W dobie średniopolskiej powstały głównie gramatyki języka polskiego dla cudzoziemców. Pisane były najczęściej po łacinie, potem coraz częściej po niemiecku najrzadziej po polsku. Pierwsza gramatyka pisana po polsku, a przeznaczona dla Polaków, powstała w początkach doby nowopolskiej. Było to dzieło Walentego Szylarskiego Początki nauk dla narodowej młodzieży, to jest gramatyka języka polskiego, wydane w 1770 we Lwowie. Gramatyka Szylarskiego nie zdobyła sobie jednak uznania ani popularności.
W latach 17781783 ukazała się Gramatyka dla szkół narodowych O. Kopczyńskiego (Warszawa), podręcznik z trzech części dla klas IIII, który został napisany na polecenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, a przeznaczony dla zreformowanych szkół Komisji Edukacji Narodowej. Jako gramatyk Kopczyński, dobrze odczytany w dawniejszej i współczesnej literaturze gramatycznej europejskiej i polskiej, górował niewątpliwie nad wszystkimi swoimi poprzednikami. Jego prace odznaczają się wielkimi zaletami dydaktycznymi. Autor włożył w ich przygotowanie wiele pracy, gdyż nie chciał po prostu wypełnić polskim materiałem schematów gramatyki łacińskiej, lecz wyjść od rzetelnego opisu rzeczywistości gramatycznej języka polskiego. Mimo to Kopczyński raczej zamyka pewną epokę w rozwoju gramatykopisarstwa polskiego, niż otwiera nową. Nie potrafił się uporać z podstawowymi zagadnieniami fonetycznymi i morfologicznymi, jak np. odróżnienie głoski i litery, wyodrębnianie końcówki i tematu fleksyjnego, wymiany głoskowe itp. Wynikem tego były bardzo skomplikowane reguły, np. zaimki kończą się u Kopczyńskiego w rodzaju męskim na -i, -w, -sz, -j (jaki, ów, nasz, mój) itp.
Przy ocenie całości dorobku gramatycznego Onufrego Kopczyńskiego trzeba jednak pamiętać także o jego znaczeniu społecznym. W czasach niewoli, kiedy język uznano za skarb narodowy, działalność Kopczyńskiego słusznie była traktowana jako czyn patriotyczny. Jego gramatyka szkilna jeszcze długo w wieku XIX była używana w szkołach tam, gdzie polszczyzna zdołała się utrzymać jako przedmiot nauczania. Nie można też zapominać o zasługach Kopczyńskiego jako twórcy wielu terminów gramatycznych, z których większość używa się do dziś[5].
Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego (1822)Józefa Mrozińskiego.
Generał Józef Mroziński gramatykiem stał się przez przypadek. Językiem zainteresował się, gdy wytknięto mu szereg błędów językowych w pracy Oblężenie i obrona Saragossy. Okazjonalne zainteresowanie popchnęło go do gruntownych i wszechstronnych studiów: oczytaniem w literaturze gramatycznej (zwłaszcza angielskiej i niemieckiej) znacznie przewyższył Kopczyńskiego. Dopracował się trzeźwego i nowoczesnego stanowiska teoretycznego. Rozumiał, ze dobry gramatyk winien przyjąć za punkt wyjścia obserwację współczesnego mu języka, i to zwłaszcza mówionego (umiał precyzyjnie odróżnić język od pisowni, głoskę od litery). Zrozumiał i potrafił przejrzyście opisać mechanizm i system fleksji języka polskiego. Doskonała znajomość kilku języków obcych ułatwiła mu spostrzeżenia porównawcze. Toteż w swoich pracach okazał się wybitnym uczonym, prekursorem nowoczesnego językoznawstwa. Powołany w skład Deputacji Ortograficznej Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, odegrał w jej pracach największą role. Niestety, Mroziński nie znalazł naśladowców. Autorzy licznych w XIX wieku podręczników gramatycznych poszli raczej śladami Kopczyńskiego[6].
|
|
|
[1] Zob rozdz. II (Poczatki i rozwój pisowni polskiej).
[2] Walczak B., 1999, Zarys dziejów języka polskiego, Wrocław, s. 188.
[3] Klemensiewicz Z. Historia języka polskiego, Warszawa 2002, s. 414.
[4] Tamże, s. 415.
[5] Walczak B., 1999, Zarys dziejów języka polskiego, Wrocław, s. 263.
[6] Tamże, s. 263264.
