Сөз сынап, өлең өлшемен

Сөз жазамын түнімен
Бар ұйқымды қашырып.
Тығып қойман мұны мен
Еш адамнан жасырып.
Мен кетермін, сөз қалар
Ақ қағазға басылып.
Бозбалалар қолға алар
Әр ауылға шашылып.
Оқырсың да қолға алып,
Сөздің мінін табарсың.
Өз сөзіңе өң салып,
Дауды жүндей сабарсың.
Болмасам да қасыңда,
Алды-артыңды қамарсың.
Миың бар ма басыңда,
Байқастамай шабарсың.
Білімді жұрттың ақыны
Біздің сөзді сынамас.
Жазушының жақыны
Қазақ мұны ұнамас.
Сынасарсың өзіңді,
Менің түгім құрамас.
Өлген кісі сөзімді
Сынама деп сұрамас.
Сынасын деп жазғамын,
Сынама деп жатпаймын.
Қазақтың мінін қазғамын,
Айтқанымнан қайтпаймын.
Қазақ сыншыл болса екен,
Болмасын деп айтпаймын.
Жетегіме ерсе екен,
Өлсем де тыныш жатпаймын.
Мен жетелеп өлемін,
Өрге қарай қазақты.
Өлсем де ойын бөлемін,
Сөзбен салып азапты.
Білімдінің сөзіндей
Сөзім демен таза, ақ-ты.
Қазақ болса өзімдей,
Қыла алмайды мазақты.
Қазақтың жайы белгілі,
Өлеңі өңкей құрама.
Байқадың ғой ендігі,
Оны менен сұрама.
«Ауылым қонды Нұраға,
Мінген атым сұр ала».
Керексіз сөзбен бұрала,
Қазақ сөйтпей тұра ма?!
Сөзімді өлшеп қараңыз,
Уәзінге дәл шыға ма,-
Қазақ деген балаңыз
Уәзінді де ұға ма?!
Сөзді әнге дұрыстап,
Өлшеуменен сыға ма,
Сыймаса да сырықтап,
Зорлық қылып тыға ма?!

Ажалсыз әскер

Патшалар сансыз шығын қылады,
Дайындап соғыс үшін әскерін.
Аямай бірін-бірі қырады,
Ел алар оққа байлап жастарын.

Тұрақсыз шыр айналған дүние,
Жұтады бәрінің де бастарын.
Ел түгіл жерлеріне кім ие,
Айтпасаң моласының тастарын...

Шын патша мен емес пе уайымсыз,
Әскерім -өлеңім мен сөздерім.
Олардың патшалығы дайынсыз,
Көреді баянсызын көздерің.

Ойлаңыз, біздің әскер өле ме,
Қағазға бір басылып қалған соң.
Бұл мықты әскер емей немене,
Жайылып талай орын алған соң.

Қарумен қанша қатты ұрса да,
Сөзіме жанның әлі келмейді.
Бұл дүние шыр айналып тұрса да,
Әскерім қартаймайды, өлмейді.

Білесіз, бұл сөзіме өлім жоқ,
Тағы да жүрген жерін қырмайды.
Дүниенің рахатына сенім жоқ,
Ешбірі баянды боп тұрмайды.

Алмаймын патшалықты берсең де,
Қайтейін, өлім тартып алады.
Мен-дағы, ажал жетіп, өлсем де,
Әскерім ақ қағазда қалады.

Оқиды кейінгілер сөзімді,
Бірі ұнап, бірі сынап күледі.
Өзімнің көрмесе де көзімді,
Зарланып өткенімді біледі.

Тойымсыз нәпсі, тұрақсыз дүние

Өлімнің хақ екенін көрсең де,
Өлместей омыраулап, шатасың.
Дозақтың барын біліп жүрсең де,
Күнәға, әлің келсе, батасың.

Сауап көп ғибадатқа десең де,
Жалығып, жалқауланып жатасың.
Адалдың адал рызқын жесең де,
Арамды әдейі іздеп татасың.

Сыртыңды сыланасың өң беріп,
Ішіңнің түзетпейсің хатасын.
Айла мен алдағанды жөн көріп,
Адамды аң орнына атасың.

Жалғанның бір пайдасын көргенде,
Арланбай арыңды да сатасың.
Алланың ақ өлімі келгенде,
Амалсыз қара тастай қатасың.

«Қатындар жас баласын күтеді...»

Қатындар жас баласын күтеді,
Аямай қолдан келген шамасын.
Емізбей, ұрып-соғып, түртеді,
Ержетіп есі кірген баласын.

Бұ дүние білімі бар адамды
Қайғылы бейнетпенен өткізер.
Қайдағы ақылы жоқ наданды
Ойлаған тілегіне жеткізер.

Қарасаң, дүниенің мінезі
Ұқсайды қатындардың ісіне.
Анық-ақ ұрғашы екен бұл өзі,
Тынышсыз, ақылы бар кісіге.

Рахымсыз, білімі жоқ ұрғашы
Біле ме білімдінің қадырын.
Демеймін дүние өтпей тұрсашы,
Мұнан да тыныш болар қабырым.

«Шаранамен туып едiң...»

Шаранамен туып едiң,
Бөз оранып өтесiң.
Бiр сағымды қуып едiң,
Қай уақытта жетесiң?
Қанша дәулет жиып едiң,
Бәрi қалды, нетесiң?
Мал үшiн жан қиып едiң,
Қайтiп алып кетесiң?

«Достыңыз зор...»

Достыңыз зор, дұспаның қор,
Бар тілекке жетсеңіз.
Сансыз бақыт, алтын тақыт,
Барша жаннан өтсеңіз.

Қалса уайым, болса дайын,
Нені талап етсеңіз.
Бәрі қайда, несі пайда,
Түк ала алмай кетсеңіз.

Дүние қу —
бір ағын су,
Түстік онда шөп болып,
Күнде ағамыз, сандаламыз,
Бейнетіміз көп болып.
Кейде тасқа,
кейде ағашқа
Соқтығамыз дөп келіп.
Суынан да,
уынан да
Құтыларымыз жоқ болып.

Дүние ағып,
сусыл қағып,
Фани көлге құйылар.
Бірі ерте,
бірі кешке
Шөп те келіп жиылар.

Көлге барып,
тыным алып,
Бәрі сонда жиылар.
Алды тыныс,
болды тыныш,
Су ағыны тыйылар.

Сен ғылымға

Сен ғылымға болсаң ынтық,
Бұл сөзімді әбден ұқ:
Білгеніңнің жақсысын қыл,
Білмегенді біле бер.

Білген ердің бол шәкірті,
Білмегенді қыл шәкірт.
Үйренуге қылма намыс,
Үйретуге болма кер.

Өнеріңді құр шірітпе,
Орнына анық жұмсамай.
Өкініші кетпес оның,
Өз ойында босқа өлер.

Қай ғылымды білсеңіз де,
Қазір оны елге жай.
Құр ішінде кеткенінше,
Пайдалансын өзгелер.

Шын наданға білгеніңді
Ұқтырам деп ойлама.
Қанша бидай шашсаң-дағы,
Болмас егін тасты жер.

Тотыға тіл үйретілсе,
Сөзі — адам, өзі — құс.
Сол сықылды ол наданды
Ермек үшін сөйлетер.

Қара тасты қанға малсаң,
О да маржан бола ма?
Тесік ыдыс, су құйылса,
Өзі қалар, су кетер.

Шын залымға берме ғылым,
Ол алар да оқ қылар.
Қаруым дер, кісі атып жер,
Ол ғылымды айла етер.

Қарғысына сен қаларсың,
Елді алдап ол алар.
Ақылы жоқ, малы көптің
Бір таланын еңіретер.

Дүниені түзетуші,
һәм бұзушы — бір ғылым.
Әрі залым, әрі ғалым,
Ел түбіне сол жетер.

Шын надандар білмесе егер
Естілердің кәдірін,—
Оған ұрсып, сөкпеңіздер,
Шын ғұзырлы пенде сол.

Неге десең, білсе надан,
Өзі надан бола ма.
Оқымаған бір балаға
Хат оқытсаң, жөн бе сол?

Әр адамның өз жұмысы,
Қылған ісі әр бөлек.
Ол наданның жұмысы жоқ,
Ғылымыңызбен еш заман.

Білмегенді үйреніп,
Білгенді қылса, есті сол.
Білмегенін білмеген,
Білгенді қылмай — сол жаман.

Сізге келсе кей надан
Үйренемін деп ғылым.
Үйретудің ақысы деп,
Бір тиынды алма одан.

Неге десең, сен білесін,
Алғаныңның не екенін.
Ол біле ме бергеніңнің,
Пайда екенін, иә зиян.

Шикі надан, ақылы жоқ
Жас баламен бір есеп.
Біле тұра алдап алмақ,
Естілердің жолы емес.

Ғылым үйретпек, ақы алмақ
Сауда есепті болса да.
Балалармен сауда қылмақ
Шариғатқа жөн емес.

Сізге надан қанша малын
Берсе, босқа алмаңыз.
Неге десең, ол өзіңдей
Ақылы бар кісі емес.

Пайда қылмай бір адамға,
Пайда қылма сен де онан.
Неге десең, «босқа аламын»,—
Ол білімнің ісі емес.

Сен біреудің ғайыбын ашпа,
Түн сықылды перде тарт.
Күн сықылды аша берме,
Жер жүзінің әр сырын.

Кісі бағын деме бағым,
Өз денеңді нұрлы қыл.
Ай сықылды болма жарық,
Қарыз алып күн нұрын.

Күн сықылды көпке білдір,
Шықты ма күн, батты ма?
Ай сықылды айтып ұқтыр,
Қанша ғұмыр өткенін.

Түн сықылды тым түнеріп,
Көзді тартып байлама.
Күндізі бол, байқасын жұрт
Келгені мен кеткенін.

Сусағанның сусыны бол,
Су сықылды сұп-суық.
Бірақ ондай болма салқын,
Ел көңілін қалдырып.

От сықылды жылы болсын,
Жүзіңіз бен сөзіңіз.
Бірақ ондай мархаматсыз,
Болма өртеп жандырып.

Жел сықылды желпі жұрттың
Шаршағанын, талғанын.
Жықпа үйін, болма құйын,
Қылма жаман аманын.

Жер сықылды пайдалы бол,
Пайдалансын ел сенен.
Тасты жердей болма қатты,
Тілме жұрттың табанын.

Сен бұлттай бол көлеңке,
Мезгілімен бер жауын.
Сел ағызба, жай түсірме,
Бұзба елдің шаруасын.

Дариядай дап-дайын бол,
Пароходпен жүрсе де.
Болма толқын, ашпа құлқын
Жұтамын деп баршасын!

Бояулы суыр

Бір суыр адасыпты оттап жүріп,
Кез болды бір ауылға көп қаңғырып.
Ит қуалап тыққан соң иесіз үнге,
Бояу толы шелекке кетті кіріп.

Қараңғы түн болғанша сонда жатты,
Үсті-басы бояуға әбден батты.
Ит кеткен соң шелектен шықты-дағы,
Таңға жақын өз інін әзер тапты.

Біраз ұйқтап, оянды демін алып,
Байқады өз үстіне көзін салып.
Қараса, тамам жүні құбыльп тұр,
Ойланды жүнін көріп қайран қалып.

Болады кейде жасыл, кейде сары,
Құлпырып, түрленіп тұр жүннің бәрі.
Көрмеген өмірінде бір түрлі түс,
Суыр деп айтар емес жолдастары.

Бұл суыр түрін көріп, көп ойлады,
Бейшара түкті білмей неге ойлады.
«Құдайдың сүйген аңы мен екенмін,
Болдым ғой қасиетті»-деп ойлады.

Шақылдап шақырған соң дыбыс беріп,
Көп суыр жиылады мұны көріп.
«Батыр-ау, қалай болып қалғансың?»
Таңырқап, таңқалады бәрі келіп.

-Бір құс бар Тауыс деген жүні асыл,
Беріпті құдай маған сондай нәсіл.
Болыппын бүгін түнде мен де Тауыс,
Аң бар ма бұ дүниеде менен асыл?

Тауыс деңдер мені енді, суыр демей,
Қорқыңдар рұхсатсыз шөп те жемей.
Жүнім асыл, сендерден түрім бөлек,
Немене мен суырдың патшасы емей!

Суырлар, шыны қорқып, жөн көреді,
Түрі жат, бұған қайтіп тең келеді?!
Ін түбінде бар екен кәрі суыр,
Аяңдап ең соңында сол келеді:

-Жаным-ау, маза бермей шақылдадың,
Мақтанып, өз сөзіңді мақұлдадың.
Жүнің асыл болғанмен, өзің суыр,
Қалайша Тауыспын деп тақылдадың?

Тауыс деген сайрайды, ән салады,
Дауысын естіген жан таң қалады.
Қане, сен де сайрашы, Тауыс болсаң,
Әйтпесе бұл сөзіңе кім нанады?

Сайраймын деп қарады шиқыл қағып,
Терге батып, көзінен сорасы ағып.
Келтіре алмай, сілесі әбден қатты,
Суыр үні ұқсасын құсқа нағып.

Кәрі суыр айтады: «Кел, қой, жаным,
Тауысқа ұқсамайды сенің әнің.
Ұшқан құс пен жердегі аң бір бола ма,
Қанатың жоқ екені елге мәлім».

Жетпей, сірә, қойман деп осы сертке,
Суыр байғұс ілінді мақтан дертке.
Мен де ұшам деп бір тасқа шығып алып,
Пәрменінше қарғыды арғы бетке.

Бояуына мақтанып босқа шатып,
Құс болып ұшамын деп құдай атып.
Арғы бетке жете алмай, жолға түсіп,
Ағын суға күмп етіп кетті батып.

Жігіттер, бұл суырды қылма мазақ,
Осыдан естілерің болады аз-ақ.
Бояуды да бағым деп күн өткізіп,
Қол жетпеске ұмтылған көп қой қазақ.

Аншыр мен бөдене

Бір қаншырға айтыпты бөдене кеп:
- Сен үшін қатты уайым қыламын - деп,-
Солаңдаған байғұсың ұшуға олақ,
Бір күні кетеді ғой тұрымтай жеп?

Қаншыр айтты:- Қаупім жоқ тұрымтайдан,
Шықпаймын қалың қамыс, қопа-сайдан.
Мен сендей жалтаң жерге оттамаймын,
Тығылған соң мені алып жейді қайдан?

Бөдене айтты:- қамысың тыныс емес,
Босқа арықтап жүргенің дұрыс емес.
Айламен-ақ алғызбай кетіп жүрміз,
Тұрымтайың біздерге жұмыс емес.

Жүз құбылып, қуланып, жылпалақтап,
Таңырқатты қаншырды өзін мақтап:
«Тілімді алсаң, екеуміз дос болайық,
Маған ерсең, жүрейін жаудан сақтап».

Аңқау сорлы бір қудан алды сабақ,
Бөденемен дос қылды құлқын тамақ.
Жау міндеті мойнында бөдененің,
Екеуі емін-еркін қырда оттамақ.

Қыраңға шығып алып оттап жүрді,
Бетегелі мырғайға әбден кірді.
Тегінде бөдененің айтқаны рас,-
Тарлауға жайылған соң шын семірді.

Бір қырға шығып еді оттай-оттай,
Бырқырап келе жатыр бір тұрымтай.
Бөдене көре салып бұға қойып,
Қаншырға хабар қылды бұқ деп ойбай.

Жалма-жан бұға қалды қаншыр батыр,
Жер еді панасыздау шөпсіз тақыр.
Екеуі тырп етпестен жатса-дағы,
Тұрымтай тұпа-тура келе жатыр!

Бөдене әр айланы көп ойлады,
Бір түрлі сол арада еп ойлады.
«Тұрымтай соны көріп алып кетсін,
Қаншырды ұшырайын»-деп ойлады:

- Қойыпты бұл тұрымтай бізді көріп,
Мен қашсам, кетер едім бір бұлт беріп.
Сен ертерек қашпасаң құтылмайсың,
Бұл сені алып жейді тура келіп.

Мендей тарғыл емессің, барандаусың,
Қыбырлап, тыныш жатпай алаңдайсың.
Ерте ұшып бір қамысқа тығылып бақ,
Бұл жерде жатып аман қала алмайсың.

Аяңдамай алдауға еріп қаншыр ұшты.
Тұрымтай оны көріп тым құнысты.
Қанатының қаққаны көзге ілінбей,
Адым жерге жібермей қағып түсті.

Бөдене ұшып, жыпылдап, кетті алысқа,
Дос болыңыз осындай алдамышқа.
Қасындағы қаншырды қанға бояп,
Өзі барып тығылды бір қамысқа.

Қамыста жатып алды қылмай қауіп,
Құтылды досын беріп, айла тауып.
Қонғанын бөдененің көрген біреу,
Жүгіртіп сол араға келді шауып.

Бөдене жатыр еді қыбыр етпей,
Қаран жүр шыр айналып, көзі жетпей.
Ат басып бөденені жаншып кетті,
Жазасын о да тартты аман кетпей.

Жігіттер, осы сөзге құлағың сал,
Басыңда миың болса, мұны ұғып, қал.
Алды-артын ойламаған аңқау менен
Алдампаз арам достан ғибрат ал.

Ақылшы торғай

Бір адам жүреді екен тұзақ құрып,
Бір торғай ұстап алды сүйтіп жүріп.
Балаларға сатайын деп ойлапты,
Торғайды жазып, алып ұстап тұрып.

Сонда торғай сөйлепті адамдайьн:
-Босатсаң, үйретемін байлық жайын.
Азар болса сатарсың үш тиынға,
Мен саған бір пайдалы сөз айтайын.

Бұрын-дағы саттың ғой талай құсты,
Қане, сонан қаншалық пайда түсті?
Тоймақ түгіл бүйірің шыққан да жоқ,
Харекет деп ойлама мұндай істі.

Айтайын үш ауыз сөз, ұғып алсаң,
Өз обалың өзіңе ұқпай қалсаң.
Соны білсең - есепсіз бай боласың,
Мал табуға айла сол, тілге нансаң.

Алғашқы сөзді айтамын қолда жүріп,
Онан кейін қораға қой қондырып.
Екіншісін сол жерде ұқтырайын,
Ең соңғысын айтамын талда отырып.

Тұзақшы қуаныпты осы сөзге,
«Келдім ғой - деп - бақ қонар жақсы кезге».
Аузынан босатпаққа уәде берді,
Алдаса, торғай көп деп мұнан өзге.

Торғай айтты:- Әрқашан аңдағайсың,
Орынсыз өтірікке нанбағайсың.
Ойланбай алдау сөзге сене көрме,
Тегінде шынның жолын қамдағайсың.

Бұл сөзге тұзақшының көңлі ұнады,
Торғайды бір дуалға қондырады:
-Алғашқы бұл сөзіңді әбден ұқтым,
Екінші сөзің қандай?- деп сұрады.

Торғай тұрып айтады тамға қонып:
-Өткен іске өкінбе ыза болып.
Кеткен қайтып келмейді өкінгенмен,
Құр жүдейсің ішіңе қайғы толып.

Соны айтып ұшып-қонды биік талға:
- Боламын неге тұтқын сендей шалға.
Бар еді он мысқалдай гауһар тасым,
Айрылдың соны ала алмай алдағанға.

Гауһарды саған бермей кеттім алдап,
Ұстауға қолың жетпес енді қармап.
Мұны алсаң әлем асқан бай болушы ең,
Ала алмай өкініште қалдың зарлап.

Торғайдың алдағанын сонда біліп,
Тұзақшы өкінеді қайғы қылып.
Құдай берген асылдан айрылдым деп,
Жылайды өз сақалын өзі жұлып.

Сонда торғай айтады:- Ей, надан, мас,
Тым ұғымсыз екенсің, ақымақ нас.
Үш мысқалдық денем жоқ, кішкентаймын,
Қай жеріме сияды ол гауһар тас?

Әуелі қисынсызға нанба дедім,
Алдау сөзге бойыңды салма дедім.
Екінші - өткен іске уайым жеп,
Емі жоқ бос қайғыға қалма дедім.

Орынсыз өтірікке сонша нандың,
Өткен іске өкініп қайғыландың.
Үшінші сөзді саған үйретпеймін,
Алдыңғы екі сөзді ұқпай қалдың.

Соны айтып торғай кетті аспанға ұшып,
Шал қалды дел-сал болып қайғы қысып.
Сол торғай үшіншіде не айтпақ еді,
Соны тап, есті болсаң, ойға түсіп?