анат ӘБІЛСЕЙТҰЛЫ

Алғаш рет 1976 жылы «Көшпенділер» атымен жарық көрген трилогия орыс тілінің өзінде 12 рет басылып, 1,5 миллион тиражбен тарапты. «Көшпенділер» трилогиясы әлемнің 30 тілінде жарық көріп, 50 рет қайта басылған екен. 2005 жылғы есеп бойынша, дүниежүзіне таралған жалпы тиражы 3 миллион дана. Бұл трилогияның негізінде 2005 жылы «Көшпенділер» атты тарихи көркем фильм түсірілді.

І. Есенберлиннің «Қаһар» романында тарихи шындық, қаһармандар келбеті нанымды мүсінделген. Мұнда халықтың азаттық жолындағы күресін, ересен ерлігін бейнелейтін жарқын беттер мол. Автор, бір жағынан, бостандықты аңсаған, бірақ оған жетуге жағдайы жоқ халықтың басындағы трагедияны таныстыра алған. Шындығында бұл — жерден, еркіндіктен айырылған қазақ елінің стихиялық бұлқынысы, аласұрып айбат шегуі, тұяқ серпуі туралы хикая. Шығарманың бас қаһарманы — халық. Қозғалысқа күш берген, оны ондаған жыл бойында қазақ жерінде қаһарлы күшке, азаттық алаңына айналдырған құдірет те сол — халық. Бұл трилогия осы күнге дейін көп ретте көмескі жатқан тарихымыздың бұралаң, шырғалаң жолдарын айқынырақ түсінуге көмектеседі, өткен өмірдің даңқты да, қасіретті де белестерімен танысты-рады, оқырІманның өз елінің тарихы, оның белгілі қаһармандары туралы ұғымын ұлғайтады, тарихтың опық жегізген екінішті құбылыстары мен ілгерішіл, нұрлы дәстүрлері туралы аса пайдалы сабақтар береді. Бұл со-нымен қатар ауыз әдебиетінде, шежіреде қаламгер қаламын шақырып тұрған тақырыптар мен көркемдік мүмкіндіктер мол екенін де аңғартады.
Ресейдің ықпалын айту қазақтың байырғы мәдениеті мен кәсібін жоқ етің көрсетуге апармауы керек. Романның 187-бетінде қазақтың «ең алғашқы егінші жұрты» Ресеймен қосылғаннан кейін пайда болды деген ұғым бар. Бүл түсінік онша дәл емес.
Жалпы алғанда, «Жанталас» романы жазушы I. Есен-берлиннің тарихи роман жанрында өзіндік тың жолға түскенін, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің сәтті көркемдік қосындысы дерлік, оқырманды отаншылдық рух-та баулитын, дерегі мен керегі көп шығарма тудырғаньш әдебиетіміздің ұнамды ізденістері қатарында қарап бағалау парыз деп ойлаймыз.
Қазақ әдебиетінің бір көрнекті туындысы — жазушы I. Есенберлиннің «Алтын Орда» тарихи трилогиясы. Ро-манның бірінші кітабы 1982, екінші, үшінші кітаптары бірігіп 1983 жылы жарық көрді. Бұл шығарма жеке кітап ретінде басылардан бұрын «Жұлдыз» журналында, орысша аудармасы «Просторда» жарияланғаны белгілі. 1983 жылдың әдеби қорытындысына арналған жиналыста «Алтын Орданың» ұнамды сыпаттары ерекше аталып өтілгендігі мәлім.
Осы заман тақырыбын да, өткен дәуір шындығын да еркін меңгеріп, аса өнімді еңбек еткен жазушымыздың артында қалған бай мұрасы жайында зерттеулер, мақалалар жазыла беретіні кәміл. Біз «Алтын Орда» туралы айтардан бұрын I. Есенберлиннің қазақ тарихы прозасын байытуға сіңірген ұшан-теңіз еңбегінің жалпы мәніне тоқтала кеткіміз келеді. Оның «Кешпенділер» трилогиясы халқымыздың бірнеше ғасырлық өткен өмірінің елеулі кезеңдерін, күрделі оқиғаларын көркем шежірелеген. «Көшпенділердің» үш кітабы бірігіп те, «Ал-мас қылыш», «Жанталас», «Қаһар» атты бөлектері жекелеп те қазақ, орыс тілдеріне талай рет басылғаны белгілі. «Көшпенділер» шет тілдерде аударылып келеді. Трилогияның қазақ тарихи романшылығына қосылған үлкен үлес болғанын әдеби жамағатшылық тани білді. I. Есенберлиннің тарихи романы бұл күнде не қазақ, не орыс тілінде оңай таптырмайды, қанша таралыммен шықса да, оқырманға толық жетпей қала береді.Ал оқырманға бұл шығарма ауадай қажет десек артық айтпаған болар еді.
«Көшпенділердің» мұншама табысты болуының себебі тек шығармалардың көркемдік қасиетіне байланысты деп қарау жеткіліксіз болар еді. Біздің ойымызша бұл тарихи романдардың жылдар бойында әсері кемімей келе жатқан сыры тереңіректе жатыр.
Қазақ тарихындағы ірі қозғалыстың ішікі тетіктерін саралап көрсетіп, сарқып айта білуі, көптеген кейіпкер-лердің жанды тұлғасын жасауы—”жазушының шығар-машылық батылдығын, ізденгіштігін сипаттайды. Бүл роман қазақ әдебиетінде тарихи тақырыпты меңгеру жолындағы ұнамды құбылыс. Атап көрсетерлік бір нәрсе — автор қазақ даласында орыс мәдениетінің дәмін татып, Ресейшіл бағытта өсіп келе жатқан күштердің бар екенін де жүйелі әңгіме ете білген. Жас жігіт Есіркеген ойлары жас буын қауымының аңсарын аңғартады.
Суреткер схема кейіпкер жасаудан бойын тартып, қаһарман басындағы жақсылық пен жамандықты айыра көрсеткен. Кенесарыны көп жерде көтере, кейде оны қызықтап та кететін автор сол кейіпкерінің басындағы мінін де жасырмай, жеріне жеткізе әшкерелеп отырады. Кейде дұшпандарының, кейде достарының аузымен Кенесары істеріне қатал үкім айтыльп жатады. Бейненің диалектикасын беруі — суреткердің ұсталығының куәсі.
Жалпы алғанда, I. Есенберлиннің «Қаһар» романы бұл кезге дейін әдебиетте жеткілікті айтылмаған тарихи оқиғаның ішкі сырына тереңдеп бару ниетінен туған, халықтың азаттық үшін басталған қозғалысының аяғы трагедиямен тынуы, қазақ жерін ондаған жылдар бойында дүрліктірген оқиға жайында хикая. Мұның өзі тарихи тақырыпты игеру әдебиетіміздің тартымды да тұрақты үрдісіне айналып келе жатқандығын білдіреді. Шығарманың жанр ерекшелігін материалдың сипаты, авторлық аңсар, эстетикалық мұрат секілді шарттар белгілейтіні аян. Сондықтан да біз тарихи көркем туындыдан өзінен бұрынғы шығармаларға ұқсастығын емес, қайталанбас ерекшелігін алдымен іздеген абзал деп түйіндедік. Мұнсыз ондай туындының әдебиеттегі орны мен салмағын ажыратып тану қиын.
Жазушы Ілияс Есенберлиннің «Жанталас» романы құрылыстық, оқиғалық кезегі жағынан алғанда «Алмас қылыш» пен «Қаһардың» аралығынан орын алады. Кейбір қаһармандары да алғашқы романмен жалғастық байқатады. Сюжеттік, композициялық бітіміне қарағанда «Жанталас», «Қаһардан» гөрі «Алмас қылышқа» жақын. Мұнда да аңыз, шежіре, жазба тарих әңгімесі әлеуметтік, психологиялық талдаумен ұштасып жатады. Аталған екі кітапта да ауыз адебиетінің, эпостың бейнелеу тәсілдері күрделі орын алады, айтушының, баяндаушының қызметі ерекше күшті. Бірақ бұндай сырт ұқсастықтармен қатар бұларда әдебиетке жақындығы жоқ оқырмандар айыра білмейтін айырмашылықтар да кездеседі. Романның өзіндік идеялық, кәркемдік ажарын анықтауға кіріспестен бұрын мұндағы оқиғалық жүйелер құрамын қысқаша мазмұндап өтудің қажеттігі туындап отыр.
Романның бірінші бөлімінде Жоңғар елінің жаулаушылық тарихынан, қазақ жеріне шабуылды қалай әзірлегенінен, ұрымтал тұсты пайдаланып, жойқын соғыс бастағандығынан шежіре шертіліп, қазақ халқының ауыр қасіретке душар болғаны, содан кейін бірте-бірте ес жиып, күш қосып, Бұланты өзені мен Алакөл бойында алғашқы екі жеңіске жеткені тартымды суреттелген. Сонымен қатар Бұхар жыраудың әңгімесі арқылы өткен тарих-тың — Хақназар хан тұсындағы ахуал мен қазақ жұртының Бұхар ханы Абдолла әскерінен Сауран қаласын қалай сақтап қалған хикаясы қозғалады.
Ал шығарманың екінші бөлімі Әбілхайыр, Бөгенбай бастаған қазақ қолының Ордабасы деген жерде жоңғарларға күйрете соққы бергеніне, Бүхардың Тәуекел хан заманынан айтқан әңгімесіне, Әбілхайырдың орыс патшалығының қол астына кіріп, әрі елдің тыныштығын сақтау, әрі өзі бүкіл қазаққа хан болмақ әрекетіне, ақырында ол арманына толық жете алмай, патша әкімдерінің ойыншығына айналғанына, саяси аренаға оның ұлы Нұралының шыққанына, Барақ сынды бақталас сұлтанның Әбілхайырды өлтіргеніне, қысқасы, жоңғар шабуылының салдары қазақ қауымын қандай тың бетбұрысқа итермелегенін көрсетуге арналған. Романның соңғьг^ үшінші бөлімінде Абылайдың және оның батырларының жоңғар мен Қоқан билеушілерінен қазақ жерін азат ету жолындағы ауыр, даңқты күрестері, Абылайдың дербес қазақ хандығын бүтін, тәуелсіз етіп ұстап тұруға бағытталған істері нақты көрсетілген. Шығарма ақыры Абылайдың дүниеден қайтар алдындағы Бұхар жыраумен диалогы берілумен бітеді.
Сонымен «Жанталас» романында қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы XVIII ғасырдағы азаттық күресінің шешуші кезеңдері, сол күрестің негізгі күштері, қазақ елінің саяси-әлеуметтік ахуалы, ішкі қайшылықтар, сыртқы жаулар, әсіресе, қытай богдыхан-дарының жыртқыштық, арандатушылық саясаты, ар, намыс, өмір үшін кескілескен ұрыстарда қазақ халқының өз тәуелсіздігін қорғауға қажыр, қайрат таба білгендігі, осы оқиғалар тсында қол бастайтын қаһармандар өсіп, жетіліп шыққандығы туралы тарихи көп мағлұмат келтірілген. Оның үстіне Бұхар жыраудың төрт дүркін әңгімесі арқылы Хақназар, Тәуекел, Есім хандар кезіндегі қазақ елінің ахуалы, үздіксіз, жанталас соғыстар, сыртқы жаулардың толассыз шабуылы, халықтың дүшпаңдарын жеңіп отырғандығы туралы тарихи шындыққа сәйкес деректер берілген. Сонда «Жанталас» романы тек XVIII ғасыр оқиғаларымен шегерілмей, одан арғы екі ғасырдың да басты оқиғаларын қамтыған болып шығады. Міне, осындай үш ғасырға жуық қезеңнің күрделі істерін бір кітап көлемінде көрсету дегеннің қаншалық күрделі екенін аңғару қиын емес. Романның өзіндік жанры мен композициясын сөз еткенде, есте болар жайдың бірі осы. «Жанталас» романында көп кейіпкердің аты аталады. Солардың негізгі сюжеттік желі үстінде көрінетіні санаулы ғана. Ал басқалары түрлі оқиғалық баяндаулар тұсында қатарға қосылып, одан кейін қара үзіп қальп қойып отырады. Әдеттегі әлеуметтік-психологиялық роман шартымен өлшесек, мұнда көркем тұлғаның тарихы, қалыптасу жолы дейтіндей жүйелі суреттеулер, мінезді бірте-бірте ашып отыратын сюжеттік жүрістер жиі кездеседі. Бүхар жырау аузымен айтылған әңгімелерде ғана Хақназар, Тәуекел, Есім хандар тарихы біршама толық көрінеді. Ал өзге қаһармандардан молырақ, нақтырақ көрінетіндері жоңғардың алғашқы соққысынан Түркістанды қорғауды басқарған Елшібек, жаудың арам ойын іске асыртпау үшін өз басын қауіп-қатерге байлап, асқан ерлік көрсеткен қыз Гауһар, белгілі баһадүрлер: Қияқ, Бөгенбай, Баян, хан, сұлтандар: Әбілхайыр, Абылай, Барақ, т. б. Бұл түлғалардың іе-әрекеті, мінез-құлқы кейде автор, кейде жырау атынан айтылып, едәуір қомақты болып көрінеді. Аталған қаһармандардың мінезіндегі қат-қабат қайшылықтар да сенімді суреттелген. Бұған бірнеше мысал келтірейік. Қазақ қосындарының қолбасшысы боп сайланып, жоңғарларға қарсы алғашқы екі-үш жеңісті шайқаста басшылық еткен Әбілхайыр ханды алып көрейік. Оның басындағы бірталай ұнамды қасиет — ақылдылық, әскери дарындылық, табандылық, айлакерлік жан-жақты елес береді. Әбілхайыр қарсы келгендермен күресе білетін, ерлікті де, ездікті де танитын алғыр адам сипатында сурттеледі. Ол Ресейге Қазақстанды ерікті түрде қосып, өзі бүкіл қазақтың ханы болуды армандайды. Оның ел басқаруға арыны да, шалымы да жететіні талай жерде байқалады да. Бірақ кезінде ептілік танытып, қазақ елінің тағдырын қуатты Ресей мемлекетіне тәуелді етуге көп еңбек сіңірген адам, түбінде өзінің ішкі жеке мақсатына жете алмайды. Патшалық оны барлық қазақтың емес, Кіші жүздің. ханы деп таниды. Сонымен Әбілхайырдың үлкен үміті іске аспай, патшалық шешіміне көңілі толмай, бұлқынуға дәрмені болмай, трагедиялық халге түседі.
Патшалық тарапынан өзіне көрсетілген сый мен құр-метке риза болмаған, бірақ айбат көрсетерлік кезден өтіп, «Ресей панасына кіреміз» деп өз аузынан ант беріп қойған Әбілхайырдың мүшкіл халы романда шебер бейнеленген. Әсіресе Орынбор губернаторы, айлалы саясатшы Неплюевпен өзара қарым-қатынасы ашылатын тұста Әбілхайырдың бейнесі ерекше танылғандай. Әдепкіде дардай көрінген хан патша губернаторы алдында өзінің ұсақтығын еріксіз байқатып алады. Шығарманың бас жағында қазақ қолын бастап, өз билігінде шоқтығы көтеріліп тұрған айбарлы Әбілхайыр енді патшалықтан сәл нәрсенің өзін жалынып, кішірейіп сұрайтын күйге түскен. Неплюевпен кездескенде оның шырқап айтар тілегі үшеу ғана. «Бірінші өтінішім — маған қарулы үш мың солдат беріңіз… Екінші тілегім: ортаншы ұлым Қожахмет сіздердің қолыңызда аманат болып тұрғалы жеті жылдан асып барады. Шешесі сағындым деп әбден мазамды алып жүр. Енді Қожахметті босатып, оның орнына кіші ұлым Шыңғысты аманатқа алсаңыздар… Үшінші тілегім: көптен бері Қалдан Церен менің қарындасым Қарашашты сұрап жүр еді… Артымда бәлендей сүйенер тірегім болмағандықтан, жоңғар қоңтайшысымен үнемі жауласа беруден пайда шықпас деймін. Мәртебелі Елизавета Петровна бұған қарсы болмас» («Жанталас» 1973, 178— 180-беттер).
Әбілхайырдың дәл осындай түрде көрінуі объективтік шындыққа да, оның мінез ерекшелігіне де сәйкес. Талай ұсақ халықты билеп-төстеп, әбден әккіленген патшалық ұлығына Әбілхайырдың тордағы құстай кіріптарлығы айдан анық еді. Губернатор Неплюев Әбілхайырдың әлгі үш тілегінің үшеуін де орындамайтын сыңай білдіреді. Сонымен қатар ол ендігі жерде Әбілхайырға қарсы қояр күшті қазақ арасынан іздей бастайды. Неплюев қазақ ішіндегі жағдайды Құдабай секілді тыңшы арқылы алақандағыдай біліп алған. Оған, басқалар былай тұрсын, әкесінің жасырын істерін жария етіп айтып, Әбілхайырдың өз үлы Нұралы да тыңшылық қызмет атқарады. Әлбетте, патшалық Әбілхайырдың қазақ халқы атынан Ресейге бағынамыз деп берген антын, еткен еңбегін мүлде ұмытпайды. Тек оның ендігі жерде керексіз, қызықсыз болып қалғанын ғана ұқтырады. Әбілхайыр мінезінің логикасы шығармада өте нәзік нанымды ашылған дейміз. Шығармада кейіпкердің характер ашылар орайын, «тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін» табу деп осындайды айтсақ керек. Әбілхайырдың сырт көзден жасырулы түпкі сыры мен ақиқат пенделік келбеті оның Ресейге қарағаннан кейінгі кезеңдегі істерінен табиғи елес берген.
Романда неғұрлым айқын, толық көрінген түлғаның. бірі — Абылай. Жазушы оның мінез қырларын аша алатын ұрымтал мезеттерді, байланыстарды талғап ала білген. Біз Абылайды алғаш рет өзінің шын аты мен тегін жасырып, Төле бидің түйесін бағып жүрген кезінде көреміз. Оның өзін ажалдан сақтап, Хиуадан алып шыққан адамы — Оразқұлды «сырымды жария еттің» деп өлтіріп жібергені мінезінің аса қатал қырына қанықтырады. Бұдан кейін Абылайдың ақылы мен алғырлығын сипаттайтын бірталай асу, тосулардың куәсі боламыз. Оның кектеніп келе жатқан арғын қолына қарсьг келмей, бой тасалап, жылысып кетуі, Ертіс. тұсынан қазақты шаппақ болған жоңғарды жеңудің жолын іздестіруі, Сыр бойындағы қалаларды Қоқан үстемдігінен азат етуі, қалың қытай әскерін ілгері жібермеу жолындағы тапқырлықтары тарихи маңызы бар үлкен істер. Осы оқиғалар кезінде оның бейнесінің жан-жақты мүсінделгенін көреміз. “Алмас қылышта” сонау Шыңғысханның Орта Азияға жасаған шапқыншылығынан бастап, он бесінші ғасырдың екінші жартысына дейінгі дәуірдегі оқиғалар да бірде Әбілқайырдың ойы, бірде жыраулардың, билердің, кейіпкерлердің еске алуы арқылы қажетті тұстарда сыздықтатып беріліп отырады.
Жазушы қалыптасқан тарихи шындыққа ханның қара басының тұрғысынан қарай отырып ой жібереді. Әбілқайыр Шыңғыс ұрпағынан шыққан бұрынғы билік жүргізу әлістерінің күні өтіп бара жатқанын айқын сезді. Оны ойға шомылдырып, жан толкынысына түсіріп отырған халық бұрынғы замандардағы қамшының табымен-ақ үйіріп алып, айдап басқара беретін тобыр емес. Ханды қапаға түсіріп, тұңғиық ойға батыруының өзінен халық бейнесінің батырлық сипаты тұлғаланып көрінеді. Ханның қасіреті де, ордадағы ойранның қозғаушы күші де, міне, осында, халыққа сүйенбей хан билігінің караң екендігінде жатыр. Дешті Қыпшақ хандығын күшейтудегі алғашқы күрестердің өзіне сенімді құрал еткен көшпелі рулардың қазір теріс қарай бастағанын Әбілқайыр тек сұлтандардың қастығынан көреді. Ал Жэнібек болса, осы ру таластарына өзгеше қарайды. Тарихи шындықтан негізін ала отырып, жазушы Жэнібек тұлғасын ел басқарудағы өнегелік бағытқа меңзейді. Ол өнегелік үлгі ханның өз мақсатын халықтың арман-мүддесімен орайластыра біліп, халық тілегінің жолында бел шешіп кірісу екенін меңзейді.
“- Шырағым Жэнібек, – дейді оған халык адамы, халық өкілі ақсақал, – Көк Ордадан руларыңды бөліп ал. Өзгенің жер-суына қызықпайтын, өз еліне жат жұрттай ауыр алым-салық салмайтын жеке шаңырақ көтер”.
Міне, бұл халықтың арманы, халық пен хан, жеке сұлтандардың арасындағы тартыс, қақтығыс, шиеленіс осы арнада өріс алады. Халықтың халықтығы, ханның хандығы, сұлтанның сұлтандығы заманына сэйкес тарихи шындық шеңберінде аян етіледі. Ал осы орайда Саян батырға хан үкімінің бірден шықпай қалуы да халыктың ызғары, ханның халықпен санаспауға қалмағандығы куәландырады. Хан ұрпақтарына керек қызмет атқаратын, ежелден қалыптасқан, шапқыншылық заманда әскер арасы бұзылмауын қамтамасыз ететін, олжаға таласқанға өлім жазасын беретін мықты ереже бар еді. Ол Шыңғыс ханның жасысында айқын жазылған шарт болатын. Осы шарттың орындалмауы, халықпен санасып, оның дүмпуінен бой тарту ханның қаһарлы күшін қаймықтыра бастаған халық бейнесін айқындаса керек. Тарихтың қозғаушы күші боп есептелетін халықтың бірінші планға, алдыңғы орынға шыға бастауының белгісі. Романдағы ірілі-уақты оқиғалардың қай-қайсысы да халықпен байланысты, қазақ халқының төңірегінде өрбіп отырады.Билік мұратының, өзге жұртты билеп-төстеудің, империялық саясаттың қай заманда да ұқсас сипаттарын ойыңа салады. Әбілқайыр ойлау деңгейі жағынан таяз емес. Ел билеуде оның үстанған өз саясаты бар. Қол астындағы ел – алмас қылыш. Оларды қайрап қойып, әр руды бір-біріне айдап салып отырмаса, бірігіп кетсе, бой бермесін ол жақсы түсінеді. Өз мақсатына жету үшін ол нендей сүмдықтан да, зүлымдықтан да тартынбайды. Бірақ ол біреудің қолымен от көсеп, сол зүлымдығы мен сүмдығын біреу арқылы жүзеге асырады. Жәнібекті, Саянды, Рабиу-Сүлтанбегімді, Гүлбаһрамды, Орақты, Ақжолды өлтіруге жасаған әрекеттерінен соны айқын көреміз. Хан түқымына, ел билеушіге кісі тағдыры ойыншық сияқты. Әбілқайыр заманындағы бүл қүбылыс шығарма жазылған дәуірде де солай болды, бүгін де сол сипатта. Жазушы бұл жайды нақтылап та көрсетеді, Әбілқайыр ойы арқылы да сездіреді. Бақтықожа уәзір Сүйіншікке:
“- Хан тағына жетем деген адамда туыс та, туған да болмайды Әке-шеше, іні-ағадан оған алтын тақ жақын. Хан болам деген адам өзінің туыстарына осылай қарай алса ғана мүратына жетеді. Кейде ата-ананың, бір туған бауырлардың өлігінің үстінен аттап хан тағына жетуге тура келеді. Өйтпесең, сенің өлігіңнің үстінен өз бауырларыңның біреуі аттап өтеді. Хан тағы тек тастай берік жан аямас мықтының орны…” [11, 102-6.] – дейді. Көпті көрген, көпті білетін уәзірдің аузымен айтылатын осы жолдарда хан түқымдарына тән шындық жатқаны рас. Алайда оны бір қырынан, дәл осы мағынада ғана қабылдауға болмайды. Хан түқымдарының таққа жету әліс-тәсілдерінің бір қырын, “қара бояулы” бөлігін жарқырата көрсеткен сэттердің өзінде басқарудағы өнегелі сипатын қатар көрсете алған. Хан түкымына алтын тақ жақын екендігіне, туыстық сезімінен билік қүру мақсат-мүратының биік түратын түстарын келтіргенде жазушы ойының бағдары басқада жатыр. “Тура биде туған жоқ, туғансыз биде иман жок” деп келетін халық даналығындағы қағиданың ой-тармақтарын қатар ала отырып, ел басқарудың күрделі түстарын меңзейді. Хан түкымдарының бойына жинактап суреттеген қатыгездік үлгілерінен туысқа мейірімсіз қара жүрек қалыптан туыстықтың ғана түрғысын үстау да ел басының түрлаулы іс атқаруына жан бітіре, көгерте алмайтын, кедергі келтіріп, аяқтан шалатын келеңсіз қүбылыс екенін астармен аңғартады. Өйткені ел билігін үстап отырған адамның мықтылығы, билік басындағы түлғаның өзгеден оқшау қабілет-дарыны – мемлекеттің мықтылығы.
Өз алдына хандық қүрып, таққа отырғысы келген Жәнібек сүлтан да -терең ақыл, парасат иесі. Ол сол кездегі әлеуметтік шаруашылық жайды жақсы түсінген. Сондықтан да Әбілқайырдың қатесін өз мақсатына айдалана отырып, ол үлкен іскерлікпен, ақылмен біраз рулардың басын біріктіріп, ақыры қазақ халқының негізін қүрады. Әбілқайырдың өлімі мен сол кездегі Орта Азия қалаларындағы жағдайлар Қазақ хандығы-ның біраз күшеюіне мүмкіндік берді. Ал Жәнібектің баласы Қасымның тұсында Қазақ хандығы тіпті күшейе түсті.
Халық аузында “Қасым салған қасқа жол” деген мәтел бар. Сыншы халық бүл сөзді басқа хандарға айтпай, Қасымға айтуы тегін болмаса керек. Қазақ халқының басын құрап, хандықты күшейтуге Қасым аса зор еңбек сіңіріп, үлес қосты. Бүл туралы М.Мағауин өзінің “Қазақ тарихының әліппесі” атты кітабында жаңа көзқарас түрғысынан байыпты пікір айтады [17].
Жазушы Қасымның түбі ел бастар мінезін жастайынан-ақ таныта береді. Жәнібек көбіне өз баласымен ақылдасатын. Қасым әр кез әр істің, алды-артын жақсы байқап, дүрыс байлам айтады. Оның ақылдылығы, үстамдылығы романда орынды берілген. Оның уәдеге берік, мәнді мінезі де сәтті суреттеледі.
Абылайдың есімі қазақ халқын жоңғар басқыншылығынан азат етушілер қатарында эпикалық биікке көтерілгені тарихтан белгілі. Халықтың ұғымында оның ел қорғау жөніндегі ересең істері сақталған. Абылай бас-таған жорықтар жайында бірталай тарихи жыр бар. Ауызша тараған аңыз әңгімелер де мол. Мұның бәрі халықтың сыртқы жауларға қарсы күресті ұйымдастырған ерлерге деген көркемдік естелігі болатын. «Жанталас» романында Абылай жайындағы шежіре, аңыз, тарихи материалдары кең келтірілген. Бірақ ауыз әдебиетіндегі Абылай тұлғасы романда анағұрлым шыншыл, нақты берілген. Жазушытарихи шығармаларын жазу кезінде реалистік әдебиетке тән тәсілдерді пайдалана білген. Абылайдың монологтары мен оның Бүхар жыраумен әңгімелері заманның да, адамның да нағыз шындығын әйгілейді. Мұның өзі І. Есенберлин романдарының суреттегіштік, талдағыштық қасиеті көп екенінен хабар бергендей.
Жазушы Абылай бейнесін тарихи шындыққа сәйкес жасауға ыждағат, ілтипатын төккені байқалады. Қаһарманның портреті де тұжырымды: «Абылай қазір қырықтан жаңа ас

Дата добавления: 2017-02-24; Мы поможем в написании ваших работ!; просмотров: 661 | Нарушение авторских прав

Лучшие изречения:

Победа - это еще не все, все - это постоянное желание побеждать. © Винс Ломбарди
==> читать все изречения...

1712 - | 1641 -