Астық тұқымын себетін машиналардың түрлері

Сеялкалар егу әдістеріне, қандай тұқымды егуге арналғандығына және трактормен қалай агрегатталатындығына байланысты үш түрлі болады. Себу тәсілдеріне қарай қатарлап егетін, тар қатарлап егетін, ұялап егетін, шаршы-ұялап егетін, дәнді бір-бірлеп егетін және шашып егетін сеялкалар болады. Бұл сеялкалардың жұмысшы мүшелерінің құрылысы да әр түрлі. Себетін тұқым түріне байланысты астық сеялкасы, шөп сеялкасы, қатарлы дақылдық сеялка, жеміс сеялкасы және арнаулы сеялкалар өздері арналған дақыл тұқымын егеді және соған ұқсас дақылдарды себеді.Тракторға агрегатталуына байланысты сеялкалар тіркемелі және асплы болып бөлінеді.

Сеялкалар өздерінің қандай жұмысқа арналғандығына байланысты бірнеше талаптарға сай келуі керек. Астық сеялкалары астық тұқымдас, бұршақ тұқымдас дақылдардың әртүрлі тұқымдардын тарының және дән шамасы астық дәндеріне жақын басқа да тұқымдардың барлығын себуге тиіс. Бұл сеялканың себу нормасының өзгеру шегі үлкен болуы керек. Бидайдікі 90-250кгк.га,сұлынікі 100-275кгк.га т.с.с. Қойылған себу нормасынан ауытқу 3 проценттен артық болмауы керек. Сеялканың қоылған себу нормасын дәл себуі және себу аппаратының әркайсысы бірдей тұқым себуі тиіс. Керісінше болса, тұқым жер бетінде біркелкі орналаспайды және жеке өсімдікке тиетін коректену алаңы да әртүрлі болады.

Сеялка сошниктері тұқымды берілген тереңдікке көмуге тиіс, ауытқу 1 см шамасындай ғана болуы керек. Сол сияқты тұқымды жасырмай топырақ бетінде де қалдыруға болмайды. Сошниктер қойылған қатар аралығы да 1 см шамасынан артық ауытқымауы кажет.

Шаршы ұялап егетін сеялкалар бір ұяға саны бірдей тұқым себуі керек және олардың зақымдануы 1,5% шамасынан аспауы тиіс. Барлық сошниктерден түскен тұқым, көлденең және ұзындық бағытымен өлшегенде, бір түзудің бойында болуы керек.

Дәнді бір-бірлеп себетін сеялкалар кем дегенде 80% тұқымды бір-бірлеп себуге тиіс. Себілмей қалғаны 2%, зақымдануы 0,5% шамасынан аспауы керек. Шаршы – ұялап егетін сеялкалар. Аспалы жүгері сеялкасы СКНК-8 жүгері мен бақша дақалдарының тұқымдарын шаршы-ұялап және дәнді бір-бірлеп себуге арналған. Бұл сеялка негізгі тұқыммен бірге түйіршіктелгшен минералдық тыңайтқыш та себеді. Тұқым себетін аппарат, жасырғыш дөңгелек, сошник- бәрі біріктіріліп бір жұмысшы бөлік құрайды. Сеялкада барлығы осындай сегіз бөлік бар. Олардың төртеуі оң жақтағы бөлік, төртеуі сол жақтағы бөлік болып табылады. Оң жақтағы бөліктер тыңайтқыш ұясын тұқым ұясының оң жағына, сол жақтағы бөліктер сол жағына жасайды. Соған байланысты сошниктегі тыңайтқыш түсетін қуыс не оң жағында не сол жағында орналасады.

Себу аппараты – ұялы диск. Ол қозғалысты жасырғыш дөңгелектеншынжырлы беріліс арқылы алады. Дискінің қырында бір ғана сиятын жиырма төрт ұя жасалған. Сеялка осындай дискінің сегіз түрімен жабдықталады. Олардың бір-бірінен айырмашылықтары қалындықтарына байланысты, яғни олар 6,7 және 8 мм болады. Сеялка трактормен аспалы түрде агрегатталады.

Аспалы жүгері сеялкасы СКНК-6 құрылысы мен жұмысы СКНК-8 сеялкасінікі сияқты. Айырмашылығы СКНК-6 сеялкасында алты жұмысшы бөлік және тыңайтқыш себетін үш аппарат бар. Сеялкғаның жүріс дөңгелегі темірден жасалған. Басқа бөлшектерінде оншама айырмашылық жоқ.

СКПН-8 сеялкасы тұқымдық дәнді бір-бірлеп себуге арналған. Оның СКНК-8 сеялкасынан айырмашылығы ұя жасайтын қондырғылары жоқ. Атап айтқанда сошниктердегі бөлгіш пен клапандар болмайды, түйін ұстағыш механизммен жабдықталмаған. Бұл екі сеялканың басқа бөлшектері бірдей болады.

СКПК-6 сеялка – СКНК-6 сеялкасының өзгертілген түрі. Онымен тұқымды бір-бірлеп қана себеді. Сондықтан ұя жвсайтын қондырғылары болмайды және ол тіркемелі етіп жасалған.

Қызылша сеялкасы СТСН-6А да қант қызылшасының шамасы бірдей тұқымын бір-бірлеп себуге арналған. Сеялка алты қатарлы, қатар аралығы 45 см, егу тереңдігі 3-6 см. Бұл сеялканың жұмыс технологиясы жүгері сеялкаларынікі сияқты. Мұндың да дискңілі себу аппараты бар. Оның ұялары дискінің қырына жасалған. Сол диск тік жазықтықта айналады да әрбір ұя бір-бір дәнді ілістіріп, сошник жасаған арықшаға тастап отырады. Ол дәндердің бір-бірінен орналасу қашықтығы дискідегі ұялардың ара қашықтығына байланысты. СТСН – 6А сеялкасының егуін немесе үшеуін біріктіп агрегаттауға болады.

Қызылшаның қатар аралығын 60 см етіп егу үшін СТСП-6 сеялкасынын пайдаланады. Оның көрсетілген қызылша сеялкасынан айрмашылығы теқ қатар аралығында. Екі сеялканың басқа бөлшектері бірдей жасалған.

Тұқымды берілген тереңдікке үшін сошникті оның дөңгелегінен төмен түсіру керек. Тік бағытта есептегенде дөңгелек пен сошник екеуінің ара қашықтығы берілген терендіктен 1-2 см кем болуға тиіс. Қойылған терендікте сошник орнықты жүруі үшін арнаулы серіппе орнатылған. Сол серіппенің көмегімен сошник жерге жанышталып, батып жүреді. Серіппенің игеру күшін жер бетінің қатты жұмсақтығына қарай өзгертеді. Себу кезінде сошник дөңгелегі жерге өте терең батпай бірқалыпты жүрсе, серіппе күшінің дұрыс реттелгені.

Сеялканың себу аппараттары үлкендігі 3,5-4,5 мм және 4,5-5,5 мм тұқымдарды ғана себуге арналған. Сондықтан да тұқымды себер алдында тесік мөлшері 5,5 мм, 4,5 мм және 3,5 мм болатын електен өткізеді. Тесік мөлшерлері 5,5 мм електен өтпеген және 3,5 мм болатын електен етіп кеткен тұқымдар сеялкамен себуге жарамайды.

Електен өткен тұқымдарды себу үшін сеялкада екі түрлі диск қолданылады.Оның беруі үлкендігі 3,5-4,5 мм тұқымдарды, екіншісі 4,5-5,5 мм тұқымдарды себеді.

Кесте 1

Жетектеуші жұлдызша саны	Жетектеуші жұлдызша саны	Беріліс саны	Үлкендігі 3,5-4,5мм тұқымды себу	Үлкендігі 4,5-5,5мм тұқымды себу
1 метрдегі тұқым саны	Кгк/га	1 метрдегі тұқым саны	Кгк/га
		0,385		10,6	16,2
		0,356		9,8	14,9
		0,199		5,6	8,5
		0,118		3,4	5,1

Себілетін тұқымға қарай діскіні таңдап алғаннан кейін себу аппаратын тиісті нормаға кою керек. Ол үшін себу дискісінің айналыс санын өзгертеді, яғни дөңгелектен дискіге айналыс беретін шынжырлы берілістегі жұлдызшаларды алмастырады. Себу нормасын екі түрге бөлуге болады: біріншісі – 1м ұзындықтағы тұқым санымен, екіншісі- бір гектарға егілетін тұқым малмағымен беріледі. таблицада себілетін тұқым нормасына байланысты жұлдызшыларды алмастыру көрсетілген.

Тұқым себуді нормаға қойғаннан кейін тыңайтқыш шашуды да берілген нормаға қою керек.

СЗ-3,6 сеялкасы астық тұқымдас және бұршақ тұқымдас дақылдардың тұқымын және түйіршіктелген дақылдардың тұқымын және түйіршіктелген минералды тыңайтқыштарды себуге арналған. Сол сияқты тұқым мөлшері және себу нормасы астық тұқымына жуық дақылдардың тұқымын да себуге болады. Сеялка наусы екіге бөлінген, біріне тұқым, екіншісіне тыңайтқыш салынады. Екі науаның арасын бөліп тұратын керегесінде қақпақты тесік бар. Тыңайтқыш бірге себілмейтін болса, екі науаны да тұқым үшін пайдалануға болады. Ол үшін аралықтағы тесікті ашып қояды.

Сеялка қабарлағаш жүйемен жабдықталған. Онымен себу аппаратының білігінің айналып тұрғандығын және сошниктің жұмысын бақылап отыруға болады. Тұқым себуге науалы катушкалар себу аппараты, тыңайтқыш себу үшін шрифті катушкалы себу аппараты арналған. Аппаратың шыққан тұқым дискалы сошник жасаған арықшаға түседі де жасырғышпен жабылады. Сеялканы жол жүру қалпына гидроцилиндрмен келтіреді. Алым кеңдігі 3,6м; тарту күші 0,9-1,4 т трактормен агрегатталады.

СЗ-3,6 сеялкасының бірнеше түрлері шығарылады. Олардың өзара айырмашылықтары оншама көп емес. Мысалы СЗТ – 3,6 сеялкасында шөптесін өсімдіктердің майда тұқымдарын себетін қосымша қондырғы орнатылған. Оның штивті катушкалы себу аппараты мен жалды сошнигі бар. Ол шөптін майда тұқымын астық тұқымдарының қатар аралығына немесе ірі шөп тұқымдары үстіне себе алды. Мұндай қондырғы қойылғандықтан СЗТ-3,6 сеялкасымен астық тұқымын, шөптесін өсімдіктердің майда тұқымдарын немесе ірі тұқымдарын минералдықтыңайтқышпен қосып бірге себуге болады. Ал СРН-3,6 сеялкасында дискалы сошниктердің орнынажер бедеріне икемделген сошниктер орнатылған. Басқа бөлшектерінде айырмашылық жоқ.

Тар қатарлап егетін СЗУ-3,6 сеялкасы астық тұқымдарын тар қатарлы әдіспен себуге арналған. Оның сошнигіндегі тар қатарлы әдіспен себуге арналған. Оның сошнигіндегі дискалары өзара үлкен бұрыш жаса орнатылғандықтан арықша кең сызылады; сол кең арықшаға тұқым екі болініп, қатар аралық 6 және 9 см болып түседі. Бір сошниктің ізіне ара қашықтығы 6 см, ал көрші сошникке 9 см болып орналасады. Арықша кең болғандықтан оны СЗ-3,6 сеялкасының жасырғышы жақсы жаба алмайды. Сондықтан тұқым жасыру үшін серіппелі тісі бар шлейф орнатылған.

Престеуші СЗП-3,6 сеялка ылғалы аз аудандарда және эрозияға шалдыққан топырақтарға астық тұқымын себу үшін қолданылады. Бұл сеялканың ерекшілігі себілген тұқым қатарларының үстін басып, нығыздап отырады. Сеялка салмағы сошник артында жүретің, төрт бөлікке біріктірілген 24 қатоққа түседі. Ол катоктың әрқайсысы бір қатардың үстінен таптап өтеді. Сөйтіп тұқымның тез өніп шығуына жасайды және топырақтың желмен ұшып кетуіне жол бермейді.

СЗЛ-3,6 сеялкасы қатар аралығын 7,5 тереңдігін 2-3 см етіп талшықты зығыр тұқымын себуге арналған. Ол үшін СЗ-3,6 сеялкасындағы дискілі сошниктер жалды сошниктермен армастырылған. Жалды сошниктерде себілген тұқымды екіге бөлетін орнатылған. Сөйтіп бір сошник жасаған арықша, арасы 7,5 см болып, екі қатар тұқым орналасады. Себілген тұқымды жабу қызметін шынжырлы-сақиналы жасырғыш атқарады.

Аспалы сеялкалар СЗН-10, СЗН-16, СЗН-24 астық тұқымдарын және шамасы мен себу нормасы астық тұқымдарына жуық басқа да тұқымдарды себуге арналған. Олардың өзара айырмашылығы тек аым кендігіне және қатар санына байланысты, яғни СЗН-10 он қатарлы, СЗН-16 он алты қатарлы, СЗН-24 жиырма төрт қатарлы. Әр қатардың аралық шамасы 15 см. Басқа бөлшектері СЗ-3,6 сеялкасынікіндей, те тракторға аспалы түрде агрегатталады. Ол үшін гидравликалық жүйесі бар тіркегіштер қолданылады. Қазір бұл сеялкалар өндірісте шығарылмайды.

Тіркемелі аңыздық сеялкалар СЗС-9, СЗС-2,1 эрозияға шалдыққан жерлерді жалпақ кескіші бар культиваторлармен өңдегенне кейін аңызда астық тұқымын себу үшін қолданылады. Бұл сеялкалар, престеуші СЗП-3,6 сеялкасы сияқты, себілген тұқымды топырақпен тығыздап, қатарларды таптап кетеді. Ол үшін бұлар да катоктармен жабдықталған. Аталған сеялкаларға, түтік тәрізді сошниктер орнатылған. Оның ұшына алмастырылатын түзу дүзді тұмсық орнатылса, сеялка СЗС-9 деп маркаланады, ал түтік ұшына екі дүзді жебе тәрізді пышақ бекітілсе, СЗС-2,1 деп аталады. Ол тұқыммен бірге минералды тыңайтқышта себе алады.

Сыдыра жыртқыш дискілі сеялка ЛДС-6 бір мезгілде үш түрлі жұмысты атқарады. Ол бір мезгілде топырақты өңдейді, астық тұқымдарын және тыңайтқышты бірге қосып себеді және майдалайды, тегістеп, нығыздалайды. ЛДС-6 сыдыра жыртқыш сеялкамен жыртылмаған аңызға күздік дақылдарды себуге немесе топырақ кыртысын аудармай, жалпақ кескіші бар культиватормен күзде өнделген зябьке, көктемге жаздық себуге болады. Агрегат дискалары біржақты сыдыра жыртқыштан, сеялкадан және дискілі тырмадан құралған. Сыдырғы жыртқыш дискілерінің щабуыл бұрышы 28-30 С. Әрқайсысы алты дискеден құралған алты батареясы бар. Себу аппаратынан шыққан тұқым сыдыра жыртқыш дискілері сызған арықша түседі. Батареялар бір жақты орналасқандықтан тұқымды келесі диска жауып кетеді. Соңында дискілі тырмалар тіркелген. Олар кесек шымдарды ұсақтайды, тұқым себілген топырақты үстінен тығыздап басады. Сыдыра жыртқыш сеялка артында үш тырма бекітіледі. Тырма екі батареядан құралған. Алдыңғы батареяда 13, артқысында 12 диск бар.

Шаршы – ұялап егетін сеялкалардың түрлері. Аспалы жүгері сеялкасы СКНК-8 жүгері мен бақша дақалдарының тұқымдарын шаршы-ұялап және дәнді бір-бірлеп себуге арналған. Бұл сеялка негізгі тұқыммен бірге түйіршіктелгшен минералдық тыңайтқыш та себеді. Тұқым себетін аппарат, жасырғыш дөңгелек, сошник- бәрі біріктіріліп бір жұмысшы бөлік құрайды. Сеялкада барлығы осындай сегіз бөлік бар. Олардың төртеуі оң жақтағы бөлік, төртеуі сол жақтағы бөлік болып табылады. Оң жақтағы бөліктер тыңайтқыш ұясын тұқым ұясының оң жағына, сол жақтағы бөліктер сол жағына жасайды. Соған байланысты сошниктегі тыңайтқыш түсетін қуыс не оң жағында не сол жағында орналасады.