Сын тұрғысынан ойлау дағды ретінде

Сын тұрғысынан ойлау туралы кең таралған қателіктер

Мақала Кембридж университеті педагогикалық факультетінен жүктелген.
Күні: 2 ақпан, 2008 ж.

SHARON BAILIN, ROLAND CASE, JERROLD R. COOMBS and LEROI B. DANIELS

Бұл мақалада біз сын тұрғысынан ойлау туралы бір немесе бірнеше дағды, ойлау үдерісі және рәсімдер жиынтығы ретінде қарастыратын кең таралған үш тұжырымдаманы талдаймыз
Біздің пікірімізше, бұл көзқарастардың барлығы қате, жаңсақ және пайдасыз болып табылады. Сын тұрғысынан ойлау туралы жазатындардың барлығы бұл үшеуін бір жерге тоғыстырады.

Тұжырымдамалардың өзіндегі қателіктер мен кемшіліктерге қоса, олар сын тұрғысынан ойлауға үйретудің нашар ойластырылған тәжірибесінің мысалы болып табылады. Осының барлығы сын тұрғысынан ойлау тәжірибе жүзінде қолдану барысында жақсы дамиды деген ойға жетелейді. Біз сын тұрғысынан ойлауды үйретудің баламасын ұсынамыз.

Сын тұрғысынан ойлау теориялық тұрғыдан да, педагогикалық тұрғыдан алғанда да үлкен маңызға ие. Сын тұрғысынан ойлау туралы көп зерттеулер жазылған, бұл тақырыпқа арналған көптеген конференциялар өткізіліп, білім беру саласында сын тұрғысынан ойлауды өрістетуге бағытталған көптеген бастамалар қолға алынған.

Біздің пікірімізше, сын тұрғысынан ойлауға арналған теориялық еңбектердің басым бөлігі мен педагогикалық қызмет саласындағы жұмыстардың көпшілігі біржақты болып табылады, өйткені олар сын тұрғысынан ойлау туралы қате тұжырымдарға негізделген.

Көбінесе сын тұрғысынан ойлау дағдылар, үдерістер, рәсімдер мен тәжірибе терминдері тұрғысынан ұғынылады. Оқуға арналған әдебиеттердің басым бөлігі не когнитивті дағдыларға, не ойлау дағдыларына қатысты, не сын тұрғысынан ойлауды тәжірибе арқылы жақсартуға болатындай белгілі бір ойлау үдерістерімен және рәсімдік қадамдармен байланысты болып табылады.

Бұл мақалада біз осындай сын тұрғысынан ойлауды тұжырымдамалау тәсілдеріне тән жаңсақтықтарды түсіндіруге тырысамыз. Әдебиеттердің басым көпшілігінде дағды, үдеріс, рәсім, мінез-құлық, менталды операциялар сияқты терминдер көп мөлшерде кездесетінін атап кету керек. Яғни, бұдан сын тұрғысынан ойлау түсінігі туралы осы сияқты көптеген қателіктер мен жаңсақтықтарды байқауға болады. Біз өзіміздің жұмысымызда дағдыларды, үдерістер мен рәсімдерді қолданудың белгілі бір түрлеріне назар аударуға тырыстық. Біздің дәлелдеріміз түрлі негіз қалаушы болжалдарға негізделген жаңа тұжырымдаманы ұсынуға негіз болады.

Сын тұрғысынан ойлау дағды ретінде

Көптеген педагогтер мен теоретиктер сын тұрғысынан ойлауды үйрету міндетін, алдыңғы кезекте, ойлау дағдыларын дамыту ретінде қарастырады. Шын мәнінде, ойлау туралы пайымдау сөйлеу дағдыларымен байланысты. Курстар мен конференцияларда ойлау дағдыларын дамытуға басты назар аударылады да, әдебиеттердің басым көпшілігінде дағдыларға сілтеме пайда болады.

Сын тұрғысынан ойлау саласындағы жетекші теоретиктердің өздері сын тұрғысынан ойлауды елеулі дәрежеде дағды тұрғысынан ұғынады. Мәселен, Сигел (1988: 39, 41) белгілі бір сипаттары бар, сондай-ақ белгілі бір дағдыларға ие сын тұрғысынан ойлайтын адам туралы жаза отырып, «алуан түрлі парасаттылық дағдыларына» сілтеме жасайды. Сондай-ақ, Паул (1984: 5) ойлаудың сыни дағдыларына сілтеме жасай келе, оларды сол сала бойынша сарапшылардың пікірлері негізінде құрастырылған «біріктірілген макро-логикалық дағдылар жиынтығы» ретінде сипаттайды. Delphi сын тұрғысынан ойлау туралы есебінде (Facione, 1990) когнитивті дағдылар терминіндегі сын тұрғысынан ойлауды түсінік беру, талдау, бағалау, қорытындылау, түсіндіру және өзін-өзі реттеу ретінде қарастырады.

«Шеберлік» термині әртүрлі мағыналарда қолданылуы мүмкін екенін және соның нәтижесінде сын тұрғысынан ойлау дағдыларын талдаудың бірқатары салыстырмалы түрде қиындықсыз екенін атап айту керек. Кейбір жағдайларда «дағды» адамның қарастырылып отырған мәселеде тәжірибелі екенін көрсету үшін қолданылады.

Бұл мағынада ол қол жеткен жетістік мәнінде қолданылады. Тәжірибелі ойшыл деп жақсы пайымдай алатын және жақсы пайымдаудың тиісті критерийлеріне сәйкес адамды атауға болады.

Дағдыны қолдану бұл мағынада зияткерлік қызмет туралы біршама білімі болуға қарағанда, зияткерлік қызметке қабілетті оқушыларға бағытталады. Соның нәтижесінде сын тұрғысынан ойлайтын адам қате түсініктерге негізделген анықтамаға сілтеме жасаудан гөрі маңыздырақ нәрселерді іске асыруға қабілетті болады. Ол белгілі бір жағдайларда дауласушының әдеттегі қалпына сәйкес емес үндеулеріне назар аударады. Әдетте, сын тұрғысынан ойлау бірқатар «ноу-хау» сипатындағы нәрселерді қамтиды. Сын тұрғысынан ойлау тәжірибесі бар адамдар жақсы пайымдау стандарттарына сәйкес болуға қабілетті болады. Сын тұрғысынан ойлауды жетістікке жету дағдысы ретінде қарастыру тиімді болып табылады. Дегенмен, сын тұрғысынан ойлау мәніндегі кейбір дағдылар проблемалы болып табылады. Педагогтердің арасында білім беру мақсаттары мен міндеттерін үш түрге бөлу үрдісі айқын байқалады: білім, дағды (қабілеттер) және қарым-қатынастар (құндылықтар), яғни сын тұрғысынан ойлауды дағдылар санатына жатқызу үрдісі орын алған. Сын тұрғысынан ойлауды дағды ретінде қарастыру белгілі бір тұлғаның құзыретті немесе тәжірибелі ойшыл болуы сияқты қарапайым жағдайға қарағанда күрделірек болып табылады.

Бұл жалпылама және дискретті түрдегі сәйкестендірілімді операция болып табылатын дағды тұжырымына негізделген. Бұл түсініктердің екеуіне де қатысты қиындықтар бар.

Біз дағдылар жалпылама, яғни жүре келе қалыптасқан дағдылар ретінде қарастырылып, кез келген қызмет саласында қолданыла алатын проблемалардан бастаймыз. Дискретті болып танылатын дағдыларды айқындауға қатысты проблемалар кейінірек қарастырылатын болады.

 

Жалпылама дағдылар

Сын тұрғысынан ойлауды оқу мақсаттарын үш жақты бөлу саласындағы дағдылармен сәйкестендіру сын тұрғысынан ойлауды білім, түсінік және қарым-қатынастарды дамытудан ажыратып қарастырады. Сын тұрғысынан ойлау белгілі бір нақты білім салаларындағы жалпылама әрекеттерге қатысты қарастырылып, одан кейін әртүрлі мәнмәтінге қатысты берілуі немесе қолданылуы мүмкін. Мысалы, Уаршам және Стоктон (Worsham and Stockton) (1986:11,12) «оқу бағдарламаларының көпшілігі үшін негізгі және ортақ бірқатар дағдылар бар» (мәселен, ақпарат жинау, негізгі ойды айқындау, мағынасын анықтау) деп тұжырымдайды. Бұған қоса олар: «орта мектеп деңгейіндегі оқу материалдары оқушылардың талдау жасауын, жинақтап, қорытуын және бағалауын, сондай-ақ жазбаша және ауызша шығармалар мен көркем туындылар сияқты жаңа «өнімдерді» жасап шығаруын қажет етеді. Оқушылар бұл міндеттерді шешу үшін тиісті ойлау дағдыларын қолдана алулары керек. Сонымен қатар, Бейер (1987:163) дискретті ойлау дағдыларына сілтеме жасай отырып, «ойлау дағдылары немесе стратегиясы жағынан тәжірибелі болу дегеніміз бұл операцияларды қажетті мәнмәтінде тиімді және ұтымды пайдалана білуге қабілетті болу дегенді білдіреді».

Білім мен сын тұрғысынан ойлауды бөліп қарастырудың тиімсіз салдарлары болуы мүмкін, алайда, егер сын тұрғысынан ойлау дағдылары жалпылама болса, бұл дағдылар қандай білім саласына қатысты болуына қарамастан кез келген мәнмәтінде қолданыла алатынын білдіреді, олай болса, бұл тұжырымдама жалған болып табылады.

Белгілі бір нақты сала бойынша алынған білім сын тұрғысынан ойлаудың алғышарты болып табылады. Адамның химия туралы ешқандай хабары болмаса, ол белгілі бір заттың нақты химиялық құрамына талдау жасай алмайды, сол сияқты белгілі бір тарихи оқиға туралы түсінігі болмаса, Бірінші дүниежүзілік соғыстың шығу себептеріне қатысты өзара бәсекелес теорияларды бағалай алмайды.

Көптеген теоретиктер сын тұрғысынан ойлау үшін сала бойынша жеткілікті білімі болуы қажеттілігін мойындайды, алайда бұрынғыша білім мен дағдының немесе сын тұрғысынан ойлау дағдысының арасын бөліп қарастырады. Мысалы, Никерсон және т.б. (1985: 49) «ойлау мен білімнің өзара байланысты екенін мойындау олардың арасындағы айырмашылықтың ақиқаттығын жоққа шығармайды. Қалай болғанда да, бірдей білімі бар адамдардың өз білімін тиімді қолдана алуында бір-бірінен елеулі ерекшелік болуы мүмкін» деп тұжырымдайды.

Біздің ойымызша, бұл айырмашылық өздігінен алғанда негізсіз болып табылады. Ойлау міндеттерін білікті түрде шешуді білімнен бөлек қарастыру мүмкін емес. Жалпылама дағдылар ретінде қарастырылатын болжамдау және түсіндіру сияқты әрекеттер мәнмәтінге байланысты бір-бірінен елеулі ерекшеленеді, бұл ерекшелік нақты міндетті табысты шешу үшін қажетті әртүрлі саладағы біліммен және түсініктермен байланысты болады. Кестеге түсінік беру пьесаны түсіндіруге қарағанда мүлдем басқа әрекет түрі болып табылады. Алғашқысы бірқатар геометриялық конвенцияларды түсіну негізінде әрекетке қатысушы объектілердің арасындағы қарым-қатынас түсіністігіне келуді білдіреді, ал екіншісі мәтіндік дәлелдемелер негізінде пьесаның шындыққа жуық мазмұн-мағынасын құрастыруды білдіреді.

Бұл мысалдардың екеуі де өз кезегінде адамның ауызша айтылған деректері мен қимыл-қозғалыс әрекеттерін тану, сондай-ақ сол адам туралы бұрыннан білетін мағлұматтарға негізделген белгілі бір көзқарасы мен тұжырымдарын қамтитын біреудің уәжіне түсінік беруден түбегейлі ерекшеленеді. Сондай-ақ, белгілі бір оқиғаның қалай аяқталатыны туралы болжал ауа райы болжамымен салыстырғанда мүлдем басқаша түсінікті қажет етеді.

Жалпылама дағдыларды түрлі білім салаларындағы жай ғана қолданылатын немесе сол сала бойынша берілетін дағдылар ретінде қарастыруға болмайды. Сонымен қатар, сын тұрғысынан ойлауда тәжірибелі болу белгілі бір салалар бойынша белгілі деңгейде білімді болуды қамтиды. Мәселен, белгілі бір ерекшеліктерді ажырата білуге мүмкіндік беретін бірқатар сыни тұжырымдамаларды білу сын тұрғысынан ойлауда аса маңызды болып табылады. Қажетті және жеткілікті шарттардың арасындағы айырмашылықты түсіну тек базалық білімге ғана емес, сын тұрғысынан ойлауға да қатысты болып табылады. Сонымен қатар, сын тұрғысынан ойлау тәжірибесі белгілі бір салаларда дұрыс ойлауды реттейтін әртүрлі қағидаттарды түсінуді қамтиды, МакПек (McPeck, 1981) атап көрсеткендей, олардың көпшілігі арнайы пәндік сала болып табылады. Барроу (1991.:12) бұл туралы өз ойын білдіреді: «Бір нәрсенің айқын болуы, қарама-қайшы болуы, қисынды болуы және т.с.с. нақты мәнмәтінге байланысты болады». Мәдениет туралы пікірталастарда қисынды болу дегеніміз логикалық қабілеттерді мәдениет туралы ақпараттармен біріктіру болып табылмайды. Бұл мәдениеттің логикасын түсіну, эстетикалық тұжырымдамалар мен эстетикалық теориялардың аясына ену мәселесімен байланысты. Мәдениет туралы сын тұрғысынан ойлай алу қабілеті эстетикалық сұхбатты түсінумен аса тығыз байланысты. Фачионе (Facione) (1990:10) жалпылама ескертулерді жинақтап ұсынған. Мұндай пәнге бағдарланған білім әдіснамалық қағидаттар мен құзыреттіліктерді түсініп, нақты мәнмәтінге лайықты шешімдерге негізделген норма қалыптастырушы әрекеттерге атсалысуды қамтиды.

Сын тұрғысынан ойлау логикалық операциялар мен пәнге бағдарланған білімдердің тізімі ретінде ойластырылып, жай ақпараттар жиынтығы ретінде ұғынылатын болса, бұл оның құндылығын жояды. Білім мен қарым-қатынастардан тыс дағдыларға ғана негізделген сын тұрғысынан ойлауды айқындаудағы тағы бір қиындық қарым-қатынастың сын тұрғысынан ойлаудағы маңызды орнын ескермейтіндігінде болып табылады. Сын тұрғысынан ойлау қисынды ойлауға қабілетті болудан гөрі кең ауқымды болып табылады. Сондай-ақ ол қисынды ойлауға дайындықты және бейімдікті де қамтиды. Сигел (Siegel) (1988) мұны сын тұрғысынан ойлаудың бір аспектісі ретінде, себептік-бағалаушы компонент мағынасына тең дәрежеде қарастырады. Эннис (1987) сын тұрғысынан ойлау туралы тұжырымдамасына бейімділіктер тізімін қосқан, Паулдың (1982) пікірінше, бейімділік те, құндылықтар мен мінез-құлық сипаттары да, «аса өткір» сын тұрғысынан ойлау түсінігі үшін аса маңызды болып табылады.

 

Бүркемелі (жасырын) дағдылар

Сын тұрғысынан ойлауды дағды ретінде сипаттайтын тағы бір елеулі қиындық белгілі бір бүркемелі дағдылардың, рәсімдер мен операциялардың болуы. Белгілі бір дағдыны үйрену үдерістерді іске асыру шеберлігін қалыптастыруды білдіреді. Мысалы, Часка (1986;25) «ойлау тәсілдері (үдеріс ретінде қарастырады)» мен «ойлау дағдыларының (адамның үдерістерді іске асырудағы шеберлігі)» арасын ажыратып қарастырады. Кейбір жағдайларда бұл үдерістер белгілі бір менталды үдерістерді немесе операцияларды қамтиды деп саналады, ал кейбір жағдайларда бұл үдерістер рәсімдер немесе кезеңдер түрінде болып келеді. Бұл түсініктер туралы кейінірек қарастыратын боламыз.