В коллегию ОГПУ СССР особо уполномоченному Попову заключенного Досмухамедова Халела заявление

 

25 октября сего года мне предъявлено обвинение по 58 статье – 7,10 и 11 и по статье 59 – 3 в различных преступлениях против советской власти. Из этих обвинений я признаю себя виновным в следующем:

1. В 1922 году участвовал в организации конспиративного кружка, имевшего в своей программе и деятельности элементы антисоветской направленности.

2. В этом же 1922 году виделся с Заки Валидовым, приехавшим в Ташкент по амнистии и имел беседу с ним.

3. До середины 1924 года среди своих учащихся проводил национальную буржуазно-демократическую идеологию.

Во всех остальных преступлениях, предъявленных мне, считаю себя невиновным. После 1924 года ни в каких антисоветских организациях, кружках и т. д. не участвовал. Ни на какой антисоветской работе не был.

Не тайно, а открыто и сознательно пытался подчинить свою национальную идеологию советским требованиям. Все, что я знаю, всю свою деятельность я подробно рассказал в своих показаниях, в особенности в показаниях от 14 сентября 1931 года. Еще добавляю следующее:

1. С Адиловым прекратил всякую связь с сентября 1924 года и к его выступлениям в Казахстане совершенно не причастен.

2. В кружке «Алка» не участвовал. Все, что знаю о них, сообщил на допросах.

3. В Казахстане живу с осени 1928 года и только летом 1926 года проживал в Кызылорде два с половиной месяца. Все время до 1928 года жил в Ташкенте. В проводимые правительством мероприятия не вмешивался и никогда ничего не делал против проводимых Казахским правительством мероприятий.

4. По земельному вопросу никто даже из бывших «алашординцев» не обращался ко мне.

5. Против конфискации баев никакой агитации нигде не проводил. О своем отношении к земельной реформе и конфискации я изложил в показаниях за 14 сентября 1930 года. В частности среди учащихся и преподавателей никакой агитации не вел ни в Ташкенте, ни в Алма-Ате.

Одним словом заявляю, что после 1924 года до момента ареста я никаких преступных действий против советской власти не совершал, а с теми, кто на меня наговаривает, я прошу дать очную ставку. Я выявлю неправду этих наговоров.

Так, 25 октября 1931 года я убедился, что Тынышбаев наговаривал на меня. Последний при очной ставке отказался от своих слов. Тынышбаев отказался от слов, что организация существовала с 1922 по 1930гг. Категорически заявляю, что после 1924 года никакой организации не было. Список членов организации у Тынышбаева мифический. Все эти люди никогда никакого отношения к националистическим идеям не имели. Например, Касымов, список я полностью не видел, но думаю, что таковых лиц большинство.

Категорически заявляю, что показания Тынышбаева, о которых говорил Попов в моем присутствии, совершенно ложны. Имею все основания считать, что и другие показания Тынышбаева, тоже ложные. Поэтому прошу дать очную ставку мне и другим лицам, которых он оговорил, с ним, Тынышбаевым. Тогда можно будет доказать ложность его показаний. Также прошу дать очную ставку со всеми лицами, которые дали показания о моей антисоветской деятельности после 1924 года до момента ареста.

Признавая себя виновным в работе против советской власти в период с 1922 по 1924гг., я не хочу брать на себя несуществующую вину за период после 1924 по 1930 гг. К этому заявлению добавляю, что я давно раскаялся за свою преступную деятельность против советской власти. Также добавляю, что к этому убеждению я пришел не сейчас, в тюрьме, а раньше, очень сильно переживал и раскаялся. Добавляю, что никакую организованную агитацию, тем более мер по срыву заготовок хлеба и скота нигде не вел. К коллективизации хозяйств казахов относился отрицательно, но сейчас имею благоприятное отношение и считаю ее мерой, которой можно изменить полуголодное существование казахского населения. Признаю свои заблуждения.

*** *** ***

 

ОГПУ-ДIҢ КОЛЛЕГИЯСЫНА ҚАЗАҚ ҰЛТШЫЛДАРЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫ IСI БОЙЫНША ТҰТҚЫНҒА АЛЫНҒАН МҰХТАР ӘУЕЗОВТIҢ МӘЛІМДЕМЕСІ. 29 ҚАЗАН, 1931 Ж.

 

Айыптау статьялары қайтадан өзгертiлiп (переквалификация статей) көрсетiлген соңғы жолғы маған тағылған кiнә бойынша, мен: 1) ұлтшыл Байтұрсынов пен Бөкейхановтың тiкелей нұсқауымен кеңес мекемелерi арқылы аты аталған адамдар жетекшiлiк ететiн контрреволюциялық астыртын ұйымның тапсырмасын жүзеге асыру үшiн қаскүнемдiк мақсатпен БК(б)П-ның қатарына өтiппiн».

Сол мақсатпен отарлаушыларға қарсы күрестi желеу етiп өзiне пайдалы адамдарды кеңес мекемелерiне қызметке орналастырғанСондай-ақ – Байтұрсынов, Сәдуақасав, Досов және тағы басқалар дайындаған бағдарламаны 12 партсъезде өткiзiп жiберу үшiн мен Бүкiлқазақстандық ІІ кеңес құрылтайына жиналған барлық қазақ өкiлдерiнiң басын қосып, мәжiлiс өткiзiппiн-міс.

Бұл сұрақтардың барлығына орай мынаны мәлiмдеймiн: бұрынғы түсiнiктерiмде iшiнара атап өткенiмдей, менiң партия қатарына кiруiм туралы жоғарыдағы тағылған айып ешқандай шындыққа сай келмейдi, өйткенi менiң қоғамдық қызметiмнiң өзi партия қатарына өткеннен кейiн басталды деп есептеймiн. Өткен өмiрiмде iс жүзiнде де, идея жүзiнде де «Алашордамен» байланыс жасағаным жоқ, оның ешқандай мекемесiнде қызмет те iстегемiн жоқ. Жас болдым, бiлiм алдым. Керiсiнше, 1919 жылдың қараша айынан бастап қана Колчакқа қарсы астыртын ұйымның жұмысына араластым. Семей қаласындағы кеңестiк төңкерiс жүзеге асқан алғашқы күннен бастап мекеме жұмысын жөнге қоюға, кеңес өкiметiнiң мүддесi үшiн Семей қаласының оқушы қазақ жастары мен жұмысшыларын төңкерiс iсiне тартуға құлшына кiрiстiм.

Қоғамдық қызметiмнiң жол басы болғандықтан да мен ол кезде жаныммен берiлiп, шын көңiлiммен, аса зор үмiтпен, жас адамға тән қызығушылықпен қызмет еттiм. Бiрақта өмiрлiк тәжiрибесi аз жас қызметкерге тән балаңдыққа байланысты, оның үстiне артта қалған ұлттық ортадан шыққандықтан да және өзiнiң идеясы үшiн табанды түрде күресетiн саяси дәстүрдiң үлгiсi болмағандықтан да еркiмдi көңiл-күйiме жеңдiрдiм. Сол тұста кеңiнен тараған өткен дәуiрдiң өктемдiгiнен – отаршылық пиғылынан арыла алмаған жергiлiктi партия қызметкерлерiнiң әрекетi менiң көңiлiмдi суытып, әптiгiмдi басты.

Отаршылдық пиғыл бізді, оның iшiнде менiң iшiмдегi намысымды қоздырды, бiрақ ол жоспарлы түрде (ұлтшылдықты ешқашан да өмiрлiк мақсат етiп көрген емеспiн) қалыптасқан ұлтшылдық емес, тек көңiл-күйдiң әсерi ғана болатын. Бұл сезiмнiң билеп алғаны сондай, бұдан әрi менiң партия қатарында қалуыма мүмкiндiк бермедi. Көңiлдiң жетегiне ерiп өмiр сүрiп, өзiңдi сынайтын нағыз шағымды iстi таппағандықтан да бұдан әрi партия қатарында қалуым мүмкiн емес деп шештiм. Сол кезде ұлтшылдық бағыт ұстағаным және партиялық тәртiптi бұзғаным үшiн Қазақстан Өлкелiк комитетi менi партиядан шығарды.

Мен Орталық комитетке арыз жазып, партиялығымды қалпына келтiруiме болатын едi, ол кезде (партиядан 1922 жылы шығарды) аз ұлттың өкiлдерiне, оның iшiнде жастарға үлкен кешiрiммен қарағаны белгiлi, партиядан шығып қалған қазақтардың бiразы дерлiктей қайта қабылданды, солардың бiрi боп мен де сөзсiз қабылданатын едiм. Алайда мен өтiнiш бергемiн жоқ. Партииядан сырт қалдым. Сонда өз-өзiнен мынадай сұрақ туады: егерде мен ұлтшылдардың тапсырмасымен партияға кiрген болсам, сонда ол тапсырма 1922 жылы толық орындалып бiттi деп ойлауға бола ма? Керiсiнше, партияға жат пиғылмен кiргендер сол кезде де, одан кейiнгi жылдарда да партия қатарында қалып, әлгi тапсырманы одан әрi орындай беруге ұмтылмай ма»,– деп жауап қайырған.

Жас кезiмнен бастап өзiмнiң орынымды әдебиеттен iздедiм, тұңғыш пьесамның сәттi болып шығуы менiң барлық назарымды шығармашылық жұмысқа аударып әкеттi. Партия қатарынан шыққаннан кейiн мен саясатқа мүлдем енжар қарадым, таяу жылдарда, нақтылап айтсам 23/24 жылдары ендi ешқашанда саясатпен айналыспаймын деген шешiмге келдiм. Өзiмнiң өткен өмiрiмдегi әрекетiмдi iштей сараптан өткiзе келiп, өзiмнiң саясатқа мүлдем бейiмсiз екендiгiмдi аңғардым. Содан бастап саясатпен айналысқан емеспiн. Кейiннен университеттi бiтiрдiм, ғылыми марксизмнiң негiзiмен таныстым, өмiрiмдi әдебиетке, педагогикалық-ғылыми жұмысқа арнадым. Бар ықыласымды соған аудардым. Өзгедей әрекетпен айналысқаным жоқ.

Партияның Х съезіне арналып Байтұрсынов жасаған ұлтшылдардың көзқарасын білдіретін баяндама туралы ештеңе де білмеймін, Байділдин маған ешқандай мәлімет берген жоқ.

58-статьяның 7-тармағы бойынша маған тағылған айыпты мойындамаймын, оның үстiне шаруашылық саласындағы iс-әрекеттерiм үшiн тағылған айыпқа менiң мүлдем қатысым жоқ деп есептеймiн және одан үзiлдi-кесiлдi бас тартамын.

2) … Ақыр-аяғында Байдiлдиннiң көрсетуiндегi: менi 1921 жылы Смағұл Сәдуақасовқа басмашыларға кетiп қалу туралы кеңес бердi-мiс деген жайға келетiн болсам, мұнысы барып тұрған нағыз өтiрiк, сондықтан да мойындаудан бас тартамын. Өйткенi осы жылы: бiрiншiден, мен Семей қаласында тұрдым, тiптi, Сәдуақасовты көргенiм де жоқ, басмашылар жөнiнде ешқандай да хабарым болған емес. Шындығын айтсам, тура сол жылдары менiң Сәдуақасовқа: колонизаторлармен күрес майданын тастап, барлық ақыл-ойын билеп алған және берiле iстеп жүрген партия мен кеңес мекемелерiндегi тiкелей атқарып жүрген қызыметтi тастап басқа жаққа кете қой деуiм, кеңес беруiм мүмкiн емес. Бұл пәлеқор Байдiлдиннiң маған қарсы бағытталған кезектi ойдан шығарылған жаласының бiрi.

Байділдин өзін партияның жолына түскен адам ретінде көрсетуге тырысқаннан бастап барлық жерде мені өзінің сыни нысанасы етіп таңдап алды. Әсіресе баспасөз бетінде қатты белсенділік көрсетті. Өзінің сөздерінде шешендікке салып, тұрпайы марксизмді жамылып, жала жабуға көшті... Ал баспасөзде дерексіз жала жабылды. Мұндай жаланы ол өзінің қызметтегі беделін өсіру үшін пайдалануға тырысты, газеттер мен журналдардың үстінен қарайтын оның жалғыз өзі екендігін көрсетіп қалуға ұмтылды.

Менiң шаруашылық мәселесiне қатысым туралы жайды тергеушi Попов маған былай түсiндiрдi: Ленинград қаласындағы менiң атыма жолдаған Ермековтiң хатында ол маған Қазақстандағы жергiлiктi халықтың жерге орналастыру барысында қысым көрiп жатқанын жазыпты-мыс. Сұрақ-жауап кезiнде мен тергеушiге онымен (Ермековпен – Т.Ж.) ешқашанда бұл тақырып жөнiнде хат жазыспағанымды айтып, бұл деректi жоққа шығардым. Осы хатқа байланысты мынаны есiме алдым. Ол менiң мекен-жайымды, менiң фамилиямды көрсетiп Ленинградқа хат жазыпты. Iшiн ашып қарағанымда ол хаттың маған арналмағандығын бiлдiм, өйткенi онда менiмен ол сiз деп сөйлесiптi, ал жасының үлкендiгiне байланысты олай жазуы мүмкiн емес едi. Соңынан бiлдiм, ол Әлихан Бөкейхановқа арналған екен, оның Ленинградтағы нақты адресiн бiлмеген Ермеков хатты мен арқылы жолдапты. Осы хатпен танысып шығуларыңызды қатты өтiнемiн.

*** *** ***