І бөлім. Отбасы психологиясында тҰлҒааралыҚ Қарым-ҚатынастыҢ ҚалыптасуыныҢ теориялыҚ мӘселелері

Ф.4.7-007-03

АЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

 

М.АУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Институт __________________________________________

 

Кафедра____________________________________________

БЕКІТЕМІН» Кафедра меңгерушісі

Психология

(каф.аты)

____________________

(каф.меңгерушісінің аты-жөні)

 

«___»____________2007

Дипломдық жұмыс

 

Диплом жұмысының тақырыбы ______________________________________

_______________________________________________________________

Нормобақылаушы: Дипломдық жұмыстың жетекшісі:

____________________ ________________________

(ғылыми дәрежесі, атағы, аты-жөні) (ғылыми дәрежесі, атағы, аты-жөні)

 

_____________________________ ___________________________________

(мерзімі, қолы) (мерзімі, қолы)

 

Рецензент Тапсырманы орындауға қабылдаған

 

_____________________________ Студент____________________________

(ғылыми дәрежесі, атағы, аты-жөні)

_____________________________

(мерзімі, қолы)

Шымкент – 2007

Ф.4.7-007-04

АЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М.АУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Институт __________________________________________

Кафедра ___________________________________________

Мамандығы ______________________________________________

БЕКІТЕМІН» Кафедра меңгерушісі

Психология

(каф.аты)

____________________

(каф.меңгерушісінің аты-жөні)

«___»____________2007

Дипломдық жұмысқа берілетін ТАПСЫРМА № _____

Студент________ ___________________________ ___ Топ_______________

Тақырыбы____________________________________________________ ___

_______________________________________________________________

Университет бұйрығының бекітілуі № ______«______»___________200__ж.

Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі_________________________________

Жұмыстың негізгі мәліметтері_______________________________________

Жеке тапсырма____________________________________________________

ТҮСІНДІРМЕ ХАТТЫҢ МАЗМҰНЫ

 

Тапсырма берілген мерзімі «_____»______________200___ж.

Дипломдық жұмыстың жетекшісі__________________________________

Тапсырманы орындауға қабылдаған студент____________________________

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ..............................................................................................................................4

І бөлім. ОТБАСЫ ПСИХОЛОГИЯСЫНДА ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ

МӘСЕЛЕЛЕРІ

1.1 Отбасы мәселесінің психологиялық негіздері..................................................8

1.2 Отбасындағы тұлғааралық қарым-қатынастың қалыптасу ерекшеліктері..........................................................................................................15

1.3 Отбасы қарым-қатынасындағы психотерапияның

негізгі бағыттары ……………………………………………………...…….21

Бөлім. ОТБАСЫ ПСИХОЛОГИЯСЫНДА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬДІ СЫНАҚТАН ӨТКІЗУ

Отбасында тұлғааралық қарым-қатынастың қалыптасуын

анықтау.............................................................................................................................36

Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты түзету жаттығулар

ын жүйелеу және қолдану.............................................................................................45

Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты зерттеу нәтижесін

жинақтау............................................................................................................................56

ҚОРЫТЫНДЫ.................................................................................................................59

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...................................................................................................61

ҚОСЫМШАЛАР............................................................................................................66

КІРІСПЕ

Отбасы баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада баланың өмірдің мақсаты, оның құндылықтары, не біліп, өзін қалай ұстау керектігі туралы алғашқы мағлұматтар меңгеріледі және онда басқалармен қарым-қатынас орнатуға дағдыланады. Сөйтіп, өзінің «кім» және «қандай» екенін, басқалардың «кім» және «қандай» екенін тәжірбиеде сынап байқап көреді. Балар отбасында әртүрлі жағдаяттар мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың нормаларын, мінез-құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді. Отбасы психологиясын зерттеушілер А.Г.Харчев, А.Н.Антонов, З.И.Файнбург, Д.Горборинко оның функцияларын ата-ананың үгіт-насихаты, түсіндіруі, олардың үлгі-өнегесі, үйдегі ахуал, отбасының психологиялық тынысы арқылы балалардың әдеті, мінез-құлқы, жақсы-жаманды бағалау уәзіндері (критерий) қалыптасуымен бірге қандай қылықтары үшін сөгіс алып, не үшін жазаланатынын, әділдік пен адалдық үғымдарын меңгереді деген тұжырымдар жасады.

Қазақстан Республикасының Конститутциясында «балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы» деп, отбасының міндеті нақты көрсетілген.

«Қазақстан-2030» бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген.

Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып, бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр. Қазіргі аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының көбін пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз өседі; теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен олардың ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.

Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе не бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі іске асады (А.В. Мудрик, А.В. Запорожец, Қ. Жарықбаев, Ж.Ы.Намазбаева, С.М. Жақыпов, М. Мұқанов) [1, 8-9]

Отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын қызметтерін нақтылау, отбасындағы қарым-қатынас мәселерін талдау көптеген зерттеулерде орын алған. Отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі де жетік түрде толық жасалмаған. Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасының маңызды қызметтерін ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек көрсету түрлерін датқызған. Ата-ананың отбасылық ықпалы туралы өз еңбектерінде А.Ю.Гавит, Э.А.Тийт қарастырды, сонымен қоса некедегі сәйкестікке қатысты мәселелер де талданған [5,64-65].

Д.Горборино отбасын «адамзаттың тәжірибенің негізгі бірлігі» ретінде сипаттады [6,17]. А.Н.Антоновтың айтуынша, отбасы ата-ана бала қатынасын орнатады, ал неке болса ер азамат пен әйел адамның арасындағы қарым-қатынасты растайтын мойындау болып табылады. Ол отбасылық кеңістік аймағы үй, пәтер көңіл аударады, және де отбасының меншігі иен экономикалық негізі ата-аналар мен балалардың жалпы отбасылық іс-әрекетін болжайды [3,65].

Отбасылық қатынастар бойынша құрылған отбасы анықтамаларының ішінде А.Г.Харчевтің ұсынған анықтамасы бойынша – «отбасы - бұл жұбайлар арасындағы ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі, оның мүшелері бір-бірімен некелік және туыстық қатынаспен байланысады, ортақ тұрмыс пен өзара адамгершіліктің жауапкершілікпен, қоғамның қажеттіліктеріне шартталынған әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады» [1,63]. «Отбасы денелік өмір мен әлеуметтік ағза өмірінің арасында байланыстырушы звено» - деп берген А.Б.Харчевтың отбасы ұғымына анықтамасы жалпылама түрде болып табылады.

Қазіргі кезде отбасы проблемаларының арасында ата-ана мен бала арасындағы қатынаста түсінбеушілік жиі орын алып, бір-біріне кешіріммен қарау процесікешеуілдеп,психологиялық қызмет көрсету жағынан мәселе туындауда. Сондықтан отбасынды орын алған қиындықтарды шешуге көмек көрсету жолдарын жан-жақты зерттеу қажет болып отыр. Осы мәселені шешу жолдарын іздеу мақсатында зерттеу тақырыбын «Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілері»деп анықтадық.

Зерттеу мақсаты: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілерін теориядлық жағынан негіздеп және қарым-қатынаста орын алатын қақтығыс жағдайлардың теріс әсерін төмендету жолдарын анықтау.

Зерттеу обьектісі: отбасына психологиялық қызмет көрсету.

Зерттеу пәні: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілерінің ерекшелігін зерттеу.

Зерттеудің ғылыми болжамы: егер де, отбасындағы тұлғааралық қарым-қатынастың демократиялық стилі үлкендер жағынан дұрыс бағытта қолданылса, қарым-қатынастың әлеуметтік-моральдық деңгейінің ерекше түрі - құрбы-құрдастық және достық қатынас маңызды роль атқаратындығын ескеріліп, оған қолдау көрсетілсе, онда отбасында тұлғааралық қатынасты дұрыс қабылдау орын алады.

Зерттеу міндеттері

1. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық ерекшеліктері туралы ғылыми - теориялық әдебиеттерге талдау.

2. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу әдістемелерін жинақтау.

3. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың ерекшеліктерін айқындау экспериментін жүргізу.

4. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық көрсеткіштерін коррекциялау жаттығуларын пайдалану.

5. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілері бойынша жүргізілген зерттеулерді қорытындылау, психологиялық ұсыныстар жасау.

Зерттеу әдістері: 1.Теориялық, әдістемелік әдебиеттерді және құжаттарды талдау әдісі. 2. Айқындау және қайта құру эксперименті. 3. Психодиагностикалық әдістемелер: «Отбасылық қобалжуды анықтау» сұрақна масы. “Ата-ана мен бала өзара қатынасы”,“Рене Жиль ” әдістемесі, “Қажеттілік базасы” әдістемесі, «Отбасында эмоционалды қатынасты анықтау»,ПЭА (түсіністік, эмоционалдылық және беделдік) сауалнамасы.

Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері - отбасы тұлғааралық қарым-қатынас қалыптасуына берілген теориялар, пікірлер мен тұжырымдар (А.Г. Харчев, Б.Г. Ананьев, В.В. Драгунова, И.С. Кон, Э.Берн және т.б.), психиканың онтогенезде дамуы мен тұлғааралық қатынас қалыптасуы жайлы Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, З.Г. Ананьев, Д.Б. Эльконин т.б. ғалымдардың еңбектерінде қалыптасқан психикалық даму теориялары, жеткіншек жасының ерекшеліктерін зерттеген В.В Драгунова, И.С. Кон, В.В. Столин қағидалары, Э.Берннің трансактілік талдауы, С.М.Жақыповтың, Қ.Б.Жарықбаевтың бірлескен диалогты танымдық іс-әрекет тұжырымдары, жеткіншектердің психикалық даму мәселелеріне қатысты Қазақстандық зерттеулердің теориялық негізі мен мәнділігін (С.М. Жақыпов, Қ.Б.Жарықбаев, В.К.Шабельников, Ж.Ы.Намазбаева) құрайды.

Зерттеудің теориялық мәнділігі: зерттеуде отбасы құндылығы және сапалары эмоционалды, когнитивті және мінез-құлықтық деңгейде ерекшеліктері көрсетілген. Алынған мәліметтер: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілері, отбасындағы тұлғааралық қарым-қатынас процесіне психокоррекциялық жұмыстар жүргізу жолдары жүйелі түрде талданған.

Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық процесінің аспектілерінанықтауға пайдаланылатын әдістер қазақ тіліне аударылып, осы ортаға бейімделіп қолданылды, нәтиже көрсеткіштері тепе-тең деңгейде мәселені қарастыруға әкеледі. Зерттеу көрсеткіштері мен қолданылған психокоррекциялық әдістемелер психолог әрекетінің құрылымы мен стратегияларын әсерін жоғарылатуға әкеледі.

Зерттеу кезеңдері.

Зерттеу үш кезеңде жүргізілді.Бірінші кезеңде тақырып анықталып, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер талданды, библиография тізілді, зерттеу мақсаты, міндеттері, объектісі мен пәні айқындалады. Екінші кезеңде жинақталған материалдан теориялық тұрғыдан талдау жасалынып, курстық жұмыс жазщылды, зерттеу базасында айқындау эксперименті жүргізілді және отбасына кеңес беру жұмыстары ұйымдастырылды. Үшінші кезеңде зерттеу барысында анықталған психодиогностикалық көрсеткіштерге сәйкес психокоррекциялық жұмыстар, түзету жаттығулары, тренинг сабақтары, психологиялық кеңес беру жұмыстары жүргізіліп, ұсыныстар жасалынады.

Зерттеу базасы Оңтүстік Қазақстан Облысының «Қазақстан Психологтар Қауымдастығы» ассоциациясында, 15 отбасы (бақылау тобы) мен 16 отбасы (тәжірибе тобы) балалары алынды.

Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.

 

І бөлім. ОТБАСЫ ПСИХОЛОГИЯСЫНДА ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ