No-Till technologies of processing of ground, as a way of decrease in a net cost of production of grain of wheat a grade Omskаya 18

А.Б. Нұғыманов, Т.М Аксагов, А.З. Ахметов, А.З. Әбдіғали

Бидай тұқымының Омская 18 сортының өзіндік құнын төмендету жолдары ретіндегі қолданылатын топырақ өңдеудің жинақтау технологиясы

Сберегающие технологии почвообработки, как путь снижения себестоимости продукции зерна пшеницы сорта Омская 18

No-Till technologies of processing of ground, as a way of decrease in a net cost of production of grain of wheat a grade Omskаya 18

 

ТОО «Костанайский НИИСХ», с. Заречное, Казахстан

The limited liability company «Kostanay RI of an agriculture», Kazaкhstan

 

Бұл мақалада астықтың өнімділігіне, топырақ ылғалдығына, экономикалық тиімділігіне топырақ өңдеуді ықшамдаудың әсері сипатталған. 3 кестеде бірге берілген, мәліметтер 2006-2010 жылдардың зерттеулердің жүргізілген нәтижелерін қамтиды. 2 әдебиет деректері қолданылған.

В статье описывается влияние минимизации обработок почвы на влажность, урожайность, экономическую эффективность. Приведены три таблицы, данные несут информацию 2006-2010 годов исследований. Использовано два источника литературы.

In article influence of minimization of processings of ground on humidity, productivity, economic efficiency is described. Three tables are resulted, given bear the information about 2006-2010 of researches. It is used two sources of the literature.

 

Осы күнгі агробизнестегі ең бір маңызды мәселелерінің бірі аграрлық өнімдердің тиімділігін арттыру болып табылады.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаев халыққа жолдауында энергошығынды төмендетуді қамтамасыз ететін тиімді технологияларға негізделетін экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігін атап өтті [1].

Өнім өндірісі шығынын төмендету мәселелерін шешу үшін, кәсіпорында әртүрлі шаралар енгізіліп және барлық факторлары ескерілген бағдарлама әзірленуі қажет: 1) негізгі қорды пайдалануды жақсартумен байланысты бағдарламалар (кәсіпорынды артық көліктен босату, техникалардың тозуын төмендету және де техниканы жөндеу шығындарын төмендету); 2) жұмыс күштерін пайдалануға байланысты шаралар (еңбек өнімділігін жоғарлату, еңбек шығынын қысқарту). Сонымен қоса, топырақпен жұмыс істегенде, еңбектегі негізгі құрал ретінде, ылғалды тиімдірек қолдану, жел эрозияларын болдырмау, олардың құнарлылығын қалыптастыру және сақтап қалумен байланысты шаралар жүргізу қажет. Бүгінгі даму кезеңінде күн тәртібіне елдің агроөндірістік кешенің, алдына бірнеше маңызды міндеттер қойылып отыр. Астық өндірісінің тұрақты дамуының перспективалық бағыты, бүкіл әлемдік даму беталысы болатын қорсақтағыш өндіру технологиясын жетілдіру және әзірлеу болып табылады [2].

Осы мақсатпен Қостанай АШҒЗИ-ң ғалымдарымен біздің облысымыздың кейбір шаруашылықтарында қолданылып жатқан ылғал-қор сақтайтын топырақ өңдеу технологиясы жетілдіруде. ЕвроАзиаттық құрылықтарда оны нөлдік технология деп есептейді, Латын Америкасы елдерінде, Австралияда, АҚШ және Канадада оны No-till (Zero-till) деп атайды.

Бұл технологияның басты мақсаттары:

Экологиялық көзқарастан – эрозияны бақылауға алу, топырақ құнарлылығын жақсарту;

Экономиялық көзқарастан – аз жұмыс жүктемесі болған жағдайда кірісті арттыру.

Бізбен қор жинау саласында материалдар жиналды. 2001-2010 жылдары аралығында жалпыжою әрекетті гербицидтеріне ауыстыру және топырақты өндеуден жартылай немесе толық бас тарту негізінде астық дақылдарын өңдеу технологиясын әзірлеу бойынша зерттеулер жүргізілді. Қостанай АШҒЗИ және басқада ғылыми-зерттеу мекемелерімен Солтүстік Қазақстан жағдайларында буды культиваторлаудың орнына гербицидтерді қолдану, әсіресе құрғақшылық жылдары, топырақтағы ылғал мөлшерін арттыратыны анықталды. Гербицидті (нөлдік) буларда арамшөптер тұқымдары толығырақ көктейді, бұл топырақтағы потенциалдық қорды азайтады.

Жинақтаушы (нөлдік) технологиясы өзінің бастамасын барынша биік кесіндісіндегі (27-30 см) орылған егістіктің орнын қалдыру және сабанды ұсақтаумен астық жинау сәтінен алады. Орылған егістіктің орны және жабын хайуанаттар дүниесі және микроорганизмдер қызметі қарқындылығын қамтамасыз ететін топырақтағы органикалық заттардың жалғыз түпдерегі болып табылады. Сонымен қоса, орылған егістік аясы және тасталған өсімдік қалдықтары топырақты жел және су эрозиясынан қорғайтыны атап өткен жөн.

Биік кесінді маңындағы аңыз, күзгі-қысқы мезгілде қар тоқтатуға жақсы себепші. Ал ұсақтау арқылы астықты жинау кезінде егістіктің бетінде қалдырылған жабындау қабат, сутежегіш қабілеті бар, сондықтан ылғал сиымдылығын арттырады, физикалық кебуді болдырмайды, сол арқылы топырақтағы ылғал қорын жоғарлатады. Ылғал қоры туралы мәлімет 1 кестеде көрсетілген.

 

 

1 кесте

Әртүрлі егінжайлар ауыспалы егістігі бойынша егу уақытына сақталуы және қысқы –күзгі мезгілдердегі топырақтың метрлік қабатындағы ылғал қорының динамикасы (2006-2010ж.ж.).

 

Егінжайдың ауыспалы егістігі. Топырақты өңдеу	Қысқа кету алдындағы ылғал қоры, мм	Қар жамылғысының биіктігі, см	Қар тығыздығыг/см3	Қар құрамындағы су, мм	Ылғалдың жалпы қоры, шығын дарды есептемегенде,мм
Таза, ықтырма бу	136,5	43,0	0,26		246,5
Гербицидті бу(нөлдік)	141,3	31,0	0,27		224,3
Орылған егістің орнына жол салушы – топырақ-қорғауды өңдеу	88,8	22,9	0,27		148,8
Орылған егістің орнына жол салушы — нөлдік өңдеу(өңдеусіз орылған егістік орны)	108,8	27,9	0,27		183,8

 

Солтүстік Қазақстан жағдайларындағы кез келген «өңдеу» мақсаты ылғалды сақтап қалу, сондықтанда олардың қар жинауға қалай әсер етенін білу қажет.

Топырақ өңдеуді минималдау (астық егінжайындағы ауыспалы егіс), ұсақталған қалдықтарымен биік орылған егістіктің орнын қалдыру қар жамылғысының қорлануына оң әсер етеді. Нөлдік технологиясындағы қар құрамындағы су мөлшері қалған фондардан асып түсті.

Қардың жиналуы толығымен егінжай бетіне байланысты болады. Ықтырма будағы қар көп жиналған, тиісінше қардағы ылғал қоры өте жоғары болды. Гербицидтты булар қаржинауды орылған егістік орны және қураған қалдық өсімдіктері арқылы жинады, сондықтан басқалардан артта қалды.

Қысқа кету алдындағы ылғал қоры және қысқы жауын-шашындар жиналу ерекшеліктері әртүрлі егінжайлар ауыспалы егістіктерінде және әртүрлі фондарда қар еруден егуге дейінгі уақытта ылғал динамикасына әсер етуі әбден ықтимал.

Қар еру аяқталуы кезінде барлық негізгі егінжайлар мен агрофондар бойынша ылғалдың жалпы қоры өте биік болды. Бірақ, егінжайлардағы мұзды өңдеуде жалпы ылғал қоры 148,8 мм, ал орылған егістік аясында – 183,8мм құрады. Осылайша, ылғал ең аз топырақ қорғауды өңдеу егінжайларында жиналады.

Демек ылғалдағы қор бидайдың өнімділігіне әсер етуі керек. 2 кестеде 2006-2010 жылдарда әр түрлі өңдеу технологияларымен және жер тыңайтқыштары түрлерімен алынған бидай астығының өнімділігі көрсетілген (Омская 18).

 

2 Кесте

2006-2010 ж.ж. өңдеу технологиясына байланысты бидай астығының өнімділігі

 

Ауыспалы егістігінің егінжайы	Өнімділігі, ц/га. 2006 – 2010жж орташа алғанда
Топырақ өңдеудің топырақ қорғау жүйесі	Топырақ өңдеудің минималды жүйесі	Топырақ өңдеудің нөлдік жүйесі
Сүржер 1-ші бидай	27,6	28,4	28,9
Сүржер 2-ші бидай	23,4	23,3	24,2
Сүржер 3-ші бидай	21,7	21,0	22,2
Ауыспалы егістік бойынша орташа алғанда	24,2	24,2	25,1

 

Кестені талдау сүріжер кейінгі бірінші дақыл бойынша қорсақтау жаққа қарай өнімділігінің өсуін көрсетеді. Қалған екі дақылдардар бойынша топыраққорғау және минималды өңдеу мәліметтерінің біркелкілігі байқалады. Барлық дақылдар бойынша нөлдік технологиясы және орташа алғанда 4-танапты бидай сүріжер ауыспалы егістігі бойынша, 2006-2010 ж.ж. өте жоғары өнім алынды және бақылаудан биік болды (топыраққорғау жүйесі).

Астық өнімділігінің көрсеткіштері толығынша өңдеудің экономикалық әсеріне және өнімнің өзіндік құнына әсер етеді (3 кесте).

 

3 кесте

2010ж. топырақ өңдеу жүйесіне байланысты бидайлы 4-танапты ауыспалы егістігіне 1га шығыны бойынша бидай астығы өнімінің экономикалық әсері.

Топырақ өңдеу жүйесі	1 га ауыспалы егістігінде өндірілді	1 га ауыспалы егістің тура шығындары	Бидай астығының өзіндік құны, тг
Бидай, тонн	Жалпы өнім, тг	Пайда тг	адам.-сағ.	Теңге,барлығы	ЖЖМ, %	Гербицидтер, %

 

 

- Бидай астығының құны 1 тонна бидайға 25000 теңге есебімен алынған (2006-2010жж. орташа алғанда).

- Пестицидтермен тыңайтқыштар құны 2010 ж. шілде айындағы базар бағасымен алынған.

Кесте мәліметтері көрсетеді, гербицидтік механикалық өңдеуді (толық немесе бөліктеп) айырбастау бидайлы ауыспалы егістігіндегі бидай өндірісіне жіберілетін қаражат және еңбек шығындарының төмендеуіне әкеп соқты. Дәстүрлі немесе минималды жүйелері түрлерінің шығымы егістіктің гектарына алынған және жалпы өнімдеріне жақындайды. Ең өнімді көрсеткіштерді нөлдік жүйесі көрсетті. Бұл жерде топырақты минималды өңдеу артықшылығы айқындалады, «біз неғұрлым топырақты азырақ өңдесек, соғұрлым көп пайда аламыз». Топырақты нөлдік жүйемен өңдеу 793 тг/га топыраққорғау жүесімен салыстырғанда, өндірілген тонна бидай өзіндік құнының төмендеуіне әкеп соқты.

Сонымен қоса, зерттеу жылдарында нөлдік технологиясы бойынша өңделетін Омская-18 бидай сорты (2006-2010жж) жоғары сапа көрсеткіштерін көрсетті: протеин-15,6 %; ұлпа -31,2%; 1000 бидай массасы -31,4г; натура-760г/л. Яғни, 2 классқа лайықты бидай алынды.

Қорытындылай келе, сақталу технологиясының артықшылығы, өнім өндірісінің табысын жоғарлатып жәнеде өзіндікқұнын төмедеуіне жағдай жасап, жоғары сапалы өнімнің өсуіне, еңбек және ақшалай, материалдық қорларды пайдалану әсерінің жоғарлауында екенін атап өткен жөн.

 

 

Дебиеттер тізімі

1 Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана 28.01.2011 г.

2 Каскарбаев Ж.А., Седов Г.В. Особенности агротехники яровой мягкой пшеницы при нулевой технологии возделывания // Сб. докладов международной конференции «НОУ-ТИЛЛ и плодосмен – основа аграрной политики поддержки ресурсосберегающего земледелия для интенсификации устойчивого производства». – Астана – Шортанды, 2009. – С.354