Төрскн келн – төрсн һазр

Төрскн келн – хальмг келн, ээҗин келн.

Окна Борис

 

Һазр деерк хамг нарар күч авна. Нарн мөс урсхана. Һолын ус бәрәнәс сулдхна. Цас хәлүләд, тег көкрүлнә. Күн болһн нарнд байрлна. Күүнд нег нарн бәәдг. Эврә һазр-уснас, эврә Төрскнәс үнтә юмн уга. Мана Төрскн – хальмг тег. Мана төрскн келн – хальмг келн.

Экин саатулын дуунас айстань бәәхий? Ээҗәсн соӊссн тууляс эӊкрнь олдхий? «Кезәнә бәәҗ. Эмгн өвгн хойр бәәҗ…» - гиһәд, эклм цацу, кенәнтн чигн махмуднь меемрәд, ә-чимән уга, туульд авлгдсн эс болхий.

Алдр «Җаӊһрт», өврмҗтә ут туульд, генәртә дуудт, цецн үлгүрмүдт, цецгәрсн сәәхн йөрәлмүдт, бүтүһәр келгдсн тәәлвртә туульд болн амн үгин билгин нань чигн зокъялмудт хальмг улсин гүн ухань, җирһлин хәләцнь товчлата. Цуг эдн – хальмг келнә булг. Хальмг улсин чилш уга нег зөөрнь. Эн үүдәврмүдиг медж авснь – төрскн келнә түлкүринь олх.

Аак, баав гисн – бичкдүдин түрүн үгмүд. Экиннь келән үрнь дасна. Экдән эӊкр үрн – эврәннь келндән чигн эӊкр болдг.

Төрскн келн

Бадмин Серәтр (1938 – 1998)

 

Ода, мана цагт,

Орс кел дасхмн,

Төрскн келн гидгтн

Төрүц керг уга.

 

Эврә таӊһчасн давхла,

Эӊдән орсар күүнднә.

Төрскн келәрн келхлә,

Терүг күн медхш…

 

Институт төгсәсн күн

Иигҗ келсинь соӊслав,

Төрскн келән һолснднь

Терүнд икәр һундлав,

 

Таджик, орс, осетин,

Туркмен, армян, абазин,

Молдаван, грузин келәр

Мана нутгт келцхәнә.

 

Цугтан эн сән,

Цугтаһинь би күндлнәв,

Болв хама бәәвчн

Би хальмгар дуулнав.

 

Төрскн кел нанд

Төрхәрә заяч заяҗ.

Эн насн-җирһлдән

Эврәһәрн кел гиҗ!

 

 

Хальмг келн

Калян Санҗ (1905 – 1985)

 

Кен ахан күндлн келдг,

Кетркә баһчудан тевчн келдг,

Эвтнь тәвәд, еӊсгәр келдг

Эйлдг, һольшг хальмг келн.

 

Холын цууд нернь туурсн,

Хортна өмн хорхан уурсн,

Иньгин зүрк таалулҗ келдг

Иим сәәхн хальмг келн!

 

Өшәтнә өмнәс тосад зөрүлсн

Өлн җидин үзүр болгсн,

Өрч дотрк зүрк буульсн

Өрүд омгта хальмг келн.

 

Тосн кевтә илн келдг,

Торһ-томчар кеерүлн келдг,

Усн әдләр уһан келдг

Уул хальмг келн!..

 

Модар цоксн мет келдг,

Моһа кевтә хатхн келдг,

«Күд чолуг хамхлн» келдг

Күчтә хальмг келн!

 

Магтад келхләрн – өргәд оркдг,

Мааҗад келхләрн – шавтадг.

Яснла харһсн сумн болсн

Янзта хальмг келн!

 

Ирү седклән илдкн келдг,

Ичртә йовдлд игзәрләд оддг,

Үкләс әәлго – үнән келдг

Үннч хальмг келн!..

 

Ходрад келхләрн, хор буслһам

Ховдг хальмг келн!..

Шүвтрләд келхләрн, шүүс дусам

Шүрүтә хальмг келн!..

 

Хар уснд өрм бәәлһм

Хальмг келм чимгтә,

Хуурмг худлчиг худгт суулһм

Хурц болчкад, омгта…

 

Арнзал хурдн Зеерд чини

Амһаһан кемләд агсрич,

Хальмг уул келн мини,

Хазаран бичә мөлтлүлич!

 

Төрскн келн

Саӊһҗин Бося (1918 – 2001)

 

Хальмгин эклц өвкнрм

Хальмг келән үүдәсәр

Орчлӊ нег келәр

Өдгә күртл байн.

 

Хама йовдг болвчн:

-Хальмгв! – гиҗ бахтнав.

Хәрин кел даснав,

Хойр дамар байҗнав.

 

Цуг келнд дуртав,

Цусм зуг хальмг,

Эврә келән шиӊгрәсн

Ээҗиннь уургар өсләв.

 

Хама йовдг болвчн:

-Хальмгв! – гиҗ бахтнав,

Келән мартҗв гихлә –

Кенәхнәв гиҗ санхв?!

 

Хальмг келн

Тачин Анҗа (1920-1993)

 

Хальмг келн, чамдан

Ханлтан келхәр седләв.

Ухаһан соӊсхҗах нандан

Уурлшгоһичн би медләв.

 

Ээҗәсн һарснасн авн

Эӊкр келән амллав.

«Кезәнә бәәҗ болна…»

Кедү тууль соӊслав.

 

Үгд ордг үлгүрмүд

Угта көлгм болв,

Урн үгин хаалһд

Ултҗ, седклән тәвв.

 

«Җаӊһр» өргәд дуулхла,

Җигтә җирһл бахтгдна,

Келнәннь айсинь чиӊнхлә,

Кецү хурцнь медгднә.

 

Келн, келн, келн,

Кен чамаг заясм,

Келнәс талдан белн

Кишг күмнд бәәсм.

 

Хальмг келн – мини келн –

Зөөрәс даву өөр!

Хальмг келн – мини келн –

Зөвәс даву зөв!

 

Хальмг келн – мини келн –

Хазнас даву хазн!

Хальмг келн – мини келн –

Хааҗ болшго нарн!

 

Төрскн келн

Байдын Санҗара (1925-1993)

 

Хальмгин, ээҗм болсн теегтән

Халун зунын нег сөөһәр

Харӊһуд, кеер үзгән алдад,

Хаалһ угаһар би төөрләв.

 

Генткн харӊһу сөөг цумлад,

Гегәтә дун нанур нислә:

«Бадма-а, альд йовнач?» - гиҗ

Баавм холас дуудснь соӊсгдла.

 

Делкәг дүүргсн тер дунь

Дегд эӊкрәр дотрм үлдлә.

Тер сөөһәр талдан күн

Тендәс, мини эс меддг

Келәр хәәкрҗ дуудсн болхла,

Келм зуугдҗ, әәх биләв.

 

Хөөннь өсәд, орсин, хасгин,

Хөвтә, байн кел даслав,

Зуг болвчн төрскн келм

Зуучлсн нанла чееҗдм күүндлә.

 

Нанд, эврә бийинм наснд

Нарн үдәсн давҗ одва.

Кедү кел дассн болвчн,

Кезә, альд йовдг болвчн,

«Бадма-а, альд йовнач?» - гиҗ

Баавин келәр теегм дуудна.

Уург келн

Сән-Белгин Хаср (1909 – 1980)

 

«Баслҗ, һаслҗ» гисн

Байсг үгмүд мартсн,

Эндр теднән бас

Экнәс авн дас!..

 

Нүдн-нульмс цәәрсиг –

«Нульмсн йовҗана» гидви?

Көл уга нульмсн

Көл-көдлҗ гүүдви?!

 

Үгин шинҗ медхм,

Үлгүр, тууль кедхм,

Эврә келән мартлһн –

Эндрин төрәс дутлһн.

 

Эмч, бичәч, номтд,

Эгл сурһульч болһнд

Уург келн кергтә,

Уха туӊһахд зөргтә.

 

Уург келәӊ дасхм,

Ухани билгәр асхм.

Хальмг келни чидл –

Халун һал әдл.

Хальмг келм

Бембин Тимофей (

 

Уурган дахулад, аакм

Уурхан саӊ күртәсн,

Уудлад эдлҗ, саакм,

Уут, тулмнь тертәсн,

Уул өөдән сунсн,

Ууд теегәр сунясн –

Уул хальмг келм!

 

Өлсхд – теҗәл өһсн,

Өвдхд – эмчнь болсн,

Өнчнд – санань зовсн,

Өвүд – шуд элглсн,

Хатуд –девскр делглсн,

Халунд – серү татгсн –

Хальмг мини келм!

 

Келхд – омгинь холвсн,

Кехд – дөӊгән күргсн,

Сарар сөөһинь гегәлсн,

Наран киитинь бүләлсн,

Делхд – җивр урһасн,

Девшхд – дөрә суӊһасн

Дүмбр хальмг келм.

 

Дуулҗ – седкл байсах,

Уульҗ – зүрк урсах,

Буульҗ – сүнь сарсах,

Йөрәҗ – тосн дуслх,

Йодарҗ – толһа таслх,

Хараҗ – хавсинь хамхлх –

Халта хальмг келм!

 

Миӊһәд җиләс киидән

Мисхл эс үрәсн,

Мөӊк бумб бийдән

Мөн эврән тәвсн,

Күдр болчкад – бөк,

Күмн көндәрхнь – берк –

Күчтә хальмг келм!

 

 

Эврә келән магтҗ

Көглтин Дава (1922 – 2006)

 

Эврә келән магтҗ

Эс буульмҗ өргсиг

Мел һанцхн түүгәрнь

Мууһин тоод орулхмн,

Эӊкрлҗ бийинь өсксн

Экән һолснд тоолхмн.

 

Болв үлү авад,

Буульмҗин халд согтад,

Һанцхн эврәннь келән

Һазр деер соӊсад,

Талдан улсин келиг

Тоод эс авсиг,

 

Нарт делкәд бәәх

Наадк олн келн

Цуһәр хоорндан әдлиг

Цәәлһҗ келҗ өгхмн.

Альк чигн келн –

Алдр ухани арнзл.

 

Зуг эврәннь келән

Зөрц өөдән тәвҗ,

Делкәд бәәх наадксас

Деер гиҗ зарлсиг

Дун угаһар засч,

Даранасн хооран һархмн.

 

Юӊгад гихлә, бийәрн

Йиртмҗ кеерүлсн күмн

Келнәс авн эклсн

Кесг таӊһчас үүдсмн,

Һанцхн келни күчәр

Һазр деер медрләрн

 

Нег-негнләһән хувацҗ,

Ниидринь кинәд өскҗ,

Ухани чидләрн холл

Ууҗмиг шахад өөрдүлҗ,

Гагаринә мишәлһәр иргчлә

Һаран атхлцҗ мендлсмн.

 

Төрскн келн – төрсн һазр

Байдын Санҗара (1925-1993)

 

Төрскн келн – төрсн һазр,

Төгәлӊд үзгдсн орчлӊ – делкә.

Нанд болхла, мини келм –

Нарта теегм, насн-җирһлм.

 

Зүсн-зүүл келн-әмтнәс

Зүүчҗ тогтсн эн делкәд

Кен чигн олн-әмтнд

Келнь – терүнә түрүн кишгнь.

 

Ямаран үгмүдәр тегәд келән

Яһҗ эӊкрлҗ, цәәлһҗ болх?

Келм нанд – мини эмчм,

Келм нанд – мини экм.

 

Келм нанд – мини хаалһчм,

Келм мини – мини багшм.

Хаҗһр үг келәд оркхлам,

Хаҗуһасм инәлдҗ, намаг ичәнә.

 

«Келн бәәхлә, Киевд күргдг», -

Кезәнә иигҗ олҗ келгдҗ.

Дуучд болхла – терүнә келнь

Дуту уга орчлӊла әдл.

Шүлгч холд үзҗәх зөвтә,

Шүүҗ, гүүнәр ухалхнь – йиринә…

 

Ээҗин келн – бурхн

Нуура Владимир (1938)

 

Әмтнәс үнтә дүр,

Әрүн седкл медүлсн

Ээҗин келн нанд

Ээвр болҗ бүләлнә.

 

Сүмсм зовлӊгас цуцрад,

Сүзгән ген гиҗәхлә,

Эмнг гүүнә үсәр увҗад,

Эӊкр теегм эдгәлә.

 

Сүрдәд цөкрн гиҗәхлә,

Өвкин сүр нанур ирҗ,

Миӊһн җилә домгарн

Мини седкл әмлүлнә.

 

Ховин, худлын, өшәнә

Хор әмнд күрчәхлә,

Бурхна үг эм болҗ,

Бузрин хор тәәлнә.

 

Агчмин дунд алмацхла,

Алдр өвкнрин келн

Дәәсән чөклүлх чидләр

Дәәчин зөргәр агсана.

 

Өлгән дуунла хамдан ирсн

Өвкин келн әмнәс үнтә.

Келән хайсинь экин харал

Кезә чигн засхнь лавта.

 

 

Ээҗ-аавин келн

Нуура Владимир (1938)

 

Цусан асххин өмн,

Цунсн Үгән, дуран

Үрндән өвк герәсләд,

Үлдән һарһад тәрндлә:

 

«Хар келн, сумн

Хальҗ һарх сүр

Бурхн нанд өгхлә,

Бумб керго билә…

 

Догшн хор тәәлх

Домгин тәрн нанд,

Деедс болсн эк,

Дееҗлә хамднь өглә…»

 

Үгәр сүмснь төрҗ,

Үлдәр һулмт харна.

Ээҗ-аавин келн

Ээвр болҗ бүләлнә…

 

Цогц, болд элнә,

Цоган үг хадһлна.

Далад түүмр өгч,

Дадмг зүрк хатана.