қоңырқай халықтың сергелдең өмірінен сыр шертеді» делінген. Осы роман түрмеде жазылған шығармалардың идеялық жаңалығы да бола алады.

Қазақ әдебиетіндегі түрмеде жазылған поэзиялық, прозалық шығармалардың тақырыптық-идеялық ерекшеліктері – Отан, елдік, ұлттық мұрат, азаттық, егемендік секілді бірліктердің көрініс беруі. Түрмеге тоғылған кез келген ақынның шығармаларында осы бірліктер сөз болады. Барлық шығармалардың идеясы – азаттық, еркіндік сарындас. Мысалы, Мағжанның «Жел», «Қайың», «Сарғайдым», «Түс», «Қараңғылық қоюланып келеді» деген өлеңдерінің тақырыптары өзгеше болғанымен, мағыналары, ақынның айтпақ ойы, идеясы сарындас.

Жалпы Мағжанның жоғарыдағы аталған өлеңдері, Шаханның «Терезесі» барлығы заманауи тұрғыдан когнитивтік лингвистиканың когнитивтік модель, концептосфера, ұлттық мәдени кеңістік аясында жаңаша көзқараспен зерттеуді қажет ететіндігін баса айтамыз. Себебі, бұл өлеңдердің атауы символдық мағынаға ие. Құпия форма. Бұл – түрме шығармашылығы өкілдерінің көркемдік ізденістеріндегі ерекше түр болып табылады.

Түрме шығармашылығындағы тақырып мәселесі – ерекше жан күйзелісімен қозғалатын көкейкесті тақырып. Бұл цикл шығармаларының тақырыбына қарағанда жалпы адамзатқа арналған сияқты көрінгенімен, ішкі мазмұны нақты бір оқиғаға, халық мүддесіне сай келеді. Қиындық, зорлық-зомбылық, азап табиғат дүниесімен мысал ретінде келтіріліп, астарлы жазылады. Тұспалды өлеңдердің ішкі мәнін ашпай, автор өмірдегі шындықты әр түрлі нәрсеге балап, жұмбақпен суреттейді. Бұл дегеніңіз – қаламгердің шығармашылық шеберлігі. Мысалы, Мағжанның «Толқын» өлеңі-репрессияға кінә етіп тағылған, өлең жолдарының астарында қоғамға қарсылық бар деген айыппен жалаға арқау болған өлеңдерінің бірі.

Түрме шығармашылығының белді өкілдерінің көбі ақын, композиторлар. Мысалы, Балуан Шолақ, Иманжүсіп, Қапез Байғабылұлы, Мәди Бәпиұлы, Пышан Жәлмендеұлы секілді әнші-сазгерлермен қатар Сұлубай, Бүркітбайлар да абақтыға қамалып, айдауда жүріп, жазықсыз жапа шеккен өнер тарландары. Қазақ мәдениетінде «сотталған ән» деген түсінік бар. Кешегі Кеңес үкіметі кезінде қазақтың төл өнері де жетімнің күйін кешті. Ел мен жердің қасіретін, қайғысын толғайтын күйлер мен қаралы әндерді ел арасына тарату, оларды айтуға тиым салынған болатын. Музыка өнерінің көрнекті зерттеушісі, профессор І.Жақановтың «Үзілген ән» атты ғылыми-зерттеу еңбегінде қазақтың әнші, сазгерлерінің қилы тағдыры мен олардың наразылыққа ұшыраған туындылары туралы тың мәліметтер енген.

Түрме шығармашылығына өнімді еңбек сіңірген қаламгер, Шыңжаң әдебиетінің негізін қалаушы – Таңжарық Жолдыұлы. Ақын шығармашылығының сексен пайызы абақтыда жазылған. Ақын өлеңдерінің көбі тақырыптық-идеялық жағынан ерекше стильге, өзгеше құбылысқа толы. Сөзіміз нанымды болу үшін филология ғылымдарының докторы, профессор Б.Омаровтың мына пікіріне назар аударсақ: «Таңжарықтың тар қапаста туған өлеңдері елге арнау, ұлтқа үндеу, жақсыларға сәлем жолдау түрінде жазылды. Көбіне-көп оның жырларының бірқатары кәдімгі хат үлгісінде болып келеді. Ол түрменің тар бөлмесінде қазақ жырының бесігін тербетті. Азабы көп абақтының өзін ұлт намысын қайрайтын ұлағатты сөздің ұстаханасына айналдырды. Қатал жүйе оның өзін қинағанымен өлеңін өлтіре алмады. Ақынға қорлық пен зорлық көрсеткен азап мекені оны ширықтырып, жүрегінен жыр саулатты. Түрмеде туған жырлар төрткүл дүниеге тарап жатты. Сөйтіп, сол кезеңнің сипатын дәл танытатын, өзгеше жағдайда туған, мазмұны бөлек, рухы биік өлең нұсқалары өмірге келді. Сондықтан, Тұрлыбек Мәмесейітов мысалға келтіріп жүрген «түрме әдебиеті» деген ұғымды қаперге алып, бұл тақырыпты зерттей түсуге жол ашқан жөн болар».

Түрмеге қамалып, азап шеккен ақын, жазушылардың кредосы – ұлт пен жердің тағдыры болса, негізгі шығармашылық лейтмотиві – азаттық, еркіндік бірлігі болды. Сібірге айдалып, КСРО-ның қысымын көрген зиялылар да, атамекенін тастап, шетелге кетіп, эмигрант болған зиялылар да осы бірлік негізінде жырлады деп тұжырым шығара аламыз.

Түрмеде жазылған шығармаларға әр ақын, жазушының өзі өмір сүрген қоғамының көрінісі, қазақ халқының қоғамдық-саяси өмірі, елді жайлаған әділетсіздік пен жеке басқа табынушылықтың салдары, КСРО-ның солақай саясаты, зұлматты жылдар қасіреті тақырып ретінде арқау болды. Ал, негізгі идея – көзкөрген келеңсіздікті қағазға түсіру.

Абақтыға түсіп, тағдырдың сынын өткеріп, нақақтан-нақақ жапа шеккен қаламгерлердің шығармашылықтарын зерттеу нысанына айналдырып, шығармаларын жан-жақты талдау, саралауды міндет еттік. Түрмеде жазылған шығармалардың жазылу стилі қалай болады екен? Стильдік ерекшелігі қандай? Осы сұрақтарға жауапты түрмеде жазылған шығармалар арқылы ғана бере аламыз.

Түрмеде жазылған шығармалардың басты стильдік ерекшелігі – өмірбаяндық сипаттығы. Себебі: кез келген түрмеге түсіп, абақтының дәмін татқан қаламгердің шығармасына жіті назар аударсаңыз, оның қайда туғаны, қай жылдары не істегені, түрмеге қашан түскені, қалай түскені, қандай азап шеккені – бәрі анық, айқын байқалады. Өмірбаяндық сипат – бір адамның тағдыр-талайы арқылы сол дәуірдің, қоғамның сиқын көрсету. Мысалы, Қажығұмар Шабданұлының көп томдық «Қылмыс» романы – өмірбаяндық сипатта (стильде) жазылған, түрмеде кіндігі кесілген мемуарлық роман-эпопея болса, Мәди Бәпиұлы мен Иманжүсіп Құтпанұлы, Қапез Байғабылұлы секілді бесаспап әнші-композиторлардың өлеңдерінде өздерінің бастарынан өткерген ауыртпашылықтары, қиындықтары әнге арқау болса, Таңжарық Жолдыұлының «Түрме тарихы», «Абақты», «Өткен күн» өлеңдерінен замана шындығын байқаймыз.

Қуғын-сүргінді, абақтының азабын, тергеушінің қорлық-зомбылығын көргендердің қарасы көп. Олардың дені – қазақтың оқыған азаматтары еді... «Қараңғылықтың көгіне күн болуға» асыққан ұлтшыл, елімізді өркениетті елдер қатарынан көруге барлық күш-жігер, қажыр-қайраттарын салып, Отанды азат ету, егемендік, қасиетті һәм қастерлі азаттық жолында өздерінің қара бастарын қатерге тігіп, бостандық таңы үшін шейіт болған асылдарымыздың түрмеде отырып жазған шығармаларын ой елегінен өткізіп, бүгінгі ұлттық әдебиеттанудың даму деңгейімен өткен күндердің елесін қуып, қарар болсақ, мәңгілік ел, азаттық деген идеялармен сабақтасып жатқан дүниелерге тап боламыз. Кеңес үкіметі орнағаннан кейін «қазақты қазаққа айдап салу» саясаты, солақай идеология жүзеге аса бастады, «Зиялылардың адамгершілігі сыналар асу – 1937 жылдың ойраны. Бұл кезден қиналмай өткендер аз» (Тұрсынбек Кәкішұлы) болғанын білеміз. Ахмет Байтұрсынұлы бастаған зиялы топқа «ұлтшыл», «пантюркист», «панисламист», «кеңеске қарсы» деген айыптар таңылды. «Кім қалды таразыға тартылмаған» (Ахмет Байтұрсынұлы) дегендей, 1929–1938 жылдар аралығында Алаш арыстарының тағдыры таразы басына түсіп, қуғын-сүргінге ұшырап, түрмеге тоғылып, итжеккенге айдалды. Әдебиеттанушы-ғалым, профессор Айгүл Ісімақова алаш әдебиетінің зерттелуіне мол үлес қосқандардың бірегейі. Оның «Алаш әдебиеттануы», «Казахская художественная проза» (Поэтика, жанр, стиль), «Возвращенная Плеяды. Экзистенциальная проблематика в творчестве А.Байтурсынова, Ш.Кудайбердиева, Ж.Аймауытова, М.Жумабаева, М.Дулатова и М.Ауэзова» атты зерттеу еңбектерінде біздің қарастырып отырған түрме шығармашылығы жалпылай сипаттама ретінде сөз болады. Ғалым Ахмет Байтұрсынұлы жайлы: «Жазған сөз жаным ашып Алашыма» деген өлеңнің жалғыз тармағына сыйғызылған ұран Отан алдындағы адалдықтың жарқын өнегесін көрсеткен Ахмет Байтұрсынұлының қажырлы күрес және шығармашылық жолының Темірқазығы болып табылатыны оның кез-келген еңбегінен, тіпті әрбір сөйлемінен де аңғарылатыны айқын» деген. Өйткені, Ахмет – тұтас буынның төлбасы. Ахмет Байтұрсынұлының Патша заманындағы озбырлыққа қарсы шыққанын білеміз. Академик Зейнолла Қабдолов: «Тектілік демекші, кезінде «Ахаң-Жақаң» атанған, Ахаңның өмірде де, өнерде де егізінің сыңары сияқты Міржақып Дулатов «Ахмет Байтұрсынұлы Байтұрсынов» деген ғұмырнамалық очеркін Ахаңның тегінен, тектілігінен бастайды. Тумысынан жігерлі, тегеурінді жаралған Байтұрсын ешқандай тепкіге төзбейтін, теперішке көнбейтін, әрқашан ел еркіндігін, бас бостандығын аңсаған өр, ер адам болған. 1885 жылдың 12 қазанында аяқ астынан аулына келіп ошағына ойран салған Ояз бастығы Яковлевті намысқой Байтұрсын қамшының астына алып, сілейте сабайды да, ат үстінен қансыратып құлатады.

Осының қырсығынан ол он бес жылға сотталып, Сібірге «Итжеккенге» айдалып кете барады. Бұл тұста Ахмет он үш жасар бала болатын. Кеудесіне шер боп орныққан осы оқиға туралы кейін «Анама хат» өлеңінде былай жазды:

Оқ тиіп он үшімде, ой түсіріп,

Бітпеген жүрегімде бар бір жарам.

Алданып тамағыма, оны ұмытсам,

Болғандай жегенімнің бәрі харам.

Адамнан туып, адам ісін етпей,

Ұялмай не бетімнен көрге барам?!

Осы өлең – Ахмет Байтұрсыновтың күллі ғұмыр-тіршілігінің өн бойына желі тартқан қаламгерлік һәм қайраткерлік бағдарламасы. Оның отаршылдыққа қарсы өшпес кегін қайрап, өшпенділігін өршітіп қана қоймай, жалпы дүниеге көзқарасын қалыптастырған әлгі оқиғаға арнайы тоқталуымыз сондықтан. Алдымен өзінің туған халқының, қала берді бүкіл адамзаттың төбесінде ғасырлар бойы тудай желбіреп келе жатқан Азаттық идеясы дәл осылай Ахмет Байтұрсынұлының бүкіл саналы өмірінің бірден-бір мақсаты мен мұратына айналды» дегенін ұғынар болсақ, Ахмет – азаттық идеясының негізін салушылардың бірегейі. Ол – азат ел болуды армандаған тұлға. Ахметтің түрмеде жазған шығармаларының стильдік ерекшелігі – азаттықты аңсау, бостандыққа жету.

Ахмет Байтұрсынұлы 1909 жылдың 1 шілдесінен 1910 жылдың 21 ақпанына дейін Семей түрмесінде азап шегеді. Түрмеде 8 ай қамауда болған Ахметті патша жандармдары түрмеден босатылғаннан кейін қазақ жерінде тұру мүмкіндігінен айырып, Орынборға жер аударады. Қазан төңкерісі бітіп, Кеңес үкіметі орнаған тұста, яғни, 1917–1919 жылдары «Қазақ» газеті мен «Алашорда» партиясының серкесі ретінде Ахмет Байтұрсынұлы тағы да тергеуге алынады. Бірақ, 1919 жылдың 4 сәуірінде большевиктер жағы алашордашыларға кешірім жариялап, айыппұл төлейді. 1920 жылы 4 сәуірде Коммунист партиясының мүшелігіне өтеді. 1929 жылы 2 маусымда жазықсыз қамауға алынып, 1936 жылы босаса, 1937 жыл 8 қазанда қайтадан түрмеге түсіп, 1938 жылы ату жазасына кесіледі. Осы жылдар аралығында ұлт ұстазы басынан небір қиыншылықты өткереді. Ахмет Байтұрсынұлына арнайы тоқтап отырғанымыз, оның – түрмеде жазылған шығармаларында азаттық сарыны басым.

Түрмеде жазылған шығармалардың стильдік ерекшелігін төмендегідей тарқатамыз:

1)Түрмеде жазылғаны;

2)Абақтыда отырып «Еркіндік» пен «Елдік» мұратын аңсауы;

3)Күрескерлік пен қайсарлық пафосқа толы;

4)Жазылған шығармаларда замана шындығы, тауқыметі бар;

5)Түрмеге түскен тұтқын (қаламгер) женденттердің қорлық-зомбылығын тартып, азап шеккендігі, қиыншылықты басынан өткергендігі – әрқашан қастерлі және сенімді болмақ.

Осы аталған элементтердің бәрі –қаламгердің жүрегіне, сана-сезіміне, түйсігіне әсер етпей қоймасы анық.

Ендеше, бұдан шығар қорытынды – түрмеде жазылған шығармалардың басты ерекшелігі – жазылу барысы, сосын стильдік-жанрлық, тақырыптық ерекшелігіне байланысты құнды екенін естен шығармағанымыз жөн. Жазылу барысы деп айрықша тоқталғанымыз – жазушының немесе ақынның басынан өткерген қиыншылығы, тағдыр соқпағы. Қасиетті Құран Кәрімнің 68 сүресінің 1-аятында: «Қаламға және оның жазуына серт!» делінген. Міне, Жаратқан Иеміз әрбір жаратылыс иесіне өзіне тән қабілет, талант береді және сол ықыласы ауған пендесіне тағдыр сынағын да үйіп-төгіп береді. Біздің түрмеге түскен, қуғын-сүргінге ұшырағандардың дені – иманды, діни сауатты, көзі ашық жандар. Иманжүсіп секілді сал-серілердің де, Ахаң бастаған алаш арыстарының да, Алаш арыстарымен рухани һәм шығармашылық жақын байланыста болған «Торғайдың Шаһкерімі» атанған құран қари Файзолла ишан Сатыбалдыұлы мен Шіменбай Әлшора баласы тағы басқа нақақтан-нақақ жапа шеккен азаматтарды Құдайсыз болды дей алмаймыз. Олар өздерінің шығармаларын үнемі «Біссіміллә» деп бастағанын да білесіз.

Ақын, әдебиет зерттеушісі Захара Нұрәділқызының: «Стиль – бір ақынның (Дұрысы – қаламгердің деп оқыңыз – Т.Е.) өзіне тән ой-пікірі, өмір тәжірибесі, қоғамдық арман-тілегі, эстетикалық талғамы, шығармашылық қабілеті мен шығармашылық даралығы тағы басқа. Бұлар рухани ерекшелікке жатады. Осындай рухани ерекшеліктің ақын, жазушының шығармасында жан-жақтылы сәулеленуі жазушылық стиль делінеді» – дегенін ескерер болсақ, стиль қаламгердің таланты мен тағдырына тән сипат. Түрмеге түскен қаламгерлерде бұл сипаттың екеуі де кездеседі. Түрме шығармашылығының стильдік ерекшелігі – талант пен тағдырға да байланысты.

Түрмеде жазылған шығармалар несімен құнды? Біріншіден, бұл шығармаларда замана шындығы боямасыз берілген. Екіншіден, бұл шығармалар – қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған әдеби мұралар. Үшіншіден, осы шығармаларды оқи отырып, танымдық тұрғыдан саралайтын болсақ, біздің қазақ әдебиетінің тарихында түрме шығармашылығы деген кезеңнің бар екенін және болғанын дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома болмақ деп топшалаймыз.

Түрмеде жазылған шығармаларды кез келген көркем шығармалардан оңай айыра аламыз. Себебі: түрмеде жазылған шығармалардың басқа көркем шығармалардан жазылу барысы ерек. Оқи бастағаннан-ақ шығарманың қалай жазылғанын стилінен қапысыз танисыз.

Түрмеде жазылған шығармалардың тарихына қатысты зерттеу жұмысын жазып жүргендіктен тағдырлы шығармалардың тақырыптық-идеялық ерекшелігіне және стильдік ерекшелігіне тоқталып өттік. Ендігі сөз – жанрлық ерекшелігі хақында.

Түрмеде жазылған шығарма – тағдырлы шығарма, авторы – тағдырлы тұлға (қаламгер) болады деп тұжырым жасайық. Себебі: тар қапаста қара басыңның тағдыр таразасына тартылып тұрған шақта, өмір мен өлім арасындағы жолайырықта барлық азап пен қиындыққа назар аудармай, жүрек сөзін ақ қағазға түсіру. Оның жазылуы, камерадан шығуы, бұқараға жетуі – оны тек түрмеге түсіп, тағдыр сынағын тартқан адам ғана айтатын жайт. Біздікі – топшалау, саралау ғана.

Түрмеде жазылған шығармалардың тағы бір назар аударатын жағы – жанр жаңалығы. Академик З.Қабдолов: «Әдебиет теориясында пішін (форма) бар да, түр (вид) бар. Дәлірек айтқанда, әдебиеттің тектері (эпос, лирика, драма) бар да, түрлері (роман, поэма, трагедия т.б.) бар. Тек түр де жанр деген ұғыммен, яғни жанр мен жанрлық түрмен мәндес», – дейді. Сонда түрмеде жазылған шығармалардың жанрлық ерекшелігі қандай? Олардың көркем әдеби шығармадан айырмашылығы не? Деген заңды сұрақтар келуі әбден мүмкін. Енді осы сұрақтарға жауап іздеп көрейік.

Түрмеде жазылған, түрмеде туған туындыларды жазылу барысына, түріне (вид), пішініне (форма) қарай ән, дастан, жыр, өлең, қағытпа, роман-эпопея, поэма, элегия деп жіктеуге болады. Мысалы, әлем әдебиетіндегі түрме шығармашылығының көрнекті өкілі, Кеңес Одағының Батыры, татар ақыны Мұса Жәлел өзінің атақты «Моабит дәптері» кітабы үшін 1957 жылы Ленин атындағы сыйлықты иеленді. Осы кітапқа енген 115 өлең түрмеде жазылған. Олардың жазылу пішіні де әр түрлі. Ал, өзіміздің Таңжарық Жолдыұлының түрмеде жазған шығармаларының жалпы саны – 119. Олар жанры жағынан дастан, қисса, айтыс, өлең болып бөлінеді. Осы секілді Мәди Бәпиұлы, Иманжүсіп Құтпанұлы, Қапез Байғабылұлы, Пішән Жәлмендеұлы секілді әнші-композиторлардың тағдырлы әндерінде осы қатарға қосамыз. Біз, тек түрмеде жазылған әдеби шығармаларды ғана зерттеуді міндет еттік. Егер біздің музыкатанушы ғалымдарымыз түрме шығармашылығына назар аударса, біраз жаңалық ашар еді... 1929–1954 жылдар аралағына дейін қазақтың көптеген әндері мен күйлері солақай идеологияның зардабын шекті. Оларды орындауға тиым салды. Тарихта бұларды «сотталған әндер» деп атайды. Мысалы, ақын Ілияс Жансүгірұлының «Күй» поэмасына арқау болған қобызшы Молықбай (Байсақұлы) шалдың азапты тағдыры, түрмеде жатып шығарған күйлері арнайы зерттеуді қажет етеді. Осындай түрменің дәмін татқан әнші, қобызшыларымыздың қатары көп.

Біздің ұлттық әдебиетте Мәди мен Иманжүсіптің бір-екі әні, Ахмет Байтұрсынұлының «Анама хат» өлеңі, Сәкен Сейфуллиннің «Біздің жақта», «Қамыққан көңілге», «Шаһит болған достарыма», «Сағындым» (Қамауда), «Адасқанға» (Тұтқынның сөзі), «Қамауда» өлеңдері, Мағжан Жұмабайдың «Сағындым» өлеңі түрмеде жазылған. Ал, қалған арыстарымыздың түрмеде жазған шығармалары біздің қолымызға жетпеді. Мұрағаттық құжаттарда да тіркелмеген.

Түрмеде жазылған шығармалардың ішіндегі шоқтығы биігі – Қажығұмар Шабданұлының «Қылмыс» романы. «Қылмыс» жанры жағынан роман-эпопея. Романды өз ішінен жіктер болсақ, мемуарлық роман. Бұл – қазақ прозасындағы соны құбылыс. Түрмеде жазылған өлеңдердің көбінесе риторикалық сұрау арқылы жазылған. Яғни, өз-өзіне сұрақ қойып, өз-өзіне жауап беру үлгісінде өлең. Бұны кез келген түрмеге түскен қаламгердің шығармасынан кездестіре аласыз. Түрме шығармашылығының жанрлық-стильдік ерекшелігі – психологиялық детерменизмнің айырықша берілуі.

Сөзімізді түйіндер болсақ, түрме шығармашылығы – тақырыптық-идеялық, жанрлық-стильдік және реализм бағыты тұрғысынан ерекшеленеді.