Жж. Қазақстан. Дағдарыстың басталуы.

1970 жылы ҿндірістің тиімділігін арттыру нҽтижесінде ҿнеркҽсіп ҿнімдерінің ҿсу кҿрсеткіші 70%-ды қҧрады. 60-жылдардың екінші жартысында ауыл шаруашылығының жалпы ҿнімі де 28% ҿсті. 60-жылдары, 70-жылдардың басында басталған реформалар бірте-бірте тежеле бастады. Қоғамдық ҿндірістің тиімділігін арттыру жҥзеге аспады. Экономикалық ҽлеуетті арттыру республиканың қорын пайдалану, шикізат жҽне отын-энергетикалық ресурстарын айналымға енгізу арқылы жҥрді. 1970-1985 жылдар арасында ҿнеркҽсіп ҿнімінің жалпы кҿлемі екі есеге ҿсті, ал машина жасау, химия ҿнеркҽсібі ҿнімі ҥш есе артты. Мыңға жуық ҿнеркҽсіп орындары мен цехтар іске қосылды. Олар Казак газ ҿңдеу зауыты, Шевченко пластмасса зауыты, Қарағанды резеңке-техникалық буйымдарын шығаратын зауыты, Павлодар жҽне Шымкент мҧнай ҿңдеу зауыттары, Қарағанды металлургия комбинатындағы ақ қаңылтыр шығару цехы, Екібастҧз жҽне Ермак ГРЭС-І, Қапшағай ГЭС-І. Жҽйрем тау-кен комбинаты жҽне т.б. болды. Маңғыстау, Қаратау-Жамбыл жҽне Павлодар-Екібастҧз аумақтықҿнеркҽсіптік кешендері қҧрылды. Кеңестік экономика негізінен директивалық ҧстаным мен орталықтың жоғарыдан бҧйрық беру ҽдісі арқылы басқарылды. Қазақстан ҿнеркҽсібінің 50%-ы одақтық министрліктердің қарауында болды. Одақтық министрліктер республиканың мҥддесін кҿздемеді, ҽлеуметтік салада, ҧлттық кадрларды дайындауда, қоршаған ортаны қорғауда (Семей полигоны мен Аралдың экологиялық апатқа ушырауы) қиыншылықтар туындады. Мысалы, сол кезеңде Арал теңізінің деңгейі 14 метрге, аумақтық кҿлемі 40%-ға, су кҿлемі 60%-ға тҿмендеді. Тартылған теңіз тҥбі тҧз ошағына айналды. Мҧндай жағдай гепатит, туберкулез сияқты эпидемиялық аурулардың ҿсуіне ҽкеп соқты, сонымен қатар онкологиялық аурулардың кҿрсеткіші бҧл елді мекенде одақ кҿрсеткішінен 15 есе асып тҥсті. 6717 км2 аумақты алып жатқан Байқоңыр ғарыш айлағында да экологиялық мҽселе ете кҥрделі болды. Қазақстан территориясының4,6 млн. га аумағы оның пайдаланылған зымырандар қондырылатын жерге айналды. Онымен қоса Семей атом полигонында зиянды 200 жер асты нысаны (штолня) болды. КСРО-да жасалынған 715 ядролық жарылыстың 470-і Қазақстанда жасалды. Каспий маңы ойпатындағы Азгир полигонында 17 жер асты жарылысы, республиканың басқа жерлерінде тағы 21 жарылыс іске асырылған. 70-80жылдары Қазақстанның экономикасында шикізат ҿндіру басымдыққа ие болғандықтан, халық тҧтынатын тауарлардың 60%-ы басқа одақтас республикалардан ҽкелінді, ал оның кҿпшілігі Қазақстанда ҿндірілген шикізаттардан дайындалды. тҿмендеуі тҧрақты қҧбылысқа айналды. Мал шаруашылығының қҧс асыраудан басқа салалары кіріссіз шаруашылықтарға айналды. Егер 1970 жылы ҿзін-ҿзі ақтай алмаған колхоздар мен совхоздардың ҥлес салмағы 15% болса, 1985 жылы бҧл кҿрсеткіш 51%-ға жетті. Мысалы, қойдың саны 1971-1981 жылдары 3,4 млн. басқа ҿссе, 1981-1985 жылдары ҿсу тоқтаған. Қой етін ҿндіру 1970-1985 жылдары 19%-ға қысқарды, оның қҧндылығы да тҿмендеді. Дҥние жҥзіндегі ауыл шаруашылығына жарамды ең ҥлкен (603 миллион га) жері болса да, (мысалы, АҚШ-та ол 431,5 млн. га, Канадада 78 млн. га), Кеңес Одағы 1981-1985 жылдары ҽлемдегі ең ірі азық-тҥлік сатып алушы елге айналды. Бҧл кезеңде КСРО жыл сайын шеттен 3,8 млрд долларға азық-тҥлік сатып алып отырды. 1985 жылы КСРО-дағы ҽрбір ҥшінші белке нан, ҽрбір екінші қораптағы макарон шет елдерден - АҚШ, Канада, Аргентина, Тҥркиядан сатып алынған астықтан дайындалды. 1970-1980 жылдары халықтың нақты табысы тҿмендеп кетті. Халық тҧтынатын тауарлар тапшылығы ҿсіп, кҥні бойы дҥкендерде кезекте тҧру дағдыға айналды. 1985 жылы Қазақстанның орташа жағдайдағы тҧрғыны кҿпшілік тҧтынатын тауар алу ҥшін екі-ҥш айлық жалақысын жҧмсаса, ал қалған тоғыз-он айдың жалақысы тауар тапшылығына байланысты жҧмсалмай қалды. 1985 жылы КСРО-да тауар ҥшін дҥкендерде кезекке тҧруға халық шаруашылығында жҧмыс істейтін 35 млн. адамның жылдық қорына жҥмсалатын жҧмыс уақыты шығындалған. Кеңес Одағында қоғамдық саяси ҿмірде «басқаша ойлауға» қысым кҿрсетілді. Оның нақты мысалы, О. Сҥлейменовтың 1975 жылы шыққан «Аз и Я» деген кітабына тыйым салынуы. Оған пікір жазған «Молодая гвардия», «Москва», «Звезда» жэне т.б. журнал беттерінде авторды идеологиялық талаптардан ауытқып кетті деп айыптады. Автордың ҿзі идеологиялық қысымға алынды. 1979 жылғы Целиноград оқиғасы ҧлттық қатынастардың шиеленісуінің жҽне қазақ халқының мҥддесімен санаспаған орталықтың ҿктемдік саясатының кҿрінісі болды. СОКП ОК Саяси бюросы 1979 жылы кҿктемде Қазақстанда, орталығы Ерейментауда болатын, неміс автономиялық облысын қҧру туралы шешім қабылдады. Оған Ақмола, Павлодар, Қарағанды, Кҿкшетау облыстарының немістер тығыз қоныстанған бірқатар аудандарын беру кҿзделді. Орталықтың бҧл ҽділетсіз шешіміне қазақ жастары бірден жауап берді. Партия шешіміне қарсы Целиноградта, Атбасарда, Ерейментау жҽне Кҿкшетауда бейбіт шерулер мен демонстрациялар болды. Міне, қазақ халқының осындай саяси белсенділігінен қаймыққан Компартияның ОК қабылдаған шешімін ҿзгертуге мҽжбҥр болды. КСРО сыртқы саясатта халықаралық беделін нығайту жҽне Ауғанстанда саяси ҥстемдік орнату мақсатында 1979 жылы 27 желтоқсанда Ауғанстанға Кеңес ҽскерін кіргізді. Бҥл саясатқа жауап ретінде АҚШ Кеңес Одағына астық сатуға тыйым салып, Мҽскеуде ҿтетін жазғы олимпиадалық ойындарға қатысудан бас тартты. БҦҦ-да 104 мемлекет Кеңес Одағының Ауғанстанға қарулы кҥштерін енгізуге қарсы шығып, бҧл қадамын айыптады. Кеңес ҽскерлерінің «шектелген контингенті», яғни 80 мың ҽскер Ауғанстанда 1989 жылдың 15 ақпанына дейін соғыс қимылдарын жҥргізді. Ресми деректер бойынша, Ауған соғысында Кеңес Одағынан барлығы 13 мың адам қаза болды, 37 мың солдат пен офицер ҽр тҥрлі жарақат алып, мҥгедек болып қалды, ал жҥздеген жауынгер елге қайтып оралмады. 1982 жылы қарашада КОКП ОК Бас хатшысы Л. Брежнев қайтыс болғаннан кейін партия жетекшілігіне Юрий Андропов келді. Ол Кеңес Одағын 1984 жылға дейін ғана басқарды. Ю. Андропов мемлекет басшылығына келгенге дейін КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитетін басқарған еді. Сол себепті оның басшылығы елдегі қоғамдық жҽне еңбек тҽртібіне ерекше маңыз беру-ден басталды. Ю. Андроповтың саясаты партиялық биліктің ҿз ішінде қатаң тҽртіп орнату мен қоғамдағы парақорлық пен маскҥнемдікке қарсы кҥрес жҥргізу болды. Бірақ та белгіленген шаралар жҥзеге аспай қалды. Себебі Ю. Андропов 1984 жылы ақпанда қайтыс болып, КОКП ОК Бас хатшылығына К. Черненко келді (19841985). Ол Ю. Андропов бастаған істі ескерусіз қалдырып, елді басқаруда ҽміршіл-ҽкімшіл ҽдістерге сҥйенді. Сонымен 1970-1980 жылдардағы дағдарыс қҧбылысы қоғамдық ҿмірдің барлық саласында тереңдей берді.

Экономикадағы дағдарыстық ахуалдың пісіп жетілуі ҿнеркҽсіп ҿнімдерін шығарудың тҿмендеуі мен ҧлттық табыстың азаюынан айқын кҿрінді. Егер 1970-1975 жылдары ҿнеркҽсіп ҿнімінің жылдық ҿсуі 8,4% болса, 1980-1985 жылдары 3,8%-ға, ал ҧлттық табыс осы жылдары 4,4%-дан 1,4%-ға дейін тҿмендеді. Осындай жағдайда 1977 жылы КСРО-ның жаңа Конституциясы қабылданып, онда Кеңес халқы «дамыған социализм» кезеңіне ҿтті деп жарияланды. Экономиканы ҽміршіл-ҽкімшіл басқару ҽдісі материалдық ынталандыруды жоққа шығарып, экстенсивті даму, мемлекеттік меншіктің ҥстемдігі, жҧмысшыларды ҿнеркҽсіп қҧралдарынан алшақтату, орталықтың билеп-тҿстеу жағдайына алып келді. Қазақстан экономикасы 1980 жылдары дағдарысқа тірелді. Республикада егістік кҿлемі ҿте ҥлкен болды, тек астықтың ҿзі 25 млн. га жерге себілді. Солай бола тҧрса да, ҿнім жинаудың