Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасындағы мұрагерлік құқығы.

Мұрагерлік құқықтық қатынастың Қазақстан Республикасы аумағында шетел элементінің қатысуы жағдайдың шиеленісе түсуіне әсер етеді. Оның ішінде:

а)Шетел азаматының мұрагерлік етуі;

ә)Қазақстан Республикасының мұра қалдырушысы шетел азамтына мүліктік мұраны табуы;

б)Қазақстан Республикасының аумағында қайтыс болуы және өлді деп жариялауы

Осы мәселеге сәйкес – шетел азаматтарының Қазақстан республикасындағы мұрагерлік құқығы қаншалықты деген сұрақ туындауы мүмкін.

Демек бұл сұраққа жауап ретінде барлығынан бұрын мұрагерлік құқықтық қатынас басқа да құқықтық қатынастағы сияқты, шетел элементінде азаматтығы жоқ азаматтар және шетел азаматтарына ұлттық режим қағидасы қолданылатын ескере кеткен жөн.

Ұлттық режим дегеніміз – шетел азаматтары Қазақстан Республикасындағы мұрагерлік құқықтық мәселесін Қазақстан азаматтары қолданатын заңды тең дәрежеде пайдалана алады.

Шетел азаматтарына заң шығару органдары мұрагерлік құқығына шектеу қоймайды. Шектеу тек – реторсия және Қазақстан Республикасының азаматының шетелдегі шектеу құқығына сәйкес болып келуі мүмкін.

Мысал келтіретін болсақ – шетел мемлекеті Қазақстан азаматының шетелдегі жерге иелік етіп, билік жүргізуіне деген шектеу қойса, онда Қазақстан Республикасына келген шетел азаматына қайтарымды жауап ретінде шектеу қоя алады.

1995 жылғы 12 желтоқсан айындағы Елбасының шетел азаматы жерді иеленуі және өзінің пайдасына пайдаланып билік етуіне құқылы делінген үкіміне қарамастан мемлекеттердің арасында осындай шектеулер жүргізілуі мүмкін екеніне біздің көзіміз анық жетті.

Осымен қатар шетел азаматының құқықтық субъектісі Қазақстан Республикасының азаматының құқықтық субъектісіне сәйкес мүліктік құқықтық әсер ету көлемі тең келе бермеуі мүмкін.

Мысалы: нақты көрсететін болсақ жер туралы үкімде айқын көрсетілген, онда- барлық азаматтардың соның ішінде шетел азаматтарын қоса жерге жеке меншік қарастырылған жер заң актісінде белгіленген негіздерде шарттар мен шектерде жекеменшікке ие болу мүмкін яғни жерге билік ету, онда өзінің шаруашылығын ашу, ғимарат салу, меншік иесі өзіне тиесілі меншікке қатысты өз қалауы бойынша кез – келген әрекет жасау құқығының болуы. Шетел азаматтарына осы тұрғыдан алатын болсақ мұндай құқықтарды иеленуге жол берілмеген.Бұндай жағдайда мынандай әрекеттер туындауы мүмкін, ол – Қазақстан Республикасының мұра қалдырушысы шетел азаматының пайдасына мұрагерлік ашса, шетел азаматы өз билігін толық көлемде жүзеге асыра алмайды. Себебі Қазақстан мемлекеті мұрагердің мүліктік құқығын ескере отырып, оның мүлкінің белгілі бір бөлігінің өтемақысын алып немесе жер пайдалану құқығына иелік етуші мұрагерге беруге міндетті болып келеді.

Мүліктік құқықтық қатынасқа иелік етуші, шетел азаматы субъектілерінің бірнеше сұраққа жауап берулері ықтимал, яғни

а)заң жүзінде немесе өсиет бойынша мұрагерлік қатынасына кімдер жатады?

ә)Мүліктік құқықтың мерзімі мен жасалу тәртібі?

б)Мұрагерліктен бас тарту, өсиеттің түрлері, түсінігінің реті және тағыда басқа сұрақтар болуда. Бұл сұрақтарға жауап қайтармас бұрын біз, қолданатын құқықты айқындап, белгілеп алуымыз қажет.

Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мұрагерлік мүліктік қатынастар мұра қалдырушының соңғы тұрғылықты жерінің заңымен реттеледі. Егер Қазақстан Республикасының аумағында мұрагерлік ашылатын болса, мұрагерлік қатынастарды реттеу мәселесі Қазақстан заңымен реттеледі. Себебі мирас қалдырушының соңғы тұрғылықты жері Қазақстан Республикасы болып табылады. Бұл заңдардың қолданылу аясы ол тұлғаның яғни мирас қалдырушының азаматтығы, оның қайтыс болған жері және мүлігінің орналасқан жеріне байланысты ешқандай да әсер етпейді, тек халықаралық келісімдерде өзгеше көзделген жағдайларда ғана әсер ету аясы молаюы мүмкін.

Қазақстан Республикасының заңына көз жүгіртетін болсақ, ол, мұрагерлік құқықтық – мирас қалдырушының қайтыс болуына, оның өлді деп жариялануына байланысты, мүліктік мұрагерліктің мерзімінің белгіленуі және оның жасалу реті сонымен қатар, мирас қалтырушының мүліктік құқықтары мен міндеттерінің мұрагерге толық көлемде өтуі туралы және тағы да басқа көптеген сұрақтардың жауаптары бар десек біз қателесе қоймаймыз.

Мысалы: Шымкент қаласының нотариалдық конторасына Өзбекістан азаматы – мұрагерлікке қабылдануы туралы арызымен жүгінеді. Мирас қалдырушының өзі Өзбекістан елінің азаматы, бірақ соңғы үш жыл оның тұрғылықты жері Шымкент қаласы болған, Шымкент қаласының нотариалдық конторасы мұрагерлік құқықты танудан бас тартқан, бұның негізінде мирас қалтырушының өсиет қалтырмағаны айқындалған. Бұл жағдайда заңға сүйенетін болсақ, мирас қалдырушының соңғы тұрғылықты жері Шымкент болғандықтан Қазақстан Республикасының заңы қолданылады. Құрылыс және өзгеде жылжымайтын мүлікке мұрагерлік Қазақстан заңымен реттеледі. Сот немесе өзгеде органдар коллизиялық істерді қарастырғанда мұрагерлікке байланысты туындаған сұрақтар жылжитын мүлік пе, әлде жылжымайтын мүлік пе соны ажыратып, айқындап алулары қажет. Осындай сұрақтарды шешу барысында қай елдің, қандай заңдарын қолдану анықталады. Яғни жылжымайтын мүліктер қатарына – жер, ғимараттар және жермен тығыз байланысты өзгеде көпжылдық екпелер яғни оларды орнынан мақсатына сай емес шығынсыз ауыстыру мүмкін болмайтын мүліктер жатады.

Мұндай мүліктерге қатысты мұрагерлік мәселесі қиындықтар туғызбауда, ал көп ретте заттарға деген құқық яғни жылжитын мүліктерге байланысты мәселелер қиындық туғызуда. Егер де белгілі бір мүлік туралы мәселені құқықтық жүйеде қарастырғанда, бір мемлекеттің құқықтық жүйесі бойынша – жылжыйтын, ал келесі бір мемлекеттің құқықтық жүйесі бойынша – жылжымайтын мүлік болып келсе, бұл жағдайда қай мемлекеттің қандай заңын қолдану негізінде, қарастырылған мәселеден туындаған сұрақты шешуге болады, демек дәл осы жағдайда біз заңдарға сүйене отырып мүліктің нақты орналасқан жерін анықтап алуымыз керек.

Өсиет бойынша мүліктік мұрагерлікке шетел элементінің қатысуы, ішінара ерекшеліктерін көрсетеді. Негізінен мұрагерліктің ашылуына дейін өсиеттің болуы аса қажет.Өсиет ол яғни- азаматтың қайтыс болған жағдайда өзіне тиесілі мүлікке билік ету жөнінде өз ықтиярын білдіруі өсиет болып танылады.

Өсиеттің құрамы мен нысаны, оның тоқтауы өсиет қалтырушының соңғы тұрғылықты жерінің заңымен белгіленеді.Өсиеттерді және оның тоқтау мерзімін қадағалау нысанына байланысты жарамсыз деп тануға болмайды.

Қазақстан Республикасының Заңы – өсиеттің жасалған жері мен уақыты көрсетіле отырып, жазбаша нысанда жасалып, нотариалды түрде куәләндіріп,өсиетке өсиет қалдырушының өзі қолын қою кезінде міндетті түрде куәгерлердің болуын қатаң негіздерде талап етеді.

Мысалы: егер тұлға Англияда тұрып, сол елдің заңымен өсиетті жазбаша нысанда, куәгерлердің қатысуымен, өсиетке өзінің қолын қою арқылы өсиетті толығымен жасап кейінен өсиет қалдырушы тұрақты тұруға Қазақстан Республикасына көшіп кетіп сол мемлекетте қайтыс болса, онда бұл жағдайда мұрагерлік құқықтық қатынас Қазақстан Республикасының заңымен реттеледі? Бірақ өсиеттің расталуы Англия заңымен анықталады. Шетел азаматтарына мүліктік салық салу мәселесі Қазақстан азаматтарына режим таратылады. Бұл тұрғыдан халықаралық келісімдер бекітілуі мүмкін.

Шетел азаматтарына мүлікті қорғау туралы сұрақтарда аз емес.Мүлікті қорғау Қазақстан Республикасының заңымен реттеледі. Қазақстан заң шығарушы органдардың өмірлік тәжірибесінде – шетел азаматтарының мұрагерлік құқығы туралы мәселе кең қолданылған. Негізінен мұрагерлік іс жөніндегі органдардың қызметі, көптеген мағынаға ие болып келеді. Мұрагерлік істер көбіне нотариалды контораларда, мұрагерліктің ашылу жерінде, және тағыда басқа жерлерде қаралады. Ал мұрагерлердің арасында дау туындаса дауды шешу үшін мұндай іс сотта қаралады.

Халықаралық шарттар шетел азаматтарының мүліктік мұрагерлік құқығының ерекше ережелерін айқындап көрсетуі мүмкін. Сонымен қатар халықаралық шарттарда мемлекетке өтетін мүлік жайында да қарастырылған. Құқықтық көмек жөніндегі шартқа сәйкес келісуші тараптың заңнамасы мұра алу кезінде мұра алушыретінде мемлекет болып табылатын болса, онда қозғалатын мұраға қалдырылған мүлік мұра қалдырушы қайтыс болған кезде екі тараптың келісуімен шешіледі. Қоса кететін тағы да бір мәселе ол, шетел азаматтарының қажетті сұрақтарының бірі мүліктің мұрагерлікке аудару және мұрагерлік соманы айқындап алу.