азақ тіліне тән дауыстылар: ә, ө, ұ, ү, і.

I.	Тілдің қатысына қарай	Жуан	а, о, ұ, ы, у
Жіңішке	ә, ө, ү, і, е, и
II.	Еріннің қатысына қарай	Еріндік	о, ө, ұ, ү, у
Езулік	а, ә, ы, і, е, и
III.	Жақтың қатысына қарай	Ашық	а, ә, о, ө, е
Қысан	ұ, ү, ы, і, и, у

Дауыссыз дыбыстар: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ, һ, (у)

Сөйлегенде ауа кедергіленіп шығатын дыбыстарды дауыссыз дыбыстар дейміз.

Қазақ тіліне тән дауыссыздар: қ, ғ, ң, һ

I. Дауыстың (салдырдың) қатысына қарай

 

1. Қатаң	п, ф, к, қ, т, с, ш, щ, х, ц, ч
2. Ұяң	б, в, г, ғ, д, ж, з
3. Үнді	1. Мұрын жолды	м, н, ң
2. Ауыз жолды	л, р, й, у

 

II.Жасалу орнына қарай

 

1. Еріндік	1. Еріндік	п, б, м, у
2. Ерін мен тіс	ф, в
2. Тіл	1. Тіл алды	т, д, с, з, ш, щ, ж, ц, ч, н, р, л
2. Тіл ортасы	й, к, г
3. Тіл арты	қ, ғ, ң, х
3. Көмейлік	һ

 

III. Айтылу жолына қарай

 

1. Шұғыл	п, б, т, д, к, г, қ, ц, ч, м, н, ң
2. Ызың	ф, в, з, с, ж, ш, щ, х, ғ, һ, л, й
3. Діріл	Р

 

Буын үндестігі

 

Қазақ тіліндегі тума сөздердің бірыңғай жуан не жіңішке буынды болып келуі буын үндестігі деп аталады. Буын үндестігі заңдылығы кірме сөздерде сақтала бермейді (кі-тап, мұ-ға-лім).

Егер сөздің алдыңғы буыны жуан болса, келесі буын да жуан болады.

 

жуан+жуан

қ а +ғ а з

б а +л а

 

Егер сөздің соңғы буыны жуан болса, қосымша да жуан болады.

жуан+жуан

қағ а з+д ы

бал а +л а р

Егер сөздің алдыңғы буыны жіңішке болса, келесі буын да жіңішке болады.

жіңішке+ жіңішке

т е +р е +з е

е ң+б е к

 

Егер сөздің соңғы буыны жіңішке болса, қосымша да жіңішке болады.

жіңішке+ жіңішке

терез е +г е

еңб е к+т і ң

Ескерту:

Түбірдің соңғы буынының жуан, жіңішкелігіне қарамай, өз қалпын сақтап тіркесетін қосымшалар:

 

- гер, -кер (сауда-гер, айла-кер, іс-кер)

- дар (жара-дар, білім-дар)

жуан + - паз (ас-паз, өнер-паз)

жіңішке - пен, -бен, -мен (қол-мен, жер-мен)

-хана (ем-хана, ауру-хана)

-қор (жала-қор, жем-қор)

-нікі, -дікі, -тікі (әкем-дікі, бала-нікі)

 

Х дыбысына біткен сөздерге жалғанатын қосымша әр уақытта жуан болады.

...х+жуан

це х + та

це х + қа

 

Соңы ог, уг, рк, рг, нк, нг, кс, кт, ск, лк, нкт, кль, брь, бль сияқты дыбыстар тіркесіне біткен сөздерге жалғанатын қосымша әр уақытта жіңішке болады.

 

ог, уг, рк, рг

нк, нг, кс, кт + жіңішке

ск, лк, нкт

кль, брь, бль

педаго г + ті

пар к + ке

Ерін үндестігі

1.Алдыңғы буында еріндік о, ұ дауыстылары болса, келесі буындағы қысаң ы еріндік ұ дыбысына айналады.

 

о, ұ +ы = о, ұ + ұ

1.1 о +р ы н = о +р ұ н

қ ұ +л ы н = қ ұ +л ұ н

1.2 т о й+д ы = т о й+д ұ

т ұ р+д ы = т ұ р+д ұ

2. Алдыңғы буында еріндік ө, ү дауыстылары болса, келесі буындағы қысаң і еріндік ү дауыстысына айналады.

 

ө, ү +і = ө, ү + ү

2.1 ө +м і р = ө +м ү р

ү +м і т = ү +м ү т

2.2 ө ш+т і = ө ш+т ү

к ү л+д і = к ү л+д ү

3. Алдыңғы буында еріндік ө, ү дауыстылары болса, келесі буындағы қысаң е еріндік ө дауыстысына айналады

ө, ү +е = ө, ү + е

3.1 ө +л е ң = ө +л ө ң

к ү +р е к = к ү +р ө к

3.2 к ө р+с е = к ө р+с ө

к ү л+с е = к ү л+с ө

Дыбыс үндестігі

Түбір мен қосымша немесе сөздер аралығында қатар келген дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп, үндесіп бейімделіп, бірін-бірі игеруі дыбыс үндестігі деп аталады.

Дыбыс үндестігі заңдылығының 3 түрі бар:

Ілгерінді ықпал.

ейінді ықпал.

оғыспалы ықпал.

1. Ілгерінді ықпал

 

Түбір мен қосымша немесе сөздер аралығында қатар келген дыбыстардың алдыңғысының кейінгі дыбысқа ықпал етіп, игеріп үндесуі ілгерінді ықпал деп аталады.

1.Сөз дауыстыға немесе үндіге аяқталса, қосымша ұяң не үндіден басталады.

 

Дауысты + ұяң

Үнді үнді

 

 

Бал а +ғ а

Бал а + м ен

Қо л + д ы

Қо л + м ен

Ескерту:

1) Қатаң с және ш дыбыстары бұл заңға бағынбайды:

бал а - с ыз, бал а - ш а

ба р - с а, ба р - с ын

ба р - ш ы, ойы н - ш ық

2) Дауысты және үнді л, р, й, н дыбыстарынан кейін өзгелік етістің т жұрнағы жалғана алады:

қар а - т, қара й - т, түрле н - т, қыза р - т

3)– қар, -кеш,-күнем, -паз, -хана, -тай жұрнақтары да бұл заңға бағынбайды:

жала қор, арба кеш, пайда күнем, өнер паз, ем хана, әке тай

 

2. Сөз ұяңға аяқталса, қосымша ұяңнан басталады.

Ұяң – ұяң

Қы з + д ар

Қы з + ғ а

Тә ж + д і

3. Сөз қатаңға аяқталса,қосымша қатаңнан басталады.

Қатаң+қатаң

Кіта п + т ар

До с + қ а

 

Ескерту:

Сөз ұяң б, в, г, д дауыссыздарына аяқталса, қосымша қатаңнан басталады.

Айтылуы

б п

в ф + қатаң

г к

д т

клу б + қ а, отря д + т ан, Болато в + қ а, педаго г + п ен

 

4. Сөздер аралығында алдыңғы сыңары дауысты, ұяң не үндіге аяқталып, кейінгі сыңары қатаң қ, к дыбыстарынан басталса, олар ұяңданып кетеді.

 

дауысты дауысты

ұяң + қ, к = ұяң + ғ, г

үнді үнді

4.1 Біріккен сөздер аралығында:

 

қар а + к өз = қар а + г өз

Талд ы + қ орған = Талд ы + ғ орған

бі р + қ атар = бі р + ғ атар

 

4.2 Сөз тіркесі сыңарлары аралығында:

 

кү з к елді - кү з г елді

жа у қ айда – жа у ғ айда

5. Сөз ш дыбысына аяқталып, қосымша с дыбысынан басталса, с дыбысы ш дыбысына айналады.

ш+с......ш+ш

қа ш + с а қа ш + ш а

і ш + с ін і ш + ш ін

6. Алдыңғы сөз қатаңға аяқталып, кейінгі сөз ұяң б дыбысынан басталса, ол қатаңға (п) айналады.

қатаң+б... = қатаң+п

 

6.1 Біріккен сөздер аралығында:

Ай т + б ай = Ай т + п ай

Жүсі п + б ек = Жүсі п + п ек

 

6.2 Сөз тіркесі сыңарлары аралығында:

кө п б ала = кө п п ала

әке п б ер = әке п п ер

2. Кейінді ықпал

 

Түбір мен қосымша немесе сөздер аралығында қатар келген дыбыстардың кейінгісінің алдыңғы дыбысқа ықпал етіп, игеріп үндесуі кейінді ықпал деп аталады.

1. Сөз қатаң қ, к, п дыбыстарына аяқталып, қосымша не келесі сөз дауысты, үнді және ұяң д, ж, з дыбыстарынан басталса, сөз соңындағы қ, к, п ұянданып ғ, г, б дыбыстарына айналады.

 

қ дауысты ғ дауысты

к + үнді = г + үнді

п ұяң д, ж, з б ұяң д, ж, з

 

1.1. Түбір мен қосымша аралығында:

жүре к +і = жүре г +і

тара қ +ым = тара ғ +ым

а қ +ып = а ғ +ып

ба қ +ады = ба ғ +ады

ша п +у = ша б +у

1.2. Сөз бен сөз аралығында:

А қ е шкі = а ғ е шкі

Кө к а спан = кө г а спан

Жо қ з ат = жо ғ з ат

А қ ж ауын = а ғ ж ауын

Ескерту:

1) Қосымша дауыстыдан басталып, сөздің екінші буынындағы қысаң дауыстылар түскен жағдайда сөз соңындағы қ, к, п қатаң дыбыстары ұяңданбайды.

 

бөрі к -бөр к і, халы қ -хал қ ы, қалы п -қал п ы, әрі п -әр п і

 

2) Еліктеуіш сөздердің соңындағы к, қ, п қатаң дыбыстар ұянданбайды.

 

2.Сөз қатаң п дыбысына аяқталып, оған көсемшенің –ып, -іп жұрнағы жалғанғанда, қатаң п үнді у дыбысына айналады.

 

-ып - ып

п + = у +

-іп - іп

та п + ып = та у + ып

ке п + іп = ке у + іп

 

3. Сөз үнді н дыбысына бітіп, қосымша не кейінгі сөз б, п, м дыбыстарынан басталғанда, н қос ерін м дыбысына айналады.

б б

н + п = м + п

м м

3.1 Түбір мен қосымша аралығында:

се н +беді = се м + б еді

келге н + м ін = келге м + м ін

 

3.2 Сөз бен сөз аралығында:

Бөге н + б ай = Бөге м + б ай

о н б ес = о м б ес

Жа н + п ейіс = Жа м + п ейіс

О н п арақ = о м п арақ

Ке н м ен жер = ке м м ен жер

4. Сөз н дыбысына бітіп, қосымша не кейінгі сөз қ, к, ғ, г дыбыстарынан басталғанда, н дыбысы ң дыбысына айналады.

қ қ

к к

н + = ң +

ғ ғ

г г

 

4.1. Түбір мен қосымша аралығында:

сә н + қ ой = сә ң + қ ой

се н + г ем = се ң +гем

то н + ғ а = то ң + ғ а

4.2. Сөз бен сөз аралығында:

о н ғ асыр = о ң ғ асыр

Ама н + қ ұл = Ама ң +ғұл

Сәрсе н + г үл = Сәрсе ң + г үл

 

5. Сөз үяң з не қатаң с дыбыстарына аяқталып, қосымша не кейінгі сөз қатаң ш дыбысынан басталғанда, з, с дыбыстары ш дыбысына айналады.

5.1. Түбір мен қосымша аралығында:

сө з + ш ең — сө ш + ш өң

та з + ш а — та ш + ш а

қо с + ш ы — қо ш + ш ы

ойла с + ш ы — ойла ш + ш ы

5.2. Сөз бен сөз аралығында:

те з ш ық — те ш ш ық

бо с ш елек — бо ш ш елек

кө з ш алды — кө ш ш алды

ба с ш айқау — ба ш ш айқау

 

6. Сөз үяң з дыбысына бітіп, қосымша не кейінгі сөз қатаң с дыбысынан басталғанда, үяң з қатаң с дыбысына айналады.

з + с =...с + с

 

6.1. Түбір мен қосымша аралығында:

жа з + с а = жа с + с а

кө з + с із = кө с + с із

 

6.2. Сөз бен сөз аралығында:

кө з с алу = кө с с алу

кү з с айын = кү с с айын

 

7. Сөз үяң з дыбысына бітіп, кейінгі сөз үяң ж дыбысынан басталғанда, з дыбысы ж дыбысына айналады.

з + ж = ж + ж

Бо з + ж ігіт = Бо ж + ж ігіт

жү з ж ыл = жү ж ж ыл

мұ з ж арғыш = мұ ж ж арғыш

 

3. Тоғыспалы ықпал

Сөз бен сөз аралығында қатар келген дыбыстардың бір-біріне ілгерілі кейінді ықпал етуінің нәтижесінде екеуінің де өзгеріске ұшырауы тоғыспалы ықпал деп аталады.

 

1. Сөз үнді н дыбысына бітіп, кейінгі сөз қатаң қ не к дыбыстарьнан басталғанда, н дыбысы ң дыбысына, қ, к дыбыстары ғ, г дыбыстарына айналады.

н+қ = ң + ғ

н+к =ң + ғ

Қаза н + қ ап = Қаза ң + ғ ап

орта н қ олдай = орта ң ғ олдай

ме н к өрдім = ме ң гөрдім

Есе н + к елді = Есе ң + г елді

 

2. Сөз с дыбысына бітіп, кейінгі сөз ж дыбысынан басталғанда, екеуі де ш дыбысына айналады.

с +ж = ш + ш

та с ж ол = та ш ш ол

Қо с + ж ан = Қо ш + ш ан

ба с ж ақ = ба ш ш ақ