Тақырып: Сөздің грамматикалық дағдысын қалыптастыру әдістемесі.

1.Қарым-қатынас процесі кезіндегі тілдің грамматикалық құрылысын меңгерту.

2. Балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастырудағы сабақтың рөлі.

3.Сабақтан тыс уақытта және күнделікті өмірде грамматикалық нормада дұрыс сөйлеуге үйрету әдістемесі.

1. Қарым-қатынас процесі кезіндегі тілдің грамматикалық құрылысын меңгерту.

Грамматикалық мағыналар бұл болмыс құбылыстары арасындағы сөз арқылы білдіретін қарым – қатынастар мағынасы. Яғни бұл логикалық қатардың тілдік мағыналары.

Грамматикалық мағыналар сөз тудырушы морфемаларға және синтаксисте грамматикалық мағыналарға бөлінеді. Тілді түсіну үшін оны құрайтын сөздердің лексикалық мағыналарын білу аз. Сонымен бірге осы сөздердің арасындағы грамматикалық қатынастарды түсіну керек. Мысалы: бала лексикалық мағынаны яғни алма ағашын отырғызу сөздерінің тілдегі тысқары болмыспен ара қатынасын білуі мүмкін. Алайда алма ағашы отырғызылды немесе алма ағашын отырғызады деген сөйлемдердің құрамында жұмсалып тұрған грамматикалық мағыналарды білмейді. Егер балаға грамматикалық тұлғаның мағынасы түсініксіз болса, ол сөйлемдегіайтылғанойды да түсінбейді. Ана тілдің грамматикалық мағыналарды үйретудің қиындығы мынада: бұл мағынаны оқытушының өзі жете түсінбейді және оларды ана тілін табиғи қабылдау процесінде меңгеріп интуициялық жолмен қолданады.

Грамматикалық мағыналарды меңгерудің өзі адамды ойлана білетін етеді. Ана тілдің грамматикалық мағынасын түсіну, жас жеткіншекке ақыл кіру және оның даму процесі болып табылады. Бұл процесс санадан тыс жүретінін алайда, егер бұл процесі нашар оқытылуы арқылы бәсеңдетілетін болса баланың ақыл ойының өсуі шектеліп қалады.

Балалар алдын – ала аздаған сөз мөлшерін үйренбейінше дыбыстарды және сөйлем интонацияларының ерекшеліктерін білмейінше грамматикалық жаттығулар жүргізу мүмкін емес. Балалардың тілін грамматикалық формалармен байыту. Олардың сөздік қорын молайту мен фонетикалық дағдыларын дамыту процесінде жүреді.

Тәрбиеші балалармен сөзбе – сөз қарым – қатынас жасағанда сабақ үстінде баланың әр сөзді анықтап, дұрыс дыбыстап айтуын бақылап, түзетіп отыру қажет. Әсіресе зат ретінде сөздер мен іс – қимылды білдіретін етістік сөздерді өзара байланыстыра сөйлеу, үлгі көрсетіп, баланың сөйлем құрап айта алуына бағдар беріп жаттықтыру қажет. Мысалы: бала сурет салып отыр, қыз доппен ойнады деген сөйлемдегі затты білдіреді және қимылды білдіретін сөздерді тапқызу. Қалай байланысып тұрғанын түсіндіреді. Коллективтік әңгіме құрап айтуға үйретеді. Бірыңғай жай мүшелі сөйлем түрінде сөйлеуге үйретуден бастаған жөн. Заттың қасиетін, оқиғаның себебін, өткен мезгілін білдіретін сұрақтарға жауап беруге үйрету. Оны Қашан? Қайда? Неліктен? Не себепті? Сұрақтарын қойып, оған жауап алу арқылы үйрету керек. Көрсетіліп отырылған 2 – 3 жасар баланың тілі өте тез дамиды. 3 жасар баланың сөздік қоры 1300 – 1500 сөзге жетеді. 4 жасар баланың сөздік қоры 2 есе көбейеді. Естиярлар тобында қазақ тілінің грамматикалық құрылысын меңгеру күнделікті өмірде, үлкендермен сөйлесу кезінде іске асады. Балалар сөйлемдегі сөздерді көбінесе жалғау, жұрнақсыз айтады. Сондықтан тәрбиешілер тіл дамыту сабақтарында жеке сөздерді жіктік, септік, тәуелді жалғауларында қолдануды, түбір сөздерден сөз тудыру тәсілдерін үйретіп отыруға міндетті.

Сондай–ақ қазақ тілінде өз алдына жеке мағынаға ие болмайтын басқа сөздерге қосылып көмекші мағына атқаратын сөздерді үйрету қажет. Бұл үшін түрлі ойыншықтарды, қажетті заттарды әртүрлі жағдайға орналастырып, балалардан сұрау қажет. Бала Қайда? деген сұраққа заттың орналасқан орнын сөзбен айтады. Мұнымен қатар “жасырылған затты тап”, “орныңды тап” деген ойынды өткізуге болады.

Сойлемден орны бос сөздерді тауып, сөйлем құрап айтуға үйретеді.

Мысалы: “Әжемнен хат келді. Мен қуандым”

“Балапан ұшып кетті”

сұрақтар арқылы толықтыру керек.

Бірыңғай мүшелі, сабақтас, салалас сөйлемдер құрап айтуға үйретуде.

Мысалы: “Поштаны хат әкелді”

“жайлауда”, “Қырманда”

деген тақырыпта шағын шығарма құруға болады.

Балабақша жағдайын ауылдың шаруашылығымен, қолда бар құралдарды ескеру қажет.

Диярлық топтағы балаларды грамматикалық форманы дұрыс қолданып сөйлеуге үйреткенде сөздің морфологияның, синтаксистік жақтарын меңгерту көзделеді.

Мектепке даярланатын балалардың сөзге белсенділігін арттыру мақсатында дидактикалық ойындар кеңінен қолданады. Бұл ойындарда кейбір заттардың аты, ұқсастығы, сапасы, Қимыл-әрекет түрлері жөнінде қажетті сөздерді дәл тауып айтып естеріне тез түсіруге мән беріледі.

Мысалы: адамдардың еңбек процесін білдіру үшін кім “Не істейді?” “Кімге не керек?” деген ойын ойналады. Мұнандай балалар әр мамандыққа лайықты суреттерді өздерді танып алып айтып береді. Немесе тәрбиеші мұғалім айтқан сөздерімен сөйлем құрап жауап береді. Баланың сөз қорын бақылап бекіте отырып әртүрлі сөздік жекеше, көпше, септік тәуелдік жалғауға қолдануын түрлі жаттығу жұмыстары арқылы танытып отыру басты міндет. Бұл жұмысты саналы меңгертуге әртүрлі іс-әрекеттерді білдіретін суреттер, жеке сұрақтар даярланады. Тапсырма орындату жаттықтыру кезінде бала асықпай ойланып сөйлеуге, егер қателессе көмекші сұрақ арқылы қатесін түзеп дұрыс жауап беруге жаттықтырылады. Жаттығу жұмысталы кезінде үлгі ретінде берілген сабақ жоспарлары басшылыққа алынуы қажет.

Кейбір сұраққа бала жауап бере алмауы да мүмкін. Мұндайда тәрбиеші сұрақты қайталап барлық балаға қояды. Дұрыс жауап алған соң балаларды мадақтап алған жөн. Сөйлеуге үйретуде жаңа сабақтарды балалардың білім дағдыларын тиянақтау кезінде де баланың қатесін түзетуді жеке дара түрде байыппен жүргізіп отырудың маңызы зор. Бала тілінде бейнелі сөздерді қалыптастыру үшін арнайы лексикалық жаттығулар жүргізіледі. Ол сипатталған затты тап, қайсысы қалай дыбыстайды мына заттар туралы сипаттап айт деген сияқты ойын түрінде болуы мүмкін. Мұндай ойында балаға таныс заттар алынады. Бала ол таныс заттарды сипаттайды.

“Бұлақ қандай?” “Жел не істейді?”

Түбір сөздерге жалғау, жұрнақ қостырып айту

Үй – үйге, үйшік, үйде.

Балалар сөйлеу кезінде сын есімдерді, үстеулерді, қолдана білуге үйрету.

Сол мақсатта “дәл тауып айт”, “әдемі сөз ойлан”, “кім сақ құлақ” деген ойындар ойнатылады.

Айналадағылармен таныстыру тіл дамыту сабақтарында 5-10 минут беріледі. Сабақтан тыс уақытта да сөздік грамматикалық құрылысын дамыту жалғастырылады. Оның өзіндік тәсілдері бар.

Ең алдымен баланы дұрыс сөйлеуге үйрету. Әрбір объектіге, затқа, іс-әрекетті байланысты сөздерді дұрыс түсініп айтуға үйрету. Мысалы: дәрігер, құрылысшы. Мамандықты білдіретін сөздерді үйрету. Неліктен маман? Дейміз. Әртүрлі сөз топтарын сын есім, сан есім, етестіктерді әртүрлі формада қолдана білуге үйрету. Мысалы: сүт құйғыш, қант салғыш.