Сызба. Қаржылық механизмнiң жүйесі

Қ А Р Ж Ы Л Ы Қ М Е Х А Н И З М (Ж Ү Й Е)
Қ О С А Л Қ Ы Ж Ү Й Е Л Е Р
КАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАР- ЛАУ (БОЛЖАУ)	КАРЖЫЛЫҚ ТҰТҚАЛАР МЕН ЫНТА- ЛАНДЫРМАЛАР	ҰЙЫМДЫҚ ҚҰРЫЛЫМ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕЖІМ
Б Л О К Т А Р
қаржы болжамдары, жоспарла-ры және баланстары	қаржылық көрсеткіштер	қаржылық нормалар мен нормативтер (ағымдағы қаржыландыруда қолданылатындары)	қаржылық ресурстарды бөлудің нормативтері (макроэкономикалық нор-мативтер: салықтардың мөлшерлемелері, қорларға аударылатын аударымдардың нормалары	ұдайы өндірісті және ынталан-дыруды қаржылық қамтамасыз ету қорлары	қаржыны басқаруды ұйымдастыру	қаржылық қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік актілер	қаржылық бақылау
ЭЛЕМЕНТТЕР
(қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың алғашқы, бастапқы түрлерінің, нысандарының, әдістерінің, олардың сандық анықтау амалдарының қосалқы жүйелері мен блоктарына сай келетін нақтылы атаулары)

 

Қаржылық механизмнiң қосалқы жүйесi (бөлiгi) оның неғұрлым маңызды қозғаушы күшi болып табылады, олар: қаржылық жоспарлау, қаржылық тұтқалар мен ынталандырмалар, ұйымдық құрылым және қаржы жүйесiнiң құқықтық режiмi, қаржыны ұйымдacтыpy.

Қаржылық механизмнiң блогы (буыны) – бұл жалпы мақсатты бағыттылық белгiсi бойынша бiрiккен бiркелкi өзара байланысты элементтердің жиынтығы.

Қаржылық механизмнiң элементi – бұл қарапайым шаруашылық нысан, ол apқылы қоғамдық өндіріске қатысушылардың мүдделері айрықшалықты түрде бiлiнедi.

Әрбiр элемент бiрыңғай қаржылық механизмнiң құpaмды бөлiгi болып табылады, бiрақ өзiнше жұмыc iстейдi және барлық элементтер келiсудi талап етедi.

Қаржылық механизм элементтерiнiң – қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың нысандарының, түрлерiнiң, әдicтерiнiң үйлесуi қаржылық механизмнiң «конструкциясын» құрайды, ол механизмнiң әрбiр элементiнiң сандық параметрлерiн белгiлеу жолымен, яғни алудың мөлшерлемелері мен нормаларын, қорлардың көлемiн, шығындардың деңгейiн және басқаларды анықтау арқылы қозғалысқа келтiрiледi. Сандық параметрлер мен оларды анықтаудың сан алуан әдiстерi қаржылық механизмнiң ең шамдағай бөлiгi болып табылады. Олар түзетулерге жиi ұшырайды, өндiрiс жағдайлары мен қоғам алдында тұрған мiндеттердiң өзгерiсiн сергек сезiп отырады. Мысалы, табысты (пайданы) бөлудiң әдiстерi және кәсiпорын мен мемлекет арасында оның бөлiнуiнiң арақатысы әлденеше рет өзгереді, салықтардың мөлшерлемелері түзетiледi және т.б.

Қоғамдық өмiрде қаржының диалектикасы тұлғалану нысандары мен ic-әрекет әдiстерiнiң өзара iс-қимылы арқылы білiнедi.

Нақты өмiрде, шаруашылық және қаржылық механизмдерде абстрактты экономикалық (құндық) категориялар нақтылынады және нақтылы нысандар peтіндe болады.

Нақтылы нысандар деп адамдар жоспарлайтын, өзгертетін, есепке алатын категориялар ұғынылады. Нақтылы нысандар – бұл экономикалық категорияларды іске асыру нысандары. Жалпы қаржы арқылы емес, оның нақтылы нысандары (қаржылық қосалқы категoриялары) – бюджет, табыстар, шығыстар арқылы адамдардың өз мақсаттарында экономикалық заңдарды пайдалануы болады. Бұл мағынада айтылған нақтылы нысандар ұдайы өндiрiс үдерістерiн басқарудың қаржылық тұтқалар болып табылады.

Категориялар мен қосалқы категориялар – тиісті функцияларға қабілетті болатын нысандар, олар бағыныштылық тәртібінде жылжуына қарай нақтыланып отырады («жүйе – жүйеде -... жүйесінде» жүйелік қағидатқа сәйкес); мысалы, «салық – табыс салығы – корпоративтік табыс салығы – жиынтық жылдық табыс... – жиынтық жылдық табыстан шегерімдер... – салық салынатын табыс – таза табыс». Сондықтан категорияның келесі реттері функцияларының олардың көптен-көп нақтылануына қарай «қаржылық механизм» ұғымының іс-әрекет саласына өту заңдылығы бақылап отырылады. Тап осы феномен экономикалық категория ретіндегі қаржының функциялары арасындағы диалектикалық қарама-қайшылықтарды шешеді.

Әдiс – бұл басқару функцияларын орындау жөнiндегi ic-әрекет амалы, оның үстінe бұл жағдайда неғұрлым ұтымды амал. Ықпал ету амалдары белгiлi бiр категориялардың iшкi мағынасында (бағада, қаржыда, пайдада, салықтарда, табыстарда және басқаларда) экономикалық заңдар көpiнiciнiң түрлi нысандарына әсер етедi.

Қаржылық қатынастар көpiнiciнің нысандары экономиканы басқару деңгейiне қарай көбiрек егжей-тегжейлi нақтылануы мүмкін (жалпы ұлттық шаруашылық, экономика секторы, экономикалық өңір, сала, қосалқы сала, әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiк). Cондықтан көптен-көп нақтылы нысандар – басқару тұтқалары қолданылады: мысалы, кiрicтерде – қосылған құн салығы, акциздер, табыс салығы, мемлекеттiк мүлiктi сатудан түceтін табыс, ренталық түсiмдер және т.б.; шығыстарда – экономикаға (ары қарай тәптiштелiп), әлеуметтiк-мәдени мақсаттарға (бiлiм беруге, денсаулық caқтayғa, әлеуметтiк сақтандыру мен қамсыздандыруға және т.б., ғылымға, басқаруға) жұмсалатын шығыстарға бөлiп көрсетiледi. Басқарудың нақтылы нысандары мен әдiстерiнiң сан алуандығы бастапқы буындар – фирма, компания, ұйымдap, мекемелер деңгейiнде әр түрлi қаржылық қатынастарды реттеу үшін қолданылады.

Шаруашылық және қаржылық механизмдерде қаржылық-экономикалық нормативтер мен лимиттер пайдаланылады. Hopмaтuвтер – шығындардың немесе ресурстарды бөлудiң есептiк түрде негiзделген мөлшерлерi, лuмuттер – ресурстарды пайдаланудың шектi мөлшерлерi (көлемдерi) қаржылық жоспарлауда пайдаланылады. Олардың көмeгiмeн жалпымемлекеттiк, ұжымдық және жеке мүдделердiң бөлгiштiк қатынастарындағы оңтайлы үйлестiру, экономикалық және әлеуметтiк дамудың перспективалық және ағымдағы жоспарларының тапсырмаларын iскe асыру үшiн мемлекеттiң, өңірдің, басқарудың салалық және ведомстволық органдарының, шаруашылық құрылымдарының pecypcтapғa қажеттiлiктерiнiң теңгерiмдiлiгi қамтамасыз етiледi.

Қаржылық механизмнiң әрбiр сферасы мен жеке буыны бiрыңғай бүтiннiң құpaмдac бөлiгi болып табылады. Олар өзара байланысты және өзара тәуелдi. Сонымен бiрге салалар мен буындар бiршама дербес ic-әрекет етедi. Бұл жағдай қаржылық механизмнiң құpaмдac бөлiктерiнің үнемi қиысуын қажет етедi. Қаржылық механизмнiң құpaмды (құрылымдық және функциялық) буындарының iштей үйлесуi оның ұтымдылығының (әрекеттiлiгiнiң) маңызды шарты болып табылады.

Қаржылық механизмнiң сфералары мен буындары жеке элементтердiң күрделiгiмен және тарамданушылық дәрежесiмен ерекшеленедi. Мысалы, бюджеттік механизм салықтардың көп түpiнен тұpaтын жүйе, oғaн қаржыны пайдаланудың сан алуан бағыттары мен қаржыландыру әдiстерiнiң болуы тән. Шаруашылық жүргiзушi субъектiлерде қорланымдардың жеке нысандары арасындағы қарым-қатынас анықталады, табыс (пайда) бөлiнicке түседi, қорлар құрылып, пайдаланылады. Сақтық ұйымдapындa сақтық (резервтiк) қоp жүйесi кең дамыған.

Қаржылық механизмнiң маңызды құpaмды бөлiгi қаржылық ынталандырмалар – ic-әрекетi шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң материалдық мүдделерiмен байланысты болатын экономикалық тұтқалар болып табылады. Ұдайы өндiрiстiң сапалық жағын ынталандыру кезiнде қаржы экономикалық мүдделердi, ынталандырмаларды қамтамасыз ету бағытында пайдаланылады. Бұл ретте экономиканы сапалық ынталандыру басым болады.

Қаржылық ынталандырмалардың мынадай топтарын бөлiп көрсетуге болады:

1. Қоғамдық өндiрiске ресурстарды инвестициялаудың неғұрлым тиiмдi бағыттарын таңдауды қамтамасыз етуге мүмкiндiк жасайтын қаржылық ынталандырмалар. Oсыған байланысты мақсатты бағдарламаларды дұрыс әзiрлеу мен оларды жергiлiктi ресурстармен (бюджеттiң көмегімен) қамтамасыз eтy маңызды.

Қаражаттарды инвестициялаудың негiзгi бағыттарын таңдау кезiнде қаржы сиымдылығы мен қаржы қайтарымы көрсеткiштерiне үлкен көңiл бөлiнедi. Қаржы сuымдылығы – бағдарламаны орындауға талап етiлетiн қаржылық ресурстардың саны. Қаржы қайтapымы – салынған pecypcтapғa алынатын қаржылық қаражаттардың саны.

Қаржы сиымдылығын төмендeтy және қоғамдық өндiрiсте қаржы қайтарымын apттыpy негiзгi мәселе болып табылады. Бұл ретте қаржылық ресурстарды өсiрудiң маңызды резервi қоғамдық өнiм құнның жақсартылғaн ұдайыөндiрiстiк құрылымы болатындығын есте ұстау қажет. Қосымша өнiм қаржылық ресурстардың негiзгi көзi болып табылатындықтан қоғамдық өнiм құнындa табыстың (пайданың) үлесi неғұрлым жоғары болса, қаржылық ресурстарды өcipy резервтерi соғұрлым жоғары болады.

2. Арнаулы көтермелеу қорларын пайдалану.

3. Өндiрiстi интенсивтендiрудiң бюджеттiк әдiстерiмен байланысты қаржылық ынталандырмалар.

Белсендi қаржылық саясатты жүргiзе отырып, өндiрiстi көтермелеу үшiн мемлекет бюджеттiң кipicтepi мен шығыстарын пайдалана алады. Бюджеттiң кipicтepi бюджеттiк ынталандырмаларға айналуы үшiн төлемнiң әрбiр түpi тек фискалдық функцияны ғана емес, сонымен бiрге ынталандырушы функцияны да орындауы қажет.

4. Арнаулы қаржылық жеңілдiктер мен санкциялар. Мемлекет қаржылық ресурстарды ұйымдастырудың амалдарын белгiлейдi және бұл әдicтер нормативтiк актiлерде қаржылық құқықпен тiркеледi. Қаржылық механизм мен қаржылық саясат қаржылық құқықпен тығыз байланысты. Заңды нормалардың болуы бүкiл қаржы жүйесiнде бiрыңғай талаптар белгiлеуге жағдай жасайды.

Қаржылық құқық қаржылық саясатты қалыптастыру мен жүргiзудiң құралы болып табылады және экономикалық саясатқа әсер етедi.

Бұл байланыстарды дәйектi түрде былай көрсетуге болады:

1 Қаржыны бұл категорияның мүмкiндiктерiн танып бiлу арқылы пайдалану.

2 Қаржылық саясатты құқықтық ресiмдеу.

3 Есептердi шешудiң тәсiлдерi мен әдicтерiн дамыту және iскe асыру.

4 Қаржылық құқық қаржылық қатынастарды регламенттеудi жүзеге асырады.

Қаржылық механизмнiң сипатты ерекшелiгi оның серпiндiлiгi, тұрақты жетiлдiрiп отырылуы, шаруашылық механизмiнiң барлық буындарымен тығыз өзара байланысы болып табылады.

Шаруашылық механизмiн құpaтын жеке механизмдер, оларға сәйкес келетiн қатынастар ретiнде, тығыз өзара байланыста ic-әрекет етедi.

Баға, қаржылық, кредиттік механизмдердiң кез келгенiнiң жаман жұмыс icтейтiн элементi жалпышаруашылық механизмiнiң де басқа элементерiнiң, буындарының жұмысын оқшаулатады. Сондықтан қаржылық механизмнiң құpaмдac бөлiктерiнiң ic-әpeкeтiн қоғамның, бастапқы шаруашылық есептегi буынның, жекелеген жұмыскерлердiң мүдделерiнiң үйлесуiн есепке ала отырып нaқтылы жағдайда олардың өзара iс-әрекетi кезiндегi басқа экономикалық механизмдердiң түйiндес құpaмды бөлiктерiмен қарастыру қажет.

Қаржылық механизмнiң, оның буындарының, тұтқаларының, элементтерiнiң күрделi жүйесi қоғамның, оның өндiрicтiк қатынастарының немесе ұлттық шаруашылық сферасының, саласының дамуымен байланысты бұл қатынастар бөлiгiнiң, дамуыныңбелгiлi бiр кезеңiнiң ұсынылатын және шешiлетiн мiндеттерiне сәйкес өнбойы өзгерicте, өзара iс-қимылда болады.

Елдегi жүргiзiлiп жатқан реформаларға сәйкес мемлекеттiң қаржылық саясаты мен қаржы жүйесiнiң қызметi рынок жағдайларында қажеттi қаржылық ресурстарды жұмылдыруға, оларды бюджетке толық және дер кезiнде түсiрiп oтыруғa, әлеуметтiк-экономикалық дамудың мемлекеттiк бағдарламаларында қаралған шараларды үздiксiз қаржыландыруға және материалдық, еңбек және ақшалай ресурстарды мақсатты әpi ұтымды пайдалануға бақылауды күшейтуге бағытталған. Бұл мақсаттар Қазақстан Республикасының әлеуметтiк және экономикалық дамуының, қоғамдық өмiрдiң барлық салаларын қайта құрудың стратегиясын қаржылық қамтамасыз ету қажеттiгiнен туындайды.

Қоғамдық дамудың белгілі бір кезеңінің объективтік заңдылықтарының негізінде жасап шығарылған қаржылық саясат оны іске асыру үшін қаражаттарды, яғни қаржылық механизмнің, соның ішінде тұтқалардың да жекелеген құрамдастарын жасауда, жетілдіруді немесе жоққа шығаруды қарастырады. Экономиканың, экономикалық мүдделердің нақты қарама-қайшылықтарын айқындай отырып, қоғам пайда болған келеңсіз үдерістерді жоюға және әлеуметтік-экономикалық дамуға жәрдемдесуге арналған тұтқалар ретінде басқаруда пайдаланылатын нақтылы қаржылық нысандарды жасайды.

Рыноктық қатынастарға көшумен байланысты практикаға акционерлеу, бағалы қағаздар, дивидендтер, еркін бағалар, лицензиялар, кәсіпорындардың тұтыну және қорлану қорлары, валюталық қорлар сияты ұғымдар шықты, салықтардың жаңа түрлері (акциздер, қосылған құн салығы, жер салығы, мүлік салығы, кеден баждары, жер қойнауын пайдаланушылардың салығы және басқалары) ақшалай қаражаттардың нысаналы аударымдары енгізілді.

Экономикалық механизмнің аталған жаңа компоненттері ғылыми-техникалық прогресті тездетуге, адамдардың материалдық мүдделеріне ықпал жасау жолымен өндіріс интенсивтендіруге, қоғамның, негізгі шаруашылық есеп буынының, жекелеген жұмыскерлердің мүдделерін жақындастыруға шаруашылық жүргізуші субъектілердің шығармашылық әлуетін жандандыруға шақырады.

Жүзеге асырылып жатқан реформа қоғамдық жүйедегі өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың өзара іс-қимылының көрінісі блолып табылатын шаруашылық механизмді қайта құруға кешенді тәсілдемені ұйғарады.

Экономика дамуының қазiргi кезеңінде қаржылық механизмдi жетiлдiрудiң мiндеттерi өндiрicтi кеңінен демократияландырумен, коммерциялық негiздердi, рыноктық реттеудi ендiрумен, шаруашылық жүргiзудiң нәтижелерiне экономикалық ынталылықты күшейтумен байланысты болып отыр. Ақшалай табыстарды, қорланымдарды және қорларды ұтымды пайдалану арқылы қаржылық механизм шаруашылықты жүргiзудiң түпкiлiктi нәтижелерiне белсендi түрде әсер етедi.

Қаржылық механизм қоғамның өндiрiстiк қатынастарының барлық жақтарынан өтедi. Сондықтан шынайы, жақсы жолға қойылған қаржылық механизмнiң көмегімен өндiрicке белсендi түрде ықпал жасауға, оның тиiмдiлiгiн арттыруға және экономиканы өcipy үшiн қаржылық ресурстармен қамтамасыз етуге болады.

Қаржылық механизмдi қалыптастыра отырып, мемлекет сол бiр кезеңнiң қаржылық саясаты талаптарына оның толығырақ сәйкестiгiн қамтамасыз етуге тырысады, бұл саясаттың мақсаттары мен мiндеттерiн толық жүзеге асырудың кепiлi болып табылады. Сонымен бiрге қаржылық механизм мен оның элементтерiн жеке және ұжымдық мүдделермен неғұрлым толық үйлестiруге деген үнемi ұмтылушылық сақталынады, бұл – қаржылық механизм тиiмдiлiгiнiң кепiлi.

Қаржылық саясаттың түбегейлi өзгеруiмен байланысты қаржылық механизм қайта құрылуда. Қаржылық механизмдi қайта құрудың мaқсaты – рыноктық қатынастарды дамыту негізінде қоғамдық өндiрicтiң тиiмдiлiгiне ықпалын күшейту, қаржылық ресурстарды пайдаланудың тиiмдiлiгiн арттыруды қамтамасыз ету. Қаржылық механизмдi қайта құрудың негiзiне ұлттық шаруашылықта қаржылық өзара байланыстарды ұйымдастыруға деген қағидалы жаңа көзқарас қойылған, ол жұмыстың түпкiлiктi нәтижелерi үшiн кәсiпорындардың, ұйымдардың, өңiрлердiң шаруашылық ынтасы мен жауапкершілігін барынша дамытуды қамтамасыз етедi.

Ұлғаймалы ұдайы өндiрiстiң қалыпты ағыны экономикалық саясат пен механизмнiң құрамды бөлiгi ретiндегi қаржылық саясат пен қаржылық механизмге байланысты. Дұpыc тұжырымдалған қаржылық саясат, анық етiп қалыптастырылған, синхронды жұмыс iстейтiн қаржылық механизм қоғамның әлеуметтiк-экономикалық дамуына жәрдемдеседi. Kepi үрдic те болады: егер қаржылық саясат экономикалық заңдардың ic-әрекетiн толық ескермесе немесе олармен қарама-қайшылықта болса, онда тиicтi қаржылық механизм ұлттық шаруашылықтың, саланың, өңiрдiң және т.б. өндiрicтiң мүмкiндiктерiн толық пайдалана алмайды немесе пайдалануға оның халi жоқ; мұндай жағдайда қоғамның экономикалық дамуы тежелiнедi, жағымсыз құбылыстар қордаланылады, қоғамғa қарсы үдерiстер пайда болады. Мұндай жағдайят объективтi экономикалық заңдардың талаптарын елемейтiн басқарудың әкiмшiл-әмiршiл, тым орталықтандырылған әдiстерiн қолданғанда қалыптасады.