Зәки Ахметовтің әдеби-теориялық зерттеу еңбектері.

Зерттеулері 2900070029%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%22азақ"қHYPERLINK "B%22қHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%22азақ"азақ және 091181%22орыс"орыс тілдерінде жазылған. Ғылыми -зерттеу

еңбектері 29000700293040501080511%22қHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22азақHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22%20әHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22дебиетінің"қHYPERLINK "%96%22қHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22азақHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22%20әHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22дебиетінің"азақHYPERLINK "%96%22қHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22азақHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22%20әHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22дебиетінің" әHYPERLINK "%96%22қHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22азақHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22%20әHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22дебиетінің"дебиетінің 02001081%22тарихы"тарихы мен теориясы мәселелеріне, қазіргі әдебиеттанудағы дәстүр мен жаңашылдық, көркемдік шеберлік, 09018108000поэтика, 3040501081%22http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D3%98%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8&action=edit&redlink=1"деби"әHYPERLINK "%22әHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D3%98%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8&action=edit&redlink=1"деби"деби байланыстар проблемаларына арналған. Қазақ өлеңінің өзгешеліктері мен құрылымын зерттеудің 2180180081%22http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%92%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D0%BC%D0%B8&action=edit&redlink=1"ылыми"ғHYPERLINK "%22ғHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%92%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D0%BC%D0%B8&action=edit&redlink=1"ылыми"ылыми жүйесін жасады. Абайтану, 31050700210001%22әHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D1%83%D0%B5%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%83%22уезовтану"әHYPERLINK "%83%22әHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D1%83%D0%B5%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%83%22уезовтану"уезовтану мәселелерін текстол., тарихилық қырынан зерттеген іргелі ғылыми 090000310010818монографиялар жазды. 0010009Абайдың толық шығармалар жинағы басылымдарын (1954, 1957, 1970, 1995) дайындап, құрастырушылардың және түсініктемелер авторларының бірі болды. 030081%22http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D3%99%D0%BA%D0%B8&action=edit&redlink=1"әHYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D3%99%D0%BA%D0%B8&action=edit&redlink=1"ки"ЗHYPERLINK "%22ЗHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D3%99%D0%BA%D0%B8&action=edit&redlink=1"әHYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D3%99%D0%BA%D0%B8&action=edit&redlink=1"ки"әHYPERLINK "%22ЗHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D3%99%D0%BA%D0%B8&action=edit&redlink=1"әHYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D3%99%D0%BA%D0%B8&action=edit&redlink=1"ки"ки редакциясымен «Әдебиеттану терминдерінің сөздігі» жарық көрді (1996). Ш.Ш.0330081000002Уәлиханов атындағы (1980), Абайдың шығарма мұрасын зерттеу және «0010009Абай» энциклопедиясындағы мақалалары үшін 1996 ж. Зәкиге ҚР Мемлекеттік сыйлықтары берілді. «Өлең сөздің теориясы» аталатын монографиясы 1992 ж. Қытайда 00011829жарық көрді. Қазақстан Жоарғы. Кеңесінің депутаты болып сайланған (1985).Оның «Лермонтов және Абай», «Казахское стихосложение», «О языке казахской поэзии», «Өлең сөздің теориясы», «Қазақ әдебиетінің қазіргі дамуы және дәстүрі» (1978), «Поэтика эпопеи «Путь Абая» в свете истории ее создания» (1984), «Абайдың ақындық әлемі», «Әдебиеттану терминдерінің сөздігі», «Роман-эпопея Мухтара Ауэзова», «Поэзия шыңы – даналық», тағы басқа зерттеулері әдебиет пен ғылым үшін аса құнды еңбектер болып саналады.

 

Зәки Ахметов 11 монография-ның, 15 ұжымдық еңбектің, оқу құралдары мен оқулықтардың авторы. Көптеген ғылыми жинақтар мен академиялық басылымдарға түсінік жазып, құрастырған. «Зәки Ахметовтің есімін әлемге әйгілі еткен «Казахское стихосложение» (1964) атты атақты еңбегі күні бүгінге дейін тек түркі халықтарының ғана емес, силлабикалық өлең құры-лысы бар барлық елдің поэзиясына арналған еңбектерде пайдаланылады» деп академик С.Қасқабасов өзінің ғылыми еңбектерінде тұжырым жасайды.

1950 жылдардың ортасынан бастап қазақ поэзиясындағы ұйқас, ырғақ, буын, бунақ, шумақ проблемаларымен шұғылданып, көптеген мақалалар жазуы, кейінірек «Казахское стихосложение» атты құнды ғылыми монографиясын жариялауы қазақ әдебиеті теориясының поэзияға қатысты ең іргелі проблемаларына қосқан теңдесі жоқ дүниелер деуге болады. Оның бұл еңбегінің құндылығы жөнінде орыстың көрнекті ғалымы В.Журминский өзінің түркілер поэзиясы туралы зерттеулерінде де жоғары бағасын беріп, ол жайында: «Здесь достаточно отметить... докторскую диссертацию и ряд статей З.А.Ахметова о казахском стихе, заслуживающих особого внимания как по своему теоретическому уровню, так и по богатству и новизне конкретной информации и анализа... З.Ахметов своевременно напомнил о дополнительном фонетическом признаке силлабической системы, который был выдвинут Валерием Брюсовыми с учетом заказанных особенностей итальянского языка и стиха. Согласно наблюдению Т.Ковальского, которое подтвердил и обосновал З.Ахметов на материале казахского короткого (7-8 сложного) народно-эпического стиха (жыр), постоянный характер в таком стихе имеет трехсложная клаузула...З.Ахметов систематизировал ряд случаев видимой неравно-сложности, обьясняемых фонетически факультативной элизей слабых (сверхкратких) слогов и явлением зияния...»,-деп қазақ ӛлеңдеріндегі 7-8буынды клаузула мен элизия құбылыстарына айрықша мән бергендігін, жалпы поэзияға тән құндылық екенін де ғылыми негіздегендігін, теориялық деңгейі мен бай жаңалығын жан-жақты зерделегендігін жазады /1,9/.

Зәки Ахметов өзінің «өлең сөздің теориясы» (1973) еңбегінде өлең сөздің теориясын, қазақ өлеңдерінің тілін, өлең құрылымының ерекшеліктерін, әдеби-тарихи құбылысын, сөз өнерінің өсу, даму кезеңдерін жан-жақты қарастырады. Ғалым ұлттық сөз өнерінің негізгі даму заңдылықтарын ашып, ұлттық сипаттың басты белгілерін анықтап, поэзия тілінің негізгі бейнелеу құралдарын жіктеп береді. Қазақ өлеңдерінің негізгі құрылысын айқындап, ырғақ құрайтын бөлшектерін, түрлі ұйқас, тармақ, шумақ, кезеңдерін нақты мысалдармен дәлелдеп көрсетеді. Ғалым бұл еңбегінде қазақ, орыс, еуропа ғалымдарының бұрын айтылған пікірлерін жаңаша қорытып, түрлі бейнелеу, кӛріктеу, суреттеу құралдарына қазақша анықтама беріп, ӛлеңдер арқылы негіздеп түсіндіреді. Қазақ ӛлеңдеріне тән түрлі суреттілік, бейнелілік, сипат-қасиеттерін айқындап, ұғындырады. Зәки Ахметов - қазақ ӛлеңдерінің кӛп ғасырлық байлығын ерекше жітілікпен зерттеп, әр дәуірде туған жаңа формаларды дӛп басып, ақындықтың кӛркемдік құндылығын, сұлулық мәнін ӛз тұрғысынан ашып кӛрсеткен ғалым.

Ғалымның Мұхтар Әуезов туралы жазған ғылыми еңбектері де қазақ әдебиеттану ғылымына қосқан сүбелі жемісі десек болады. Мұнда эпопеяның жазылу, жариялану тарихы, қолжазба және түрлі басылымдар, қазақша түпнұсқа мен орысша аударма мәтіндерді салыстыра қарау арқылы роман-эпопеяның бұрын зерттеушілер назарынан тыс қалған, жаңа қырларын кӛрсетеді.

Дебиеттер тізімі

1. Зәки Ахметов. Ана тілі баспасы. Таңдамалы, 1 том, 2008.

2. Қазақ әдебиетінің тарихы. 9 том. –А., 2005.

3. С.Қирабаев. Талантқа құрмет. -А., 1988.

4. З.Қабдолов. Арна. –А., 1988.

3. Көне грекиядағы эстетиканың даму ерекшеліктері. Эстетика философияның бір тармағы. Сондықтан да өз тарихын адамзат баласы саналы өмір сүре бастаған тұстан алады. Ежелгі шығыс халықтарынан шыққан философтар сол ерте дәуірлердің өзінде сөз өнерінің, музыканың адамға, жалпы қоғамға әсері туралы әр алуан пікірлерін жазып қалдырған. Мысыр, Вавилон, Үнді, Қытай, Шумер жазбаларының кейбір бізге жеткен үзінділерінен біз мұны анық аңғарамыз. Бірақ олардың ішіндегі бізге ең нақты мағлұмат беретіні ежелгі Грекия. Ежелгі Грекияны К. Маркс «адамзат қоғамының балалық кезеңі» деп атаған. Грекия еуропалық әлемнің, еуропалық ғылым мен өркениеттің бастауында тұрған ел. Біз сол грек ғалымдарының ой-пікірлерінен барынша тұжырымды, нақты эстетика іліміне қатысты идеялық жаңалықтарды кездестіре аламыз.

Грекияда да эстетика басқа ғылымдар секілді философиялық ілімнің бір саласы ретінде ғана дамып, өркендеді. Сондықтан да Грекияда алғашқы эстетиканы зерттеген ғалымдардың философтар болғанына таңғалудың керегі жоқ. Бұл дәстүр ғылымда күні кешеге дейін жалғасып келді. Мысалы, эстетиканы барынша терең зерттеген ХҮІІІ ғасырда өмір сүрген неміс ғалымдары Ф. Гегель мен И. Канттар да кемеңгер философтар болатын. Бұған қарап эстетиканы алға жылжытқан тек қана философтар екен, басқалар оған араласпаған екен деген ой тумауы керек. Мысалы, аттары әлемге әйгілі, атақты ақын-жазушылар, суретшілер, мүсіншілер, музыканттар да өз кезінде эстетиканың алға дамуына өз үлестерін қосты.

«Әлемдік эстетика өнер түрлерінің тууын қоғамдық дамумен сабақтас қарайды. Бұл тұрғыдан архитектура (сәулет өнері) техникамен, қоғамның экономикалық қарым-қатынастарымен өте тығыз байланысып жатыр» – деген әдебиеттанушы ғалым Р. Нұрғалиевтің пікірін есте ұстаған абзал. [ 4, 14 б.]

Ежелгі Грекиядағы көркемдік ойдың пайда болу, даму сипатын толық түсіну үшін сол дәуірдегі ойшылдардың өнер туралы пікірлерімен толық танысып шығу жеткіліксіз, олардан басқа сол ойшылдар дүниеге келген уақыт пен кеңістіктің шынайы мәдени әлеуметтік негізін, олар туып-өскен, көзқарастары мен көркемдік танымдары қалыптасқан ортаның жай-жапсарын терең зерттеп түсінуге тиіспіз.

Классикалық антика дәуірінде өнердің эстетикалық ерекшеліктері қалай зерттелгенін талқыға салмас бұрын сол антикалық кезеңдегі театр, музыка, сәулет өнері, мүсін және сурет өнері қалай жасалды, оларды қандай эстетикалық талғамға негіздеп жасады, ол туындылар қандай көркемдік қажеттіліктерге жауап бере алды деген мәселелер төңірегінде ойланып алғанымыз жөн.

Біз классикалық антика кезеңі деп біздің жыл санауымызға дейінгі ҮІ ғасырдан ІҮ ғасырға дейінгі аралықты, яғни грек ақсүйектер полисінің гүлденуі мен құлдырап қирауына дейінгі екі жүз жылдан аса уақытты қамтитын кезеңді атаймыз. Әлемдік классикалық әдебиеттің басында тұрған Эсхил, Софокл, Еврепид, Аристофан секілді драматургтер дәл осы уақытта сөз өнері аспанында жарқырай көрініп, ертедегі гректердің трагедия және комедия жанрларын бұрын адамзат баласы қол жеткізе алмаған шырқау биіктерге көтерді. Бейнелеу өнері де ерекше қарқынмен дамыды. Сурет өнері туындылары біздің заманымызға дейін сақталып жетпесе де сол кезден қалған жазба деректер Аполлодор, Полигнот, Зевксис сияқты әйгілі шебер суретшілердің болғаны туралы маңызды мәліметтер қалдырған. Сол көне дәуірдің өзінде гректерде суреттерді сақтап, көрме өткізетін «Пинакотек» деп аталатын арнайы ғимараттар болған деседі. Жылына бірнеше рет сурет өнерінің көрмелері ұйымдастырылып, бейнелеу өнерінің майталман білгір сыншылары салынған суреттердің артықшылықтары мен кемшіліктері туралы өз ой-пікірлерін ортаға салатын болған. Ол нағыз өнер мерекесі ретінде тойланып, шебер суретшілер жүлде алып, атақтары шартарапқа жайылып жатады екен.

Ал «тастан қашалған адамдар мен жан-жануарлардың мүсіндері көшеде жүрген тірі адамдардан да көп еді» деген Плутархтың сөзі сол замандағы грек халқының өнерге деген керемет ынта-ықыласын, көзқарасын айқын танытса керек. Сол кезден қалған дене бітімі сымбатты ер жігіт пен сұлу әйел мүсіндері туралы жазылған мына сипаттаманы осы арада толық келтіргенді жөн санап отырмыз

«Монументтік мүсінге ерекше тән ер жүрек атлет-сарбаз типі б.э. бұрынғы VI ғасырдың бедерлі бейнелерінде жиі кездеседі. Б.э. бұрынғы 510 жыл шамасында афинылық шебер Аристокл Аристионның бейнесі салынған мәрмәр құлпытас жасады. Оның кеудесіндегі қалың былғары сауытының астынан хитоны көрінеді, басында дулыға, аяғында қола саптама сауыт. Сарбаз найзаға сүйеніп тұр, ол бар тұлғасымен ұзынша тақта тасқа келісті ойылған. Шебер Аристионның бет әлпетін, қолының саусақтары мен аяғының башпайларын, бұлшық еттерін айқындап тұрған хитонының нәзік күлтелерін таңғажайып өнерпаздықпен сомдаған. Шынайы өміршең көріністерді берудегі айрықша бір сүйіспеншілік бейнеге тұтастық дарытып тұр. Бедер сырланған. Сарбаздың сәнді шашында, сақалы мен қару-жарағында қызғылт сырдың ізі сақталған.

Писистрат пен оның балаларының тираниясы заманында афинылық құл иеленушілердің нәзік эстетикалық талаптарына гректер кора деп атаған қыздардың тамаша мәрмәр мүсіндері жауап берді. Афины абызтайларын бейнелейтін олар Акропольдегі тәңірия храмында тұрды. Мұндай мүсіндердің бірнеше ондағаны табылды. Олардың көбісі б.э. бұрынғы VI ғасырдың екінші жартысына, Аттикада иониялық шеберлер жұмыс істеген кезге жатады. Бізге аты беймәлім талантты аттикалық бәдізшінің қолынан шыққан қораның мүсіні әмбеге аян. Ол б.э. бұрынғы 530 жыл шамасында парос мәрмәрінен қашалған. Шебер жүн матадан пеплос (лыпа) киіп, белін қынай буған қыздың қимылсыз қалпындағы кескінін бейнелеген. Оның иығында қалыңдау материалдан тігілген желбегей, лыпасының астынан нәзік сызықтармен тартылған кенеп хитоны байқалады. Хитонның төмен қарай төгілген етегі қыздың сұңғақ пішінін айқындай түседі. Қыз басына сән берген қола шір сақталмаған, құлағында сырғасы болған, сол қолына шір немесе бұтақ ұстап тұрған. Мүсінші мәрмәрда қыздың албыраған жүзін, қиықшалау, баданадай көз жанарын, қиғаш қасы мен сәл езу тарта жымиған ойлы күлкісін таңғажайып нәзіктікпен жеткізген. Бақырая қараған ашық жанары мен бетінің алмасындағы иірім шұқыры өңіне аңғал пәктік, рухани айқындық береді. Кора бейнесі шынайы шаттығымен, баурап алатын жастық шақ сұлулығымен көз тартады. Мәрмәрдің алтындай жайлы түсі иығына төгілген шашының қызыл күрең реңіне тамаша жарасады. Мүсінге жағылған сыр талғампаз өнерді танытады. Қас-кірпігі қара, көзі мен ерні қоңыр, желбегейінің жиегі жасыл сырмен боялған. Осының бәрі мүсінге мерекедегідей шат-шадыман өң беріп, жайнатып тұр». [5, С. 80-81 ]

Бірақ ежелгі Грекияда кезінде шарықтап дамыған өнердің бірі – музыка өнері туралы бізге жеткен деректер мардымсыз.

Антикалық көркем мәдениет, соның ішінде эстетика неге классикалық деп аталды? Классика дегеннің өзі не нәрсе? Гегель аталған термин жайлы терең толғана келіп: «Ұжымдық мақсаттар мен құндылықтар жеке тұлғаның мақсаттары мен құндылықтарымен тең дәрежеде болатын қоғамдық жағдай мәдениет тарихында классикалық деп аталады», – деген қорытынды жасаған екен. Біздіңше бұл сол дәуірдегі өнер дамуның ерекшелігін терең талдап түсінген соң, аталған кезең мәдениетінің табиғатын дұрыс танығаннан кейін барып айтылған ең дұрыс пікір деп ойлаймыз.

Расында да ежелгі Грекияның классикалық дәуірінде антикалық полистер гүлденіп, өркендеді. Онда өмір сүрген жеке адамның мақсат-мүддесі күллі қоғамның мақсат-мүдделерімен үйлесімділікте болды. Антикалық полис азаматы өз полисінде өзін қауіпсіз, еркін сезінді. Өйткені оның жеке басын, құқығын, мақсат-мүддесін полис қорғады, қоғамдық қатынастарда әділдік үстемдік құрды, мемлекет пен жеке адам мүдделері бір бірімен тығыз байланыста, тең дәрежеде өмір сүрді. Осыдан келіп объективті және субъективті жағдайлар бір-біріне кірігіп кетті, іштей үйлесім тапқан өзгеше үлгі, өлшем пайда болды.

 

Билет