Сурет. 10000 тұрғынға арналған ықшамауданды жоспарлау.

Құрылыс ауданы-10-12%

1-тұрғын үй ғимараттары, 2—3 мектептер, 4-қарттарға арналған пансионат, 5-жеміс бағы, 6-ықшамауданның қоғамдық орталығы,7-бақ, 8-гүлзар, 9-стадион, 10-коммуналдық- шаруашылық кешен, 11-театр

Жақсы тұрмыс жағдайларды қамтамасыз ету үшін және шу, діріл деңгейлерін төмендету мен ауаның шаңмен, автокөліктерден бөлінетін ластаушы заттармен ластануын төмендету мақсатында, тұрғын үйлер мен балалар мекемелерінің негізгі бөлігін ықшамауданның қақ ортасына орналастырады Тұрғын үйлердің қабаттары неғұрлым көп болса, ықшамауданның соғұрлым үлкен ауданы жасыл желектер отырғызуға, дене шынықтыру мен демалысқа арналған қондырғылар орнатуға пайдалану мүмкін, алайда үйлерге күн сәулесінің жарығының түсу және желдетілу жағдайлары нашарлайды, сондықтан ғимараттардың арасындағы қашықтық жеткілікті болуы керек: ғимараттардың алдыңғы жақтарының арасы олардың биіктіктерінен екі еседен кем емес, ал екі бүйірлерінің арасы - 10-15 м болуы қажет. Ықшамауданның басқа ауданында жасыл желектер отырғызылады (ықшамаудан ауданының 40% кем емес), тұрғындардың барлық жас топтарында байқалатын гиподинамияның алдын алу үшін, үлкен маңызы бар балалар алаңдары мен дене шынықтыру қондырғыларын орналастырады.

4-6 ықшамаудандарды тұрғын ауданға - ауданы 80-400 га жерді алатын, құрылымдық элементінебіріктіреді. Оның шекараларын жалпы қалалық маңызы бар магистарльды көшелер мен жолдар бойымен, сол сияқты табиғи және жасанды нысандар (өзендер, каналдар, жасыл желектер, темір жолдар, т.б.) арқылы жүргізеді. Адам тұратын аудандарда қоғамдық орталықтар болады, оларда аудандық және қалалық қоғамдық мекемелер, емханалар, ауруханалар, спорт қондырғылары, супермаркеттер, кинотеатрлар, кітапханалар орналасады.

3-қабатты ғимараттардан құралған адам тұратын аудандағы құрылыстың ең жоғары тығыздығы 28% аспауы, ал көп қабатты үйлерден тұратын аудандарда - 25% аспауы керек. Басқа ауданы көшелер, шағын бақтар, бульварлар, алаңдар үшін пайдаланылады.

Қолайлы микроклимат жағдайлары мен инсоляция көбінесе, құрылыс жүйесіне - ғимараттардың аумақта орналасуына, олардың ұзындығына, пішініне және өзара орналасуына байланысты болады. Құрылыс жүйелерінің бірнеше түрлерін ажыратады: біртұтас, тұйық, қатарлы, периметральды, тізбектік және топтық (6.3-сурет).

6.3-сурет. Ықшамаудандардың құрылыс жүйелері: а-периметральды, б-тізбектік, в-топтық.

Біртұтас жүйеде квартал аумағындағы үйлер көшелердің бойымен және кварталдың ішінде жаппай тұрғызылады. Тұйық жүйеде ғимараттар барлық периметр бойымен үздіксіз салынады, ал квартал ішінде аулалар орналасады. Біртұтас және тұйық құрылыс жүйелері гигиеналық тұрғыдан өте қолайсыз болып табылады, себебі, бұл жүйелерді қолданғанда, күн сәулесі аз түсетін, желдетілуге мүмкіндіктері жеткіліксіз, жасыл желектері жоқ деуге болатын, құдықтар тәрізді аулалар түзіледі. Құрылыстың мұндай түрлері бұрынғы жүз жылдықтарда жиі қолданылатын. Қазіргі кезде жарықтың жақсы түсуі мен желдетілуді қамтамасыз ететін, құрылыс жүйесінің ашық түрі пайдаланылады. Оның ішінде ең жақсысы тізбектік құрылыс жүйесі болып саналады, бұнда үйлердің арасындағы қажетті ара қашықтық сақталып, олар бір-біріне паралель орналасады. Периметральды құрылыс жүйесінде аралары ашық ғимараттарды көшелердің периметрі бойынша орналастырады. Топтық құрылыс жүйесінде, ғимарат топтарының арасында ашық араларды ұйымдастырып, ғимараттарды жекелеген аумақтарда топтап салады.

Көшелердің орналасуы мен өлшемдеріне де назар аудару керек, себебі бұл көрсеткіштер, негізінен, қала инсоляциясын, ауа массаларының айналымын, шудың деңгейі мен қаланың санитарлық жағдайын, адамдардың қозғалыс қауіпсіздігін және көлік ағынын т.б. анықтайды. Негізінен, көшелерді жоспарлаудың екі жүйесі қолданылады: радиалды және шахмат тәрізді. Радиалды жүйеде барлық көшелер, радиус тәрізді, қаланың шетінен орталығына қарай келіп қосылады және бір-бірімен айналып жүретін жолдармен қиылысады. Шахмат тәрізді немесе тік бұрышты жүйеде түзу көшелер бір-бірімен перпендикуляр орналасады. Сонымен қатар, жүйелердің аралас түрлері де қолданылады. Жақсы инсоляцияны қамтамасыз ету үшін, орта ендіктерде көшелерді меридиан бойымен орналастыру тиімді, ал жақсы желдетуді қамтамасыз ету және микроклимат жағдайларын жақсарту үшін, көшелерді елді мекендердегі желдердің басым тұратын бағыты бойынша орналастырады. Егер, шаңды және ыстық желдер басым болса, көшелерді олардың бағытына бұрыштай немесе перпендикуляр орналастырады.

Көшелер, олардың функционалдық мақсатына қарай, көліктердің жылдам жүруіне арналған көшелер, жалпы қалалық және аудандық маңызы бар магистральды көшелер, жергілікті маңызы бар көшелер мен жолдар, адам тұратын, өндірістік және қоймалар орналасқан аудандардың көшелері, көлік өтетін жерлер, жаяу жүргінші жолдары деп бөлінеді. Көліктердің жылдам жүруіне арналған жолдар мен жүк көліктері жүретін жолдарды селитебті территориядан тыс, санитарлық-қорғаныш аумағында орналастыру қажет. Селитебті аумақтарда көліктердің жылдам жүруіне арналған жолдарды тек тоннельдер мен эстакадаларда, жаяу жүргінші мен жергілікті қозғалыс жолдарынан және шу деңгейі шектен аспайтындай, оқшау жағдайда, орналастыру қажет. Көліктердің жылдам жүруіне арналған жолдардың жүргінші бөлігінің шетінен тұрғын үйлер аумағына дейінгі қашықтық 50 м кем болмауы керек. Көшелердің келесі ені ұсынылады: жалпы қалалық мәні бар, көлік қозғалысы үздіксіз магистральды көшелерге - 75 м, көлік қозғалысы реттелінетін көшелерге - 60 м, аудандық мәні бар, магистральды көшелерге - 35м, көп қабатты тұрғын үйлер аумағындағы көшелерге - 25 м, бір қабатты тұрғын үйлер аумағындағы көшелерге - 15 м.

Қазіргі кездегі қалалардағы 1000 тұрғынға 150-180 және одан да көп жеңіл автокөліктерден келетін, автокөліктермен жоғары қамтамасыз етілу жағдайында, тұрғын аудандарда, осы аудандарда тұратын адамдардың автокөліктерінің тұрақты сақталуы қамтамасыз етілуі керек, ал гараждар мен автотұрақтар тұрғын аудандардың шетіне және магистраль аралығындағы территорияларында, тұрғындардың демалыс орны мен балалардың ойын алаңдарынан қашық жерлерде салынуы қажет.

Жасыл желектер - тұрғын аудандардың міндетті түрдегі құрамдас бөлігі болып табылады. Олар, қаланы көркейтіп, қала тұрғындарын табиғатқа жақындатады және олардың денсаулық жағдайына қолайлы әсер етеді. Жасыл желектер қала микроклиматының адамға әсерін жеңілдетеді. Ағаштардың жапырағы күннің ыстық сәулелерінен қорғайды, ал шөптесін өсімдіктер қалың өскен топырақ, аз қызады (асфальттың температурасы 50ºС жеткен кезде, газоны бар топырақтың температурасы 20ºС аспайды). Жасыл желектер арасында ауаның температурасы 1-3 градусқа төмендеу болады. Көгалданған аумақ сол территориядағы ауа температурасын ғана емес, сонда орналасқан ғимараттардағы бөлме төмпературасын да төмендетеді. Бұдан басқа, ағаштар мен мен бұталардың жапырағы және газон шөптері, суды буландыра отырып, ауаның ылғалдылығын жоғарылатады.

Жасыл желектер желден қорғайды, шаң бөлшектерінің зат беттеріне қонуына жағдай жасайды және шаңның, тіпті кейбір газдардың да, біраз мөлшерін ұстап қала алады. Олар қоршаған ортаны оттегімен байытуда және түзілген көміртегі диоксидін сіңіруде үлкен рөл атқарады. Орташа көлемдегі ағаш 24 сағатта үш адамның тыныс алуына қажетті оттегінің мөлшерін қалпына келтіреді. Ағаштар ауаның иондану деңгейін және теріс зарядталған жеңіл иондардың санын арттырады, сонымен қатар, ауру тудыратын бактериялардың дамуын тежейтін немесе жоятын фитонцидтерді бөліп, қоршаған ортаны сауықтырады. Ағаш-бұта тектес өсімдіктер шудың деңгейін төмендетеді. 8-10 метрлік жасыл желектердің жолағы шу деңгейін 5-7 дБ төмендете алады.

Қалаларда көшелердің бойымен міндетті түрде ағаштардың отырғызылуы, ықшамаудандар мен тұрғын аудандарда шағынбақтар мен бақтардың, саябақтардың, орманды-саябақ зоналарының ұйымдастырылуы қарастырылады. Есептеулер көрсеткендей, қаланың селитебті аумағында, әдетте, территорияның 20-25% ғимараттар, 20-22% - көшелер, алаңдар, т.б. алуда, ал аумақтың қалған, шамамен, 50 % - көгалдандырылуы қажет. Қалаларда 1 тұрғынға жасыл желектердің 100-150 м² келуі керек.

Қала маңы аумағындағы жасыл алап елді мекен үшін таза ауаның резервуары болып табылады. Тұрғындардың тиімді демалуында, ені 5-10 км болатын, орман-саябақ белдеуі маңызды рөл атқарады. Мұнда жаз және қыс мезгілдерінде де демалушыларға барлық жағдайлар жасалуы керек, сонымен қатар, жоғары деңгейдегі санитарлық жабдықталуы (сумен қамтамасыз ету, канализация, қалдықтарды жою, т.б.) қарастырылуы қажет. Орман-саябақ аумағы селитебті аумақпен ыңғайлы және жылдам жүретін көліктер көмегімен байланысады.

Коммуналдық-қойма аумағы сауда қоймаларын, көкөністер мен жемістерді сақтауға арналған қоймаларды, көліктерге қызмет көрсететін кәсіпорындарды (депо, автотұрақтар), тұрмыстық қызмет көрсету мекемелерін (кір жуатын орындар, т.б.) орналастыруға арналған. Оны тұрғын ауданнан тысқары, көбінесе өндірістік мекемелердің санитарлық-қорғаныш аумағында орналастырады.

Сыртқы транспорт аумағында жолаушылар және жүк тасымалдайтын темір жол бекеттері, порттар, кемежайлар, т.б. орналастырады. Тұрғын ауданды теміржол желісінен 100 метрлік санитарлық қорғаныш аумағы арқылы бөлуді ұсынады. Жаңа теңіз және өзен порттары тұрғын аудандар аумағынан тыс, 100 м кем емес қашықтықта орналастырылады. Әуежайлар үшін санитарлық қорғаныш аумағы олардың кластарына байланысты 5-30 км дейін болуы керек.

3.2. Ауылдық елді мекендердің жоспарлануы және құрылыс салынуы ерекшеліктері. Ауылдың жоспарлануы, құрылысы мен абаттандырылуы, қала құрылысындағыдай гигиеналық қағидаларға негізделген, бірақ мұнда ауыл жағдайларының ерекшелігі ескеріледі (құрылыс тығыздығы 5-6 %, ал елдің тығыздығы 1 га жерге - 20-25 адамнан аспайды). Ауылды жоспарлау барысында екі негізгі аумаққа бөледі: қоғамдық орталығы бар, тұрғын аудан аумағына және өндірістік аумаққа.

Ертеректе тұрғын үй ғимараттарын көлік магистралінің бойымен орналастыру кең таралған болатын. Бұл ауыл ауданының ұзаққа созылуына себеп болып, оның екі шетінің бір-бірімен өзара байланысына, сонымен бірге мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетуде және санитарлық-техникалық абаттандыруда қиындықтар туғызды. Қазіргі кезде, тұрғын үй ғимараттары мен оларға жанасатын үй жанындағы учаскелерден және көшелерден тұратын, тұрғын кварталдар түріндегі ықшамдалған құрылыс, өзінің тиімділігін дәлелдеді. Осы кварталдарда, сонымен бірге, мәдени-тұрмыстық және емдеу-алдын-алу мекемелері, барлық тұрғындардың пайдалануына арналған жасыл желектер (саябақтар, шағынбақтар, бақтар), көшелер орналасады. Ықшамдалу нәтижесінде су құбырын, канализацияны, орталық жылу, газдандыру жүйелерін орнату, тротуарлар мен көшелерді орналастыру жеңілдетіледі және арзанға түседі.

Ауылдың орталық бөлігінде, әкімшілік мекемелері, пошта байланысы, клуб, асхана, дүкендер, қонақ үйлер, т.б. орналасатын, қоғамдық орталық ұйымдастырылады. Мектептер, бала бақшалар мен бөбекханаларды, аурухана мекемелерін қоғамдық орталық пен автомагистральдардан шеткері орналастыру қажет. Су көздерінің ластануын болдырмау үшін, тұрғын үй ғимараттарын олардан 100 м қашықтықта орналастыру керек.

Өндірістік аумақта барлық шаруашылық нысандары мен өндірістік кешендер (жөндеу-механикалық шеберханалары, мал жемін дайындайтын цехтар, мал бордақылау фермалары, қосалқы өндіріс орындары) орналастырылады.

Өндірістік аумақ химиялық және биологиялық ластаушы заттардың, сол сияқты шу, шаң, түтін, жағымсыз иістер мен шыбындардың көзі болып табылатындықтан, оны тұрғын үй зонасына қатысты ық жағынан, жергілікті жердің бедері бойынша және өзен ағысының бойымен төменірек орналастыру керек. Тұрғын аумағы мен өндірістік аумақ арасында санитарлық-қорғаныш аумағы жасалады, оның ені зияндылық деңгейі мен қауіптілік көзіне байланысты анықталады. Тұрғын аумаққа ең жақын қоймалық орындарды, олардан соң жөндеу шеберханаларын, одан ары – мал және құс шаруашылық құрылыстырын, мал көңін сақтау және ауру малдарға арналған оқшаулау орындарын орналастырады. Тұрғын үйлер ғимараттары мен кішігірім мал шарауашылық фермалары (400-800 мал басына) арасындағы ара қашықтықтың ені 200-300 м болуы керек, ал мыңдаған мал басы бар, ірі фермаларға арналған санитарлық-қорғаныш аумағы 3-5 км дейін созылады.

Ауылдар мен жеке үй-жайлардың сумен қамтамасыз етілуі су құбырларын салу немесе, қызмет көрсету радиусы 100 м аспайтын, қоғамдық құдықтар жүйесі арқылы қамтамасыз етіледі.

Жекелеген үйлерді жылы сумен жабдықталған, жуылатын әжетханаларымен салу керек. Ағызынды суларды жою және тазарту үшін, үйлердің үй маңындағы учаскелерінде жер астындағы сүзу алаңшалары немесе сүзгі құдықтарды жабдықтау тиімді.

4. Қалалық шу. Шудың тұрғындарға қолайсыз әсер етуінің алдын алу. Коммуналдық шу адамның денсаулығына қолайсыз әсер ететін кең таралған физикалық факторлардың бірі болып табылады. Шу, адамға жағымсыз, кедергі жасайтын, жиілігі мен қарқындылығы әр түрлі, дыбыстардың жиынтығы болып табылады. Шудың пайда болуы негізінде серпінді денелердің механикалық тербелістері жатады, нәтижесінде тербелістегі дененің бетімен тікелей жанасқан ауа қабатында, оның уақытпен кезектесіп жүретін және серпінді бойлай толқын түріндегі таралатын, қоюлануы (сығылуы) мен сиретілуі пайда болады. Шығу тегіне байланысты шу - табиғи, тұрмыстық, өндірістік, өнеркәсіптік, транспорттық, әуе және көше шуы, т.б. болып бөлінеді.

Табиғи шулардың деңгейі, әдетте, төмен болады және адамның көңіл-күйіне әсер етпейді (6.1- кесте). Мысалы, жапырақтардың сыбдыры, теңіз толқындары шуының деңгейі 20 дБ аспайды. Тұрмыстық шу тұрғын үй бөлмелерінде пайда болады, ол теле-, радиоқұралдардың, тұрмыстық жабдықтардың жұмыс істеуімен, адамдардың сөйлесуімен, аспаптарда ойнауымен, құрылыс жұмыстарын жүргізуімен т.б. байланысты. Тыныш пәтерлерде ол 40 дБ аспайды. Радио, теледидарларды қосқан кезде, шу деңгейі өте күшейіп, ауыру сезімінің табалдырығына (100-110 дБ) жақындайды.

Өндірістік шу, өндіріс орындарындағы машиналар мен механизмдердің жұмыс істеуі кезінде туындайды. Мекеме территориясынан тыс аумақтарға таралатын өнеркәсіптк шу компрессор бекеттерінен, құрылыс және металлургиялық мекемелерден туындайды.

Кесте