Леуметтік жас кезеңдеріне бөлу

Сонымен, әлеуметтік жас кезеңдеріне бөлу биологиялық жас кезеңдеріне бөлумен көп жерлері ұқсас бола тұра, ол қоғамның әлеуметтік жағдайларымен байланысты аспектілерін де ескереді.

1. Балалардың әр түрлі жас кезеңдеріндегі өсуі және даму ерекшеліктері. Бала ағзасының даму үрдісі үнемі жүріп отыратын сандық және сапалық өзгерістермен сипатталады. Сандық өзгерістері - өсуі деп жеке мүшелер мен тіндердің және бүкіл ағзаның өлшемі мен массасының үлкеюін түсінеді. Сапалық өзгерістері - дамуы деп, тіндер мен мүшелердің құрылымдық дифференциялдануын және олардың қызметтерінің кеңеюі мен жетілуін айтады. Өсу мен даму әр түрлі жас кезеңдерінде біркелкі жүрмесе де, олар даму үрдісінің бір-бірінен бөлінбейтін екі жағы болып табылады. Бұл кезде бір тіндерде немесе бір мүшелерде сандық және сапалық өзгерістер бір мезгілде қарқынды жүре алмайды, себебі ол ағзаның энергиямен қамтамасыз етілу ерекшеліктеріне байланысты,. Өсу үрдістері күшейген кезде, дифференциялдануы баяулайды, керісінше, дифференциялдану күшейген кезде, өсу баяулайды.

Өсу мен даму үрдістері бала өмір сүруінің алғашқы жылдарында қарқындырақ жүреді. 1 жасқа толған кездің өзінде баланың дене ұзындығы 1,5 есеге, (23-25 см), ал массасы - 3 есеге үлкейеді (6 кг). 2-3 жастағы балалардың бойы мен массасының жыл сайынғы өсімі біраз төмендейді. Бойының ұзындығы орташа есеппен 8-10 см, массасы 4-6 кг артады. 4-7 жаста дене ұзындығының әр жыл сайынғы өсімі одан да төмен - 5-8 см болады. Дене массасының қосылу қарқындылығы да төмендейді - орта есеппен әр жыл сайын 2 кг ғана қосылады. 8-10 жастағы балалардың бойлары бір жылда 4 -5 см, ал массасы 2-3 кг өседі.

Пубертаттық кезеңде (11-15 жас) бойның ұзындығы мен дене массасының өсу қарқындылығы қайтадан жоғарылайды, жылдық дене ұзындығының өсімі 7,5 см, ал дене массасының өсімі 3-5 кг дейін жетеді. Ал 16-18 жаста, жыныстық жетілудің аяқталған кезеңінде, бойының ұзындығы мен дене массасының өсімі күрт төмендейді.

Балалар ағзасының жеке жүйелерінің өсуі мен дамуы да біркелкі жүрмейді. Өмірінің алғашқы жылдарында тірек-қимыл аппаратының морфологиялық-функционалдық қалыптасуы өте қарқынды жүреді. Жаңа туған нәресте сүйектерінің тығыздығы төмен, серпілімді, созылғыш болып келеді және құрамында кальций мен фосфордың мөлшері аз болады. Түтікшелі сүйектердің диафиздері ғана қатайып, сүйектенген болып табылады. Сүйектену нүктелері омыртқалар денелерінде және өсінділерінде болады. Жамбас сүйегінің басы, білек және омыртқаның 39 %-ы шеміршек тінінен тұрады. Өмірінің бірінші жылында әсіресе бас сүйектері қарқынды өседі, оның көлемі 2,5 есеге, ал қабырғаларының қалыңдығы 3 есеге артады. 3 жасқа келгеннің өзінде-ақ, бас сүйегіндегі ми бөлігінің көлемі үлкен адамның бас сүйегі көлемінің 80% шамасын құрайды.

Омыртқаның сүйектенуі бала ағзасы дамуының барлық кезеңдерінде, жүйелі түрде жүреді. 3-4 жасқа қарай омыртқаларында айқын, бірақ бекімеген бел және мойын иілімдері болады. Ерте жастағы балалар сүйегінің иілгіштігі, оларда кеуде торының деформациясы мен омыртқа қисаюының дамуына алдын ала жасалатын жағдай болып табылады. Бұның себептері баланы төсекке дұрыс жатқызбау, биік жастықтар, үнемі бір қолда немесе «рюкзакта» көтеріп жүру, бір қолынан ғана ұстап, жүргізу және т.б. болуы мүмкін. 7-10 жаста, омыртқа денелері мен өсінділерінің сүйектенуі жалғасып жатқанына қарамастан, омыртқа әлі де иілгіш және әр түрлі әсерлерден жеңіл өзгеретіні болып қала береді. 11-14 жаста омыртқаның барлық бөлімдерінде қарқынды өсу байқалады, бірақ сүйектену әлі аяқталмаған. 15-16 жаста омыртқалардың жоғарғы және төменгі беттерінің сүйектенуі жүреді, ал 20-21 жаста омыртқаның жалпақ пластинкалары мен денесі тұтасып бітеді. Жасөспірімдік және бозбалалық кезеңдерде омыртқа бағанасы сүйектенуінің толық аяқталмауы сабақ кезінде ұзақ уақыт дененің мәжбүр қалыпында болуы, ауыр жүк көтеру және т.б. кезінде, омыртқаның қисаюы және кеуде торының деформациясы дамуына себепші болуы мүмкін. Сондай-ақ, ерте жастан ауыр атлетикамен айналысу, өсудің тоқталуына да әкелуі мүмкін.

Аяқ-қолдары мен жамбас сүйектеріндегі сүйектену үрдісі де біркелкі жүрмейді. Балалар өмірінің бірінші жылында сүйектену нүктелері білезіктің кейбір сүйектерінде, иық басы, сан сүйегінің басы мен эпифиздерінде, ал екінші, үшінші жылдарында - иық және шынтақ сүйектерінің эпифиздерінде, бунақтардың негізінде, алақан және табан сүйектерінің бастарында пайда болады. 7 жаста сүйектену ядросы білезіктің көптеген сүйектерінде, сан сүйегінің ұршығында, кәрі жілік сүйегінің басында болады және осы кезде жамбас сүйектерінің тұтасып бітуі басталады. 15-16 жаста төс сүйегінің сүйектенуі және оның қабырғалармен тұтасып бітуі аяқталады. 17-18 жаста ұзын түтікшелі сүйектердің, табан және саусақ сүйектерінің өсуі мен сүйектенуі, сонымен қатар, жамбас сүйектерінің бітуі аяқталады.

Жамбас сүйектерінің толығымен сүйектенуі кешірек – 20-25 жаста бітеді. Жамбас сүйектерінің тұтасып біту үрдісінің ұзаққа созылуының өзіндік теріс жақтары бар. Биіктіктен секіру, «шпагатқа» отыру әлі бірігіп бітпеген жамбас сүйектерінің ажырап кетуіне әкелуі мүмкін. Биік өкшелі аяқ киімдерді кию ауырлық түсетін нүктені алдына қарай жылжытады, соның салдарынан қасаға сүйектері сегізкөзге қарай жылжып, кіші жамбас астауы кішірейеді. Бойжеткен кезде жамбастың осындай деформациясы бала көтеру мен босануды қиындатуы мүмкін.

Жаңа туған нәрестелердің бұлшықет тіні, ядролар саны көп, жіңішке бұлшық ет талшықтарынан тұрады. Жекелеген бұлшық ет топтарының өсуі мен дамуы, олардың қызмет ету үрдісіне кірісуінен бастап күшейеді. Мысалы, өмірінің бірінші жылында денені тік және отырған қалыпта, жүрген кезде ұстауды қамтамасыз ететін тұлға мен аяқтардың бұлшық еттері қарқынды түрде өседі және дамиды. Одан кейін қол мен дененің басқа бөліктерінің бұлшық еттері дами бастайды. Бұлшық еттердің иннервациялық аппаратының дамуы қатар жүреді. Ол көптеген бұлшық еттер жұмысының үйлесімділігі біртіндеп өсуін қамтамасыз етеді. Нәтижесінде, бала 3 жасында емін-еркін жүруге немесе жүгіруге қабілетті болады. Сонымен бірге, осы жастағы балалардың бұлшық еттерінің күші аз, бүгуші бұлшық еттер тонусы жазушы бұлшық еттер тонусына қарағанда, басымырақ, іштің алдыңғы бетіндегі бұлшық еттердің жетілуі әлі де әлсіз. Соған байланысты балалар ұзақ уақыт тік тұру қалпында тұра алмайды немесе арқасын түзу ұстай алмайды, ал ауыр зат көтеру іш жарығы дамуына әкелуі мүмкін.

7 жаста балалар дене шынықтыру тәрбиесінің әр түрлі жаттығуларын жасай алады, кейбір қиындықтармен болса да, сурет салу, жабыстыру, тоқу істерімен шұғылданады, сондай-ақ жазу жазып үйренеді. Бұл жұмыс түрлерін меңгеруде кездесетін қиындықтар, қол ұшының ұсақ бұлшық еттерінің жеткіліксіз дамуына және білезіктің толық сүйектенбеуіне байланысты. Дегенмен, 8-10 жаста бұлшық еттердің жүйке аппараты одан әрі дамуына байланысты, балалар тез жазуға дағдылануды да меңгере бастайды. Бірақ олар, арқа бұлшықеттерінің әлі де әлсіз жетілуі нәтижесінде, ұзақ уақыт статикалық жүктемені көтере алмайды, сондықтан омыртқа бағанасының қисаюы дамуы мүмкін.

12-15 жаста бұлшық еттің күші мен төзімділігі едәуір жоғарылайды, бұлшықеттердің жуандығы өсуі есебінен, олардың жалпы массасы арта бастайды. Қимыл анализаторының жетілуі мен жүйке-бұлшық ет аппаратының қалыптасуы аяқталады. Балалар нәзік қимылдарды да орындауға қабілетті бола бастайды. Бірақ, бұл кезде, бұлшық еттің күші мен төзімділігі әлі де толық жеткіліксіз болғандықтан, оларға түсетін дене еңбегінің жүктемесі де аса жоғары болмауы керек. Жасы өсе келе, 17-18 жаста, бұлшық ет салмағының өсуіне байланысты және шынығу жаттығуларының нәтижесінде, ауырырақ және ұзаққа созылатын дене жұмыстарын атқару мүмкін бола бастайды. Қимыл үйлесімділігінің жетілуі жалғаса береді

Жүрек-қан тамырлар жүйесі өсу және даму үрдісі барысында елеулі өзгерістерге ұшырайды. Жаңа туған нәрестелерде жүректің массасы үлкен емес (небәрі орташа есеппен 25г), сол жақ қарыншаның қалыңдығы оң жақ қарыншаның қалыңдығынан 1,4 есеге ғана артық болады. Бұлшық ет талшықтары жіңішке, ядролары көп, дәнекер тіні нашар дамыған. Жүрек бұлшық еті қан тамырларына бай, көп нерв бағаналары бар. Артериялар мен капиллярлардың саңылаулары кең, қан ағу жолы қысқа. Осы ерекшеліктері, жүректің жұмысын жеңілдете отырып, үлкен адамдарға қарағанда, 2 есе тез қан айналымын қамтамасыз етеді.. Өмірінің бірінші 2 жылында тіндердің дифференциялануы болмаса да, жүректің қарқынды өсуі байқалады. Жүрек массасы мен көлемінің өсуі бұрынғыдай қарқынды болмаса да, 3-10 жаста да басым жүре береді, Осы кезеңінің соңында жүректің жүйке аппаратының қалыптасуы аяқталады. Миокардты қанмен қамтамасыз ететін қан тамырларының саңылауы ұлғаяды, ірі қан тамыры бағаналары түзіледі. Сонымен бірге, жүректің дәнекертіндік негізінің жеткіліксіздігі және бұлшықет тінінің бос болуы, сондай-ақ қан тамырлары мен лимфа тамырлары әлі де мол болып қала беруі, патогенді микрофлораның кедергісіз еніп, таралуына, инфекциялық-қабыну үрдістерінің дамуына жағдай жасайды.

Бала өмірінің алғашқы айларында жүректің соғу жиілігі минутына 120-140 реттен 7-10 жаста 85-90 дейін төмендейді, бірақ жиырылу ырғағы бұрынғысындай тұрақсыз болып қала береді. Жүректің өсуімен қатар, бірақ сәл кешуілдеп, қан тамырларының өсуі және олардың саңылауларының салыстырмалы түрде тарылуы жүреді. Систолалық артериялық қан қысымы өседі, 7-10 жаста ол 100-105 мм сынап бағанасын құрайды.

Пубертаттық кезеңде жүректің өсуі қайтадан күшее бастайды, бірақ, енді ол бұлшықет тіні құрылымының белсенді түрде өзгеріп жатқан фонында жүреді. Бұлшықет талшықтары диаметрінің өсе бастағандығы миокардтың қалындауы мен сол қарыншаның бозбалалық гипертрофиясының дамуынан байқалады. Жүректің қарқынды өсуі бозбалалық жас басталған кезде де жалғаса береді. Алайда, миокардтың қызмет атқару мүмкіншіліктері артериялық жүйенің өсуінен біршама артта қалады. Сонымен қатар, жыныстық жетілу кезеңіндегі белсенді эндокриндік өзгерістерге байланысты, жүрек-қан тамырлары жүйке орталықтарының қозғыштығы жоғарылайды. Осыған байланысты, артериялық қан қысымының жоғарылуы, жүрек жиырылуы ырғағының бұзылулары, функционалдық шудың пайда болуы сияқты, жүрек қызметінің бұзылыстары байқалуы мүмкін. Бұл бұзылыстар біраз уақыттан кейін жойылады, бірақ жүктемелерді шектеуді, жұмыс және демалыс режимін, дене шынықтыру тәрбиесін ұтымды ұйымдастыруды, спортпен шұғылдану түрлері мен болашақ кәсібін дұрыс таңдауды қажет етеді..

Жас балалардың тыныс мүшелері жүйесінің, үлкен адамдардың тыныс алу жүйесіне қарағанда, айтарлықтай айырмашылықтары бар. Жоғарғы тыныс жолдары, кеңірдек пен бронхтары тар, олардың шырышты қабықтары қан-тамырларымен мол қамтамасыздалған. Өкпе көпіршіктері жетілмеген, ацинусы бір ғана камерадан тұрады. Өкпе көпіршіктерінің жалпы беті, үлкендердікіне қарағанда, 30 есе аз. Өкпедегі қан ағысының қарқыны жоғарырақ.

Бірақ, тыныс алуының терең болмауы нәтижесінде өкпеде, әсіресе төменгі бөлігінде, ауа алмасуы жеткіліксіз. Тыныс алуының терең болмауы кеуде торының жоғарғы бөлігінің тарлығынан, қабырғаларының көлденең дерлік орналасуынан және диафрагманың биік тұруынан, өкпенің тыныс алу кезінде қозғалысының шектелеуіне байланысты. Өкпеде қажетті ауа алмасуы жиі тыныс алуымен қамтамасыз етіледі, ол жаңа туған нәрестелерде минутына 40-60 ретке дейін, 2-3 жастағы балаларда минутына 25-30 ретке дейін жетеді. Бұл жаста әлі де тыныс алудың ырғағы дұрыс емес. Жоғарыда аталған анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты, бұл жас кезеңінде дамитын өкпенің қабыну аурулары, өкпе тіндерінің көп бөліктеріне тез таралуымен сипатталады.

6-7 жаста өкпе тіндерінің қалыптасуы аяқталады, бұл тыныс алу тереңдігінің өсуіне және жиілігінің азаюына, өкпенің тіршілік сыйымдылығының біртіндеп ұлғаюына мүмкіндік тұғызады. Сонымен бірге, тыныс орталығының қозғыштығы жоғары қалпында қала береді, соған байланысты, дене еңбегі немесе эмоционалдық жүктемелер тыныс алу ырғағы мен жиілігінің айтарлықтай бұзылыстарына әкелуі мүмкін. Келесі жылдарда да өкпе тінінің өсуі жалғаса береді, тыныс алу тереңдігі мен тыныс алудың минуттық көлемі, өкпенің тіршілік сыйымдылығы біртіндеп ұлғая береді. Тыныс алу жиілігі минутына 18-22 дейін қысқарады.

Жеке мүшелер мен жүйелердің де, бүкіл ағзаның да бүтіндей дамуында маңызды орын алатын жүйке жүйесінің морфологиялық-функционалдық қалыптасуы бала өмірінің бірінші жылдарынан ақ басталады. Бала миының массасы қысқа мерзім ішінде – туған уақытынан 3 жасқа дейін - 360-390 грамнан 1100 г дейін өседі. 7 жаста ол 1250г жетіп, ересек адамның миының массасына (1400г) жақындайды. Келесі кезеңдерде ми массасының өсуі едәуір баяулайды. Олармен бір уақытта құрылымдық өзгерістер қарқынды түрде жүріп жатады. Жүйке жасушалары көбеймейтін болса да, аксондардың өсуі жәе олардың миелинденуі, дендриттердің өсуі мен тармақтануы белсенді жүреді, нейрон аралық байланыстарының саны артады. Бұл үрдістер, әсіресе мидың үлкен жарты шар қыртысында белсенді түрде өтеді, соның нәтижесінде ерте жастан-ақ өте маңызды шартты рефлекстер қалыптаса бастайды, одан кейін екінші сигналдық жүйе - сөйлеу дамиды. Пайда болатын шартты рефлекстер, қоршаған орта факторларының әсеріне бала ағзасының бейімделуін жеңілдететін стереотиптер түрінде бекітіледі. Сондықтан, бала өмірінің алғашқы күнінен бастап, күн тәртібін сақтаудың маңызы зор. Бала күнінде қалыптасқан стереотиптер өте мықты және оларды өзгерістерге ұшырату қиын болады.

Жас балалардың ми қызметінің жетілуі әлі жеткіліксіз болғандықтан, қозу үрдістері тежелу үрдістеріне, ал иррадиация үрдістері концентрация үрдістеріне қарағанда, басым болады. Жүйке жүйесі үрдістерінің осындай ара қатынасы және олардың тұрақсыздығы 8-9 жасқа дейін сақталады. Қозу үрдістерінің басым болуы мен ішкі тежелудің жеткіліксіздігі салдарынан, ми қыртысы жасушалары оңай әлсірейді де, қажу тез дамиды. Қозу мен тежелу үрдістерінің иррадиациясы басым болуы жетілмеген қимыл үйлесімділігінің, шыдамсыздықтың, бірдемеге белгілі бір уақыт бойына назар аударуы қиындығының және дамыған қажудың салдарынан тез ұйықтап қалудың себебі болып табылады. Бала ағзасының осы ерекшеліктері күн тәртібін дұрыс ұйымдастыруды, ой еңбегі жүктемелерінің қарқындылығы мен ұзақтығын нормалауды, жеткілікті ұйқы мен демалуды қамтамасыз етуді талап етеді.

Жыныстық жетілу кезеңінде орталық жүйке жүйесінің қыртыс асты бөлімдерінің қозғыштығы едәуір артады және ішкі тежелудің барлық түрлері әлсізденеді. Сондықтан жасөспірімдерге эмоционалдық қозғыштық, психикалық ұшқалақтық, вегетативті дисфункциялар, жоғары деңгейде қажу тән. Осы өзгерістер денсаулық жағдайының ауырырақ бұзылыстары дамуының себептері болуы мүмкін, олардың алдын-алуға оңтайлы гигиеналық және қолайлы психологиялық жағдай жасау арқылы қол жеткізуге болады.

Көру мүшесі өзінің даму барысында көптеген өзгерістерден өтеді. Аккомадация аппаратының әлсіздігінен көз тоқтатып қарау бала өмірінің бірінші айының соңында ғана тұрақты болады, ал көз алмаларының үйлесімді қимылға қабілеттілігі (координация) тек алтыншы айдың соңында ғана пайда болады. Көздің жарықты сындыратын күші көз алмасы осінің ұзындығына сәйкес келмейді, сондықтан емшектегі және мектепке дейінгінің алдындағы жастағы балаларда жақыннан көрмеушілік байқалады, ол көптеген мектеп дейінгі жастағы балаларда да сақталады. 7-10 жаста көздің рефракциясы мөлшерлес (эмметропиялық) болады, бірақ аккомодациялық аппараттың дамуы әлі жеткіліксіз. Осыған байланысты ұзақ уақыт аккомодациямен жүретін көру мүшесіне түсекен едәуір жүктеме, жиі алыстан көрмеушілік дамуына әкеледі, ол мектеп бітірер кезде оқушылардың 28% артығында кездеседі.

Бала өскен сайын қоршаған ортаның зиянды факторларына ағзаның қарсы тұру қабілеті артады.