Фольклорлық практика

С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университеті Педогогика және жаратылыстану факультетінің 1 курс студенті _____________________

Күні, айы, жылы _______________________

Практиканың өтетін жері (облыс, аудан, ауыл көрсетіледі): __________

______________________________________________________________

Топ мүшесі (жинаушының аты-жөні): ____________________________ Мұрағатқа қабылдап алған адамның аты-жөні: ____________________

2. Дәптердің ішкі беттеріне номер қойылып, жиналған материалдар жанрлық түр бойынша жазылады. Әр мәтіннің ғылыми құжаты /паспорты/ толық сақталуы тиіс.Дәптер соңында фото-суреттер мен таспаға жазылған материалдарға қысқаша сипаттама берілуі керек.

3. Күнделік дәптер. Жинаушы әр күн сайын жұмыс соңында күнделік жазып отырады. Мұнда күнделік істелген жұмыстың ең мәнді, қызықты кездері көрсетіледі. Алыс ауылдың тұрмыс-тіршілік ерекшелігі, этнографиялық салты қамтылады. Жергілікті жер көрініс, халқы, өнерлері туралы мәліметтер де ескеріледі. Ай-күн, жүрген жерлері, қанша адам, көрсетіліп, одан соң істелген жұмыс жазылып отырады.

 

Жиналған фольклор шығармаларының ғылыми деректемесі

 

1. Жазып алған айы мен күні, жылы;

2. Орындаушы кім? Ақын, жыршы, күйші, әнші, термеші, ертекші т.б.;

3. Шығарманың жанрлық түрлері: жыр, өлең, ертегі, жұмбақ, мақал-мәтел,

шешендік сөз, аңыз-әңгіме, айтыс т.б.;

4. Орындаушы музыкалық аспап пен сүйемелдеп айтты ма, әлде ешқандай

аспапсыз айтты ма, мұны да жазған жөн;

5. Жазып алған шығарманы ер адам орындады ма, әлде әйел адам ба?

6. Шығарманың орындалуы қандай жерде өтті? Үйде, клубта, далада немесе

тойда, қонақта ма бұл туралы мәлімет берілуі керек;

7. Шығарманы кім, қашан шығарған, әлде бұрыннан айтылып келе ме?

8. Шығарма халыққа кеңінен тараған ба, әлде автордың өзі ғана орындап

жүрме?

9. Айтушы шығарманың басқа варианттарын біле ме? Егер де басқада

нұсқалары болса оларды да жазып алу керек;

10. Шығарманы тыңдаушылар қалай қабылдайды?

11. Егер мәтіннің әні болса нотаға немесе таспаға түсіру қажет.

12. Шығарманы орындаушы фотосуретке түсірілсін.

13. Қайсы экспедиция қашан жазып алған, экспедиция жетекшісі мен жазып

алушының аты-жөні, көрсетілуі қажет.

14. Орындаушының айтып берген шығармаларының қатар саны.

 

Ауыз әдебиетін орындаушы жайында мәлімет

1. Орындаушының аты-жөні

2. Ұлты

3. Қай жылы туған, жасы нешеде?

4. Қай жерде туылған немесе қазір өмір сүріп жатқан жерге қай кезде

ауысып келген?

5. Мамандығы, кәсібі не?

6. Мекен-жайы толық жазылуы керек.

7. Орындаушының білім дәрежесі және отбасы туралы мәлімет.

8. Ақындық, әншілік, өлеңші-термеші, күйшілік өнері өзінің ата-бабасында,

жақын ұрпақтарында болған ба?

9. Орындаушы фольклордың қай жағын ұнатады, қайсысын көбірек

ұнатады?

10. Орындаушының даусы қандай, кімге еліктеп орындайды.

11. Халық поэзиясын орындаушы қандай музыкалық аспап арқылы

сүймелдейді?

12. Фольклор үлгілерін айтушы шығарманы орындағанда ғана түсінік беріп,

шығарманың дүниеге келуі жайлы, оның ерекшелігі туралы түсінік

беріп отыра ма?

13. Орындаушының ел арасында шәкірті барма? Бар болса, аты-жөні,

мекен-жайы көрсетілуі қажет.

14. Орындаушы араб, латын жазуларын біле ме, қандай кітаптар оқыған?

15. Бұрын кімдер, қашан, қандай шығармалар жазып кеткен?

16. Орындаушы ақын, жыршы, жырау, халық таланттары жиындарға қатыса

ма, айтыстардан кімдермен кездескен? Нешінші орын алған?

17. Орындаушы жайлы деректеме қай жылы, қай ауылдың, қай күні, қандай

жерде жазылып алынған?

18. Деректемені толықтырып, жазып алған кім, өзінің аты-жөнін,

мамандығын көрсетуі қажет.

Фольклор жанрларын бөліп жинаудың әдіс-тәсілдері

 

Тұрмыс салт жырларын жазу. Бұл топтағы шығармалардың бірнеше түрі бар: еңбек-кәсіп,төрт-түлік, үйлену салт, мұң-шер және наным-сенімге байланысты шығармалар. Аталған шығармалар халықтың әдет-ғұрып салтымен байланысты орындалатынын ескеру қажет. Тұрмыс салт өлеңдерін жазғанда, әуелі сол әдет-ғұрып, салттың қазіргі жағдайы қалай, бұрынғы салттан айырмашылығы бар ма? Үйленуге, бала туғанда және басқа әр түрлі жағдайларға байланысты өткізілетін той-томалақтар қандай екенін аңғара отырып, осында салт өлеңдері айтыла ма және қандай мазмұнда айтылады?

 

Ертегі, аңыздарды жазу

 

Ертегі жазғанда оның да халық арасына ең көп тараған нұсқасын және оны бұзбай, өте жақсы, шебер орындайтын ертекшілерден жазып алған дұрыс. Тыңдағанда және жазып отырғанда ертегінің ішінде өлеңмен айтылатын жерлері бар ма, болса қалай айтылады және ондай жерлерін айрықша белгілеп отыру қажет. Егер ертекші айрықша талантты орындаушы болса, оның барлық қимылын, дауыс өзгерісін қалдырмай жазып отыру қажет. Бұл ертегінің қалай орындалатынын және айтылу ерекшелігін байқауға мүмкіндік береді.

Ертегіні жазғанда оның мәтінін жазып қана қоймай, онда сөз болған оқиға, адам, табиғат құбылыстары жайында айтушы мен тыңдаушы пікірі жайында, жергілікті тарихи оқиғалар негізінде пайда болған аңыздар, сол жердің тарихын, өткен өмірін зерттеуге алғашқы тірек болады. Сондықтан жер, су тарихи адамдарға байланысты /қолбасшылар, батырлар, шешендер т.б./ аңыздар мен күлдіргі сөздер де жиналуы қажет. Әр жинаушы аңыз-әңгімесінің өзіндік ерекшелігін ескеріп отырсын. әр ортада аты көп аталып, сөздерді ауыздан-ауызға көшіп жиі айтып жүретін мысқылшы, әзілқой, тапқыр адамдар болады. Олардың да айтқандары жазылуы тиіс.

 

Эпикалық жыр дастандарды жазу

 

Алдымен материал жинайтын жерде /аудан, ауыл/ қандай эпикалық жыр кеңінен тараған екенін анықтаған жөн. Сонан соң эпостық шығарманы көп білетін ақын, жыршы, жыраудың репертуарында не бар екенін анықтап, жазып алу қажет. Орындаушы халық таланттары көпшілік алдында қалай жырлайтынына жинаушы көбірек назар аударып, бақылап отыруы қажет. Жыршы қандай жағдайға байланысты жырлайды /мереке, той-томалақ, шілдехана, қонақта т.б./. Жыр алдында халыққа айтар кіріспе түсінік сөзі бар ма? Тыңдаушылар қалай қабылдады, қандай жырды көбірек орындайды, кітаптан немесе ел аузынан үйренген бе? Осы секілді деректер түгел қамтылуы тиіс.

Егер жырды айтушы белгілі ақын, жыршы болса, онда бұл шығарманы кімнен, қашан үйренген, қай кезден бері жырлап келе жатқанына назар аударылсын.

Әрбір эпикалық шығарманы жазып алғанда орындаушыдан жырдың ішінде әңгіме болатын оқиғалар, жердің, кісінің аттары туралы білетін мәліметтерінің бәрі сұралып жазылса, ғылым үшін көп пайда болмақ. Халық арасында осы жырлардың бас кейіпкерлері туралы қысқа-қысқа аңыз-әңгімелер тараған болса, соның бәрі ескерілсін. Жыр-дастандарды жазып алып отырғанда қай жерде көп жырланатынын байқап, сол жердің жағрафиялық территориясы да ескеріліп жазылсын.

 

Айтысты жазу

Айтыс жанрын жазып алудың ең мәнді кезеңі айтыс өтіп жатқан кезде жазылса жақсы. Ал егерде айтыс бұрын болған болса, айтысқа қатысқан ақындардан жазған жөн. Алайда айтысушы дқынның бірі дүйнеден өтіп кетсе, екі ақынның сөзін де екінші ақыннан жазған жақсы. Егер айтысқа қатысқан екі ақында қайтыс болған болса, сол айтысты көзімен көріп, құлағымен естіген халық өнерпаздарының аузынан жазылса жақсы болады.

Ақын /не орындаушы/ суырып салып шабытпен дйтып орындаса дұрыс және тез жазып алу үшін техникалық құралдарды пайдалану қажет. Айтысты магнитофон арқылы жазу тиімді, сапалы болып есептелінеді. Ақындардың айтысып отырған көрінісін фото суретке, қысқа метражды киноға түсірсе өте маңызды дерек болады. Айтысты тек қана белгілі ақын, айтыс шеберлерінен жазып алу керек дейтін бір жақты үстірт пікір болмауы керек, ел ішінде кеңінен тараған айтыс түрлерінің бәрін де жазып алуға болады. Белгілі бір аймақта өткен айтыстың сол жердің халқының тұрмысына қаншалықты рөлі болғанын анықтай отырса артық болмайды.

Сонымен, түйіндей келгенде, фольклор үлгілерін жинауда, жазып алғанда, оған түзету жасауға, өзгертуге рұқсат етілмейді. Басқаша айтқанда, редакциялауға болмайды. Айтушы қалай айтты, сол қалпында жазылғаны жөн. Жазып отырғанда жергілікті тіл ерекшелігі /говор, диалек т.б./ ескеріліп отыруы қажет.

Фольклорлық практика кезінде жиналған материалдар ең соңында реттеліп, кафедраға тапсырылуы қажет. Әрі студенттің жазған қысқаша есебі қоса тіркеледі.