Мәселенің көздері педагогикалық практикадағы қиындықтар, шешілмеген жәйттер болып табылады. 4 страница

Қазіргі кезеңде ғылымның әдіснамасы, білімнің жеке бір саласы ретінде дамып отыр. Кейде әдіснаманың философиялық және нақты-ғылыми дейгейлері теңдестіріледі, ал олардың шынайы мүмкіндіктері мен шектерін ғылыми зерттеулердің әдіснамалық негізі болып табылатын материалистік диалектика ғана анықтай алады. Ғылымның қазіргі заманғы әдіснамасында ғылыми теорияларды талдау, олардың қызметтері, ғылыми заңдылықтары, ғылыми теорияларды тексеру тәртібі, зерттеудің заңдылықтары мен болжамдарын дәлелдеу немесе жоққа шығару, ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістерін таңдау, ғылыми-педагогикалық білімнің қалыптасуы мен дамуын ескеру, оныңқайта құрылуы, теория мен әдістер арасындағы қатынастар сипатын анықтау, танымдағы практиканың рөлі мен зерттеу объектісінің өзгеруі сияқты мәселелер алдыңғы қатарға шығып отыр. Қазіргі ғылыми-педагогикалық және әдіснамалық зерттеулер ғылыми білімнің жалпы құрылысында ерекше орын алып, диалектикалық материализмнің дамуына белгілі ықпал етіп отыр. Бұл ретте әдіснамалық зерттеулер әртүрлі философиялық мектептер мен бағыттар негізінде жүзеге асырылады. Алайда ғылыми нәтижелер, көп ретте, зерттеушінің философиялық бағыттылығына байланысты емес, олардың жалпы ғылыми құндылығы болып, педагогика ғылымы әдістемесінің дамуына өз үлестерін қосулары қажет.   Әдіснама - әдістер туралы ілім, оларды зертттеушінің ойлау сипатын, оның танымдық процесінің дамуының жолын анықтаушы ретінде қарастыру қажет. Оқыту, тәрбиелеу мен дамыту теориялары педагогика ғылымы әдістерінің негізгі мазмұнын құрайды. Кез-келген мұндай теория зерттеу әдісі қызметін атқара алады, басқа теориялардың құрамды бөлігі болып табылады. Қазіргі уақытта таным әдістері, олардың қалыптасуы мен даму процесі зерттеу объектісін тану мен өлшеудің анық ғылыми нәтиже бере алатын нақты әдістерін талап ететін деңгейге жақындап келеді. Сондықтан ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістерініңдамуы мен жетілуі тұтас педагогикалық ғылымның дамуының ең басты құрамды бөлігі болып табылады. Таным әдістерінің көптеген жіктемелері бар, оларды қолдану мақсатқа, объектіге және пәнге, сонымен қатар зерттеу әрекеттеріне және ғылыми іс-әрекет пен зерттеу болжамдары жүзеге асатын жағдайларға негізделеді. Ғылыми зерттеудегі әр түрлі әдістердің өзара байланысы көкейкесті мәселеге айналып отыр. Зерттеушінің теориялық ойлауының негізінде материалистік диалектика әдісі жатыр, ол ізденушіні ғылыми фактілерді жинастыру мен түсіндірудегі субъективті көзқарастан, олардың бір жақтылығынан босатып, зерттеушіні зерттеу мәселесіне тарихи анализ жасауға, оның дамуының тенденциясы мен заңдылықтарын табуға, таным мен болмыстағы қарама-қайшылықтарды шешудіңтәслдерін ашуға шақырады. Бұл объективті заңдылықтармен анықталатын білім мен ақиқатты ңәр түрлі формаларының өзара байланысын анықтауға, қоғамдық және жаратылыстану ғылымдарын дамытатын ойлаудың басқа да диалектикалық әдістерін тереңірек түсінуге көмектеседі. Ғылымның қазіргі әдіснамасы, соның ішінде педагогикалық әдіснама да, теорияның негізін құрайтын бірнеше құрамдардан тұрады: фактологиялық материалдың бастапқы эмпирикалық негізі, ол теориялық түсіндірмені талап етеді; бастапқы теориялық негіз, ол зерттеу объектісін суреттейтін алғашқы болжамдардан және теориялық тұжырымдардан тұрады; теорияның логикасы мен құрылысы; эмпирикалық дәлелдері бар теориялық пайымдаулар жиынтығы; педагогикалық теорияны қалыптастырудың әдіснамалық негізі, ол зерттелетін объект пен оның теориялық моделін суреттеумен байланысты. Бұл ретте зерттелетін объектіні қарастыруды кез-келген педагогикалық теорияны, оның байланыстарын, заңдылықтарын, болжамдарын, анық білімдерге жету принциптері мен тетіктерін қарастырудың қажетті шарты ретінде қарастырылады.   діс” грек тілінен аударғанда “методос” – таным амалы, тәсілі деген мағынаны білдіреді. Субъектінің кез келген формадағы әркетінің амалы. “Әдіс” белгілі ереже, амал, тетігі, таным және әрекет нормаларының жиынтығы. Сонда әдіс ақиқатты зерттеуді жеңілдетіп, уақытты үнемдейді, мақсатқа жетуді көздейді. Мақсат көздеген нәтиже алуға бағытталған әрекет. Сонда әдіс ақиқатты игерудің практикалық және теориялық тәсілдерінің жиынтығы, адамды мақсатқа жету жолында ұстанымдар жүйесімен, қойылатын талаптармен, ережелермен қаруландырады. Осы әдістерді зерттеумен арнайы шұғылданатын біртұтас білім аймағы - әдіснама. Әдіснаманың маңызды міндеттерінің бірі – таным әдістерінің шығуын, мәнін, тиімділігін зерттейді. Зерттелетін пәннің сипатына қарай қолданатын әдістер түрлі-түрлі болып келеді. Ғылыми танымның әдістерін ғылыми зерттеу үдерісінде қолдану аймағына байланысты: диалектикалық және метафизикалық деп бөлінеді. Соның ішінде диалектикалық әдістер эмпирикалық және теориялық деп бөлінеді. Педагогикалық зерттеу әдістері – оқыту, тәрбиелеу, дамытудың объективті заңдылықтарын тану тәсілдері мен құралдары. .Педагогикалық зерттеулердің әдістері: педагогикалық құбылыстарды тану процессі логикалық танымдық әдістерді қолдануды қажет етеді. Педагогикалық зерттеу әдістерін үш топқа бөлуге болады: Мазмұнды әдістер: Фактілерге, бақылау нәтижелеріне, тәжірибеге абстракция, анализ, синтез арқылы жүгіну. Бұл педагогикадағы мазмұнды әдіс. Педагогикалық құбылыстар мен процестерді зерттеудің қатарында педагогикалық бақылау, педагогикалық тәжірибелік жұмыс, пікірлесу, анкета жүргізу, оқушылардың жазба жұмыстарын талдау, мектеп құжаттарын зерттеу, педагогикалық эксперимент, педагогикалық әдебиеттерге талдау жүргізіледі. Формальді, қарапайым әдістер:құбылыстар мен процестер абстрактіленіп қолданылады. Олар мазмұнды әдістердің негізінде іске асады. Мысалы, педагогикалық құбылыстарды, процестерді сандық жағынан модельдеу, кибернетикалық жағынан моделдеу. Теориялық талдау мен жинақтау әдісі:Зерттеу міндеттерін, пәнін, қисынын, әдістерін, нәтижелерін теориялық жағынан қарастыру. Басқа ғылымдар тәрізді педагогика ғылымында бірнеше жалпы ғылыми зерттеу әдістері қалыптасқан: 1. Ж алпы теориялық – талдау, синтез, салыстыру, индукция, дедукция, абстракция, нақтылау, жіктеу. 2. Әлеуметтік – сауалнама, сұхбаттасу, рейтинг. 3. Әлеуметтік-психологиялық – социометрия, тест, тренинг. 4. Математикалық– ранжирлеу, шәккілеу (шкалалау) Педагогикалық ізденісте зерттеу әдістерін шартты түрде теориялық және эмпирикалық деп бөлуге болады.   4.2. Әлеуметтік-педагогикалық зерттеудің теориялық әдістері Теориялық зерттеу әдістеріне: формализациялық, аксиоматикалық, гипотетико-дедуктивтік әдістер жатады. Логикалық-теориялық зерттеу әдістері: талдау, жинақтау, индукция, дедукция, абстрактілі әдіс, аналогтік әдіс, жалпылау әдісі, жүйелеу, үлгілеу, салыстырмалы тарихи талдау, әдебиеттерге талдау, архивтік материалдарға негіздеу, зерттеудің базалық ұғымдарына талдау, зерттеліп отырған құбылысты себептік-салдарлық талдау, алдын ала болжау. Бұл зерттеу әдістері теориялық ережелерді және эмпирикалық мәліметтерді жалпылау және талдау, интерпретациялау (түсіндіру) үшін қолданылады. Эмпирикалық әдістер: бақылау, әңгімелесу, сауалнама, тест, сұхбаттасу, іс-құжаттарды талдау, тәрбиешілердің тәжірибесін жинақтау. Таным процесінде белгілі бір, нақты ғылымдарды зерттеудің жекелеген, арнайы әдістері бар. Нақты ғылымдардың әдістерімен қатар жалпы ғылыми сипаттағы әдістер де кездеседі, олар барлық дерлік ғылымдарда қолданылады: байқап-бақылау, теңеу, талдау мен жинақтау, өлшеу, эксперимент, абстрактылықтан нақтылыққа алмасу, индукция мен дидукция. Сонымен қатар, ғылыми әдістер ғылыми танымның эмпирикалық және теориялық әдістері болып екіге бөлінеді. Зерттеу әдісі - күрделі таным сатыларының реті, ал олар болса зерттеудің таным операцияларының іске асуыныңбелгілі бір тәртібін белгілейтін әртүрлі әдіс-тәсілдерінің жиынтығынан тұрады Зерттеу әдістері педагогикалық ғылым дамуыныңбасты құрамды бөлігі болып табылады. Педагогикалық ғылым мен тұтас педагогикалық білімніңдамуы педагогикалық зерттеу әдістерініңдаму деңгейіне байланысты. Ғылыми нәтижелердің анықтығы, алғашқы ақпаратарды алудың жолдары мен тәсілдеріне және зерттеу әдістерінің сенімділігіне байланысты. Кез-келген педагогикалық зерттеу белгілі ғылыми білімдерді дәлелдеуді білдірмейді, ол – жаңа білімді түзу процесі. Ол адамныңзерттеу объектісі, заттары мен құбылыстарының мәнін ашуға бағытталған жан-жақты танымдық іс-әрекетініңбір түрі. Теориялық әдіс – талдау, жинақтау, тұжырымдау, салыстыру, классификациялау, моделдеуге құрылады. Эмпирикалық әдіс – деректер жинау, сұрыпталған фактілерді ғылыми жүйеге келтіру. Бұл әдіске бақылау, қажетті құдаттарды зерттеу, әңгімелесу, анкета, сұхбаттасу, т.б. кіреді. Жобалық болжамды тиянақты айқындай түсу үшін эксперименттер қолданылады. Математикалық әдіс – құбылыстар мен қолданыстағы жүйенің ара қатынасындығы межелік айырымды сандық сапа арқылы белгілейді. Бұл әдіске регистрациялық тіркеу, шкалалық көрсеткіш, көлемі мен дейгейіне қарай сапқа түзу т.б. кіреді. Ғылыми таным әдісі тарихи-педагогикалық зерттеулер әдіснамасының маңызды компоненті болып табылады. Мәселенің құрылуына және «ғылыми зерттеу әдісі» ұғымына берілген көптеген анықтамаларға қарамастан, оған белгілі бір анықтама беру өте қиын. Нақты тақырыптарды зерттеу әдістерін, олардың компонентті құрамын (процедуралар жиынтығы), әдістемеде біріктірілген әдістер жүйесін зерттеуді авторлар мен ғалымдар құрастырады. Тарихи-педагогикалық зерттеулерді жүргізуде әдістердің келесі топтары қолданылады: 1. Жалпығылыми – олар көптеген ғылым саласында қолданылады. Олардың номенклатурасы мен көлемі, саны, жиынтығы, зерттеудің типіне - эмпирикалық, теориялық және т.б. байланысты болады. Осы топтағы әдістер тобының қатарына: логикалық, тарихи, жүйелі-құрылымдық және функционалды талдау әдістері жатады. 2. Тарихи зерттеу әдістері – тарихи-генетикалық, тарихи-салыстырмалы, тарихи-типологиялық, тарихи-жүйелі, ретроспективті және т.б. 3. Педагогикалық зерттеу әдістері – архив құжаттарын талдау, мектеп құжаттарын талдау, модельдеу, жүйелі талдау, көпжақты статистикалық талдау әдістері және т.б. Бұдан басқа, педагогикалық және тарихи-педагогикалық зерттеулерде қажет болған жағдайда, әлеуметтану, психология және басқа ғылым әдістері кең қолданылады. Тарихи зерттеудер әдістеріне жеке тоқталайық, себебі олар тарихи-педагогикалық зерттеулерде кең қолданылады және нәтижелі болып саналады.   Дәстүрлі арнайы-тарихи әдістер.Зерттеудің арнайы-тарихи әдістері зерттелетін тарихи объектілердің ерекшеліктеріне қарай бейімделген жалпығылыми әдістердің әртүрлі үйлесімін құрайды. Оларды екі үлкен топқа бөлуге болады: дәстүрлі және дәстүрлі емес. Дәстүрлі арнайы-тарихи әдістер қатарына тарихшылар СССР-де кең қолданылатын таптық талдау әдісі, тарихи-генетикалық, тарихи-салыстырмалы, тарихи-типологиялық, тарихи-жүйелі, диахронды талдау әдістері жатады. Таптық талдау әдісін танымал орыс және кеңес тарихшысы М.Н.Покровский өзінің «Русская история с древнейших времен» еңбегінде қолданды. Экономикалық өмірдегі кез-келген қоғамдық құбылыс онда таптық күрес шеңберінде қарастырылып, оған сәйкес «таптық» сипаттама берілді. Таптық тәсіл арқылы тарихи процесс өзіндік өндіріс әдістері бар қоғамдық-экономикалық формациялардың бірізді ауысуы ретінде түсіндірілді (алғашқы қауымдық, құл иеленуші, феодалды, капиталистік, социалистік). Бұл сызба 90-жылдардың басына дейін қолданылды, бірақ оның қатаң шеңберіне адамзат тарихының көптүрлілігі сәйкес келмейді. Марксистік түсіндіруде таптық тәсіл билік басында коммунистік партиялар тұрған елдердің тарихи жазбасына бөліне бастады. Осы кезде әлемдік тарихи ғылымда тарихи жазба тұжырымдамаларына әсер еткен таптар мен таптық күреске берілген басқа түсіндірмелер пайда болды. Ағылшын әлеуметтанушысы Г.Спенсер таптарды ұқсастығына қарай органикалық әлеммен бірге қарастырды. Жоғары қабаттар бақылау мен реттеуді жүзеге асырады, төменгі қабаттар - өнімдер мен тауарларды өңдейді, ал ортаңғы қабаттар (саудагерлер) – олардың арасындағы дәнекер болады. Неміс марксисті К.Каутский адамдарды таптарға бөлудің негізгі белгілері ретінде, табыстың көлемі мен табысты бөлудің әртүрлі көздерін атады. Ол бөлу теориясының негізін қалаушылардың бірі болды. Кейбір ғалымдар таптардың пайда болуының теорияларын таратты, олардың пайда болуының негізгі себебі ретінде нәсілдік бірлікті немесе үстемдік ету мен бағынудың қатынастарын, адамдардың биологиялық құндылығын атап көрсетті. Семантиканың өкілдері таптық айырмашылықтар сөздер мен тілдік ұғымдарды әртүрлі қолдануда көрінеді деп болжайды. Қоғам дамуындағы таптардың мәнін, рөлін және таптық күрестің орнын әртүрлі түсіндіруге байланысты, зерттеушілер таптық талдау әдісін әртүрлі қолданады. Бірақ кез келген жағдайда оны қолдану шектеулі. Егер осы әдісті таптар сияқты, макроәлеуметтік бірлікті талдауға қолдануға болса, оны ұсақ әлеуметтік құрылымдарға қатысты қолдануға болмайды (отбасы, тек, тапішілік топтар және т.б.). Бұдан басқа, марксистік дәстүрде таптар арасындағы өзара қатынастар әдетте антагонистік болып саналады. Тарихи-генетикалық әдіс - пайда болуынан бастап жойылуына дейінгі өздерінің даму процесінде тарихи құбылыстардың зерттелу әдісі. Өзінің логикалық табиғатына қарай, бұл әдіс талдаушы-индуктивті болып табылады (нақты құбылыстар мен деректерден жалпы тұжырымдарға қарай өрлеу), ал ақпаратты көрсету формасына қарай – сипаттаушы болып саналады. Ол тарихи объектінің «биографиясын» береді (мемлекет, ұлт және т.б.). Тарихи-генетикалық әдіс тарихи процестердің динамикасын талдауға бағытталған. Ол тарихи дамудың заңдылықтары мен олардың себепті-салдарлы байланыстарын анықтауға мүмкіндік береді. Сондықтан, бұл әдісті тарихи шындықтың инвариантты элементтерін және статиканы сипаттауға қолдануға болмайды. Оны қолданатын тарихшылар тарихи объектілерде болып жатқан өзгерістерді ескере алады және олардың тәуелсіздік және тұрақтылық деңгейін есепке ала алмайды. Нәтижесінде тарихта жаңа сапалы күйдің пайда болуына әкелген сандық өзгерістер жағдайы есепке алынбауы мүмкін (мысалы, Шығыстың дәстүрлі қоғамында). Тарихи-генетикалық әдісті қолдануда нақты тарихи деректер мен оқиғаларды сипаттауға ерекше көңіл аударылады. Әсіресе, осымен ерекше Т.Карлейль, И.Лелевель, Т.Нарбут сияқты тарихшы-романтиктер айналысты. Олардың шығармаларының беттері кей кезде тарихи романдарды еске түсіреді. Дәл осылай ғалым-неокантиандар туралы айтуға болады. Атап айтсақ, Г.Риккерт, В.Виндельбанд, А.С.Лаппо-Данилевский тарихтағы қайталанбайтын бірегей құбылыстарды ашуға ерекше мән берді. Г.Риккерт тарихтағы негізгі әдіс ретінде идеографиялық (сипаттаушы) әдісті атады. Бұған жаратылыстануда қарама-қарсы әдіс ретінде номотетикалық әдісті атады, бұл әдіс заңдарды құрастыруға және жалпылау жасауға мүмкіндік береді. Г.Риккерт идеографиялық әдістің мәнін ғалым-тарихшылардың дара ерекшеліктерін, қайталанбайтын тарихи деректерді сипаттауға байланысты маңызды деп атап көрсетті. Оның пікірінше, тарих оқиғаларды дараландырады, олардың арасынан «тарихи индивиддум» деп аталатын ұғымды белгілейді, бұл ұғым арқылы ұлт, мемлекет, жеке тарихи тұлға түсіндіріледі. Тарихи-генетикалық әдіс ең алдымен, педагогикалық және тарихи-педагогикалық құбылыстар мен процестердің даму динамикасын талдауға бағытталған. Ол оның тарихи қозғалысы барысында тарихи-педагогикалық шындықтың қасиеттерін, функцияларын, ерекшеліктерін, тенденциялардың пайда болуының және дамуын сипаттау және бірізді зерттеу үшін кең мүмкіндіктер береді. Бұл әдісті қолдануда таным бірізді түрде бірліктен ерекшеге қарай, одан кейін ортаққа және ең соңында жалпыға қарай жүреді. Тарихи-генетикалық әдіс педагогикалық құбылыстар мен құрылымдардың қызмет етуі мен дамуының себепті-салдарлы байланыстары мен заңдылықтарын анықтауды қамтамасыз етеді. Бірақ зерттеушілер бұл әдісті басқа әдістерден бөлек қолдануда, абсолютизация фактографизмге, эмпиризмге, нәтижелерді баяндауда сипаттаушылыққа әкелетінін ескерулері керек. Тарихи-салыстырмалы әдіс –ғылыми-тарихи танымда кең қолданылатын әдістердің бірі. Тарихи-салыстырмалы әдіс ұқсастығы мен айырмашылығы бойынша зерттелетін тарихи-педагогикалық құбылыстардың мәнін ашуға, сонымен бірге уақыт пен кеңістік бойынша салыстыру жүргізуге мүмкіндік береді (яғни, тігінен және көлденеңінен). Салыстыруға арналған негіз - тарихи-педагогикалық даму сырттай және іштей, саяси, әлеуметтік-экономикалық, тарихи-мәдени, білім беру және т.б. факторлармен негізделеді. Бұл әдістің логикалық негізі бойынша, педагогикалық деректер мен құбылыстардың мәнінің ұқсастығы мен айырмашылығын қалыптастыру тәсілі ретінде аналогия алынады, оны қолдану барысында салыстырылатын объектілердің белгілерінің ұқсастығы, басқа белгілердің ұқсастығы туралы тұжырым жасаудың негізі болып табылады. Тарихи-салыстырмалы әдіс: біріншіден, бар деректердің негізінде зерттелетін құбылыстардың мәнін ашуға, ортақ және қайталанбайтын, қажетті және заңдылықты анықтауға мүмкіндік береді. Екіншіден, аналогия негізінде зерттелетін құбылыстардың шеңберінен шығуға, кең тарихи-педагогикалық параллельдер мен тұжырымдарға келуге мүмкіндік береді. Бірақ тарихи-салыстырмалы әдісті қолданудың жетістігі – құбылыстардың қарапайым ұқсастығын ғана емес, оның мәнді белгілерін айқындайтын нақты деректер салыстырылуы қажет болғанда анықталады. Тарихи-генетикалық әдіс неокантиандардың идеографиялық әдісіне жақын, әсіресе оны тарихи зерттеуде қолданудың бірінші сатысында тиімді болып саналады, себебі бұл кезде қайнар көздерден ақпарат алу, оны жүйелеу және өңдеу жүзеге асады. Сонда зерттеушінің назары жеке тарихи деректер мен құбылыстарға жинақталады. Тарихи-генетикалық әдісті қолдану Тит Ливийдің «История Рима от его основания» еңбегіне тән. Оны қолдану арқылы ресей тархы бойынша С.М.Соловьевтің және В.О.Ключевскийдің жалпылаушы еңбектері, украин тарихы бойынша М.С.Грушевскийдің, белорус тарихы бойынша М.В.Довнар-Запольскийдің еңбектері жазылған. Тарихи-генетикалық әдісті Э.Литтре, Ж.Э.Ренан, Л.фон Ранке және т.б. сияқты тарихшы-позитивистер кеңірек енгізді. Тарихи-генетикалық әдісті қолданудың үлгісі ретінде Д.И.Неусыхин және В.К.Шохин сияқты ресей тарихшыларының жұмыстарын атауға болады. Осы әдістің негізінде Д.И.Неусыхин YI-YIII ғ.ғ. Батыс Еуропа халықтары мен әртүрлі тайпаларындағы қауымдастықтың құрылымы мен сатыларын зерттеді. Автор қауымдастықтың алғашқы формаларының басқа формалараға айналуын бақылады, осыған байланысты қауымдық және отбасылық-дара жеке меншіктің әртүрлі формаларының пайда болу процестерін өндірістің құралдарына қарай зерттеді. Осы процестерді зерттеу, қауымның ішіндегі теңсіздіктің пайда болуы мен ондағы әртүрлі әлеуметтік топтардың анықталуына, қауымның көптеген мүшелерінің феодалды-тәуелді шаруаларға айналуына ықпал етті. Үндітанушы В.К.Шохин XI-XY ғасырдың ортасындағы орыс мәдениетінің ежелгі үнді мәдениетімен байланысына талдау жасады. Ежелгі Русь мәдениетіне Үндістан мәдениетімен байланысты шығыс-жерорталық мәтіндерді трансплантациялау нәтижесінде, отандық жазба мәдениеті ежелгі үнді әдеби сюжеттерімен байытылды. Ежелгі үнді тарихи шындықты меңгеру орыс кітапшасының тарихи-мәдени ойлауының перспективасын барынша кеңейтті. Тарихи-генетикалық әдістің әлсіз жақтары ретінде біріншіден, жинақталған және жүйеленген тарихи деректерді теориялық талдау рөлінің төмендеуін, екіншіден, дәл логикалық негіздің және құрастырылған категориялы аппараттың болмауын атауға болады. Осы әдіс арқылы жүргізілген зерттеулерді біріктіруге болмайды және солардың негізінде тарихи шындықтың біртұтас бейнесін құруға болмайды. Аталған әдіс тарихи құбылыстар мен процестердің бірқатарын зерттеуге келмейді, мысалы, көпшілік. Оны басқа арнайы-тарихи әдістермен бірлікте қолдану қажет. Тарихи-салыстырмалы әдіс тарихи объектілерді уақыт және кеңістік бойынша ұқсастығы мен айырмашылығын анықтау және салыстырудан тұрады. И.Д.Ковальченконың пікірі бойынша, тарихи-салыстырмалы әдістің логикалық негізі ретінде аналогия алынады, ол салыстырылатын объектілердің бір белгілерінің ұқсастығы негізінде басқалардың ұқсастығы туралы тұжырым жасалғаннан тұратын танымдық процедура болып табылады. Тарихи-салыстырмалы әдіс әртекті тарихи құбылыстарды салыстыру үшін әртүрлі тәсілдерді қолдануды болжайды. Әсіресе салыстырмалы және тарихи-типологиялық салыстыру кең қолданылады. Бірінші әдіс тарихи объектілердің пайда болуындағы ұқсастық пен айырмашылықтарды түсіндіреді. Салыстыру ұқсас формалар арқылы әртүрлі мазмұнды көруге мүмкіндік береді. Екінші салыстыру объектілердің бірдей генезисі мен дамуы жағдайындағы ұқсастық пен айырмашылықты түсіндіреді. Салыстыруды тарихи-генетикалық әдіспен үйлесімде қолдану тегі және пайда болуы бойынша, объектілердің ұқсастығын түсіндіруге және әртүрлі тарихи құбылыстардың өзара әсерін тіркеуге мүмкіндік береді. Тарихи-салыстырмалы әдіс арқылы зерттеуші аз зерттелген тарихи объектілер туралы қосымша ақпарат алады. Тарихи-салыстырмалы әдіс бұрын ежелгі грек тарихшылары мен философтары арқылы танылған болатын. Оны «тарихтың атасы» Геродот гректердің әдет-ғұрыптары мен өмір сүру салтын, парсылардың, египеттіктердің, сақтарды және тағы басқа халықтардың салт-дәстүрлерімен салыстыра отырып, сәтті қолданған болатын. Аристотель Теофрастпен біріге отырып, грек полистерінің мемлекеттік құрылуының 158 типін сипаттады және салыстырды. Аристотельдің тағы басқа тарихи-салыстырмалы шығармасы танымал – «Описание негреческих обычаев и установлений», бұл шығарма кейін жоғалып кеткен. Тарихи-салыстырмалы әдіс өзінің «жаңа демін» жаңа дәуірдің тарихи жазбасында алды. Француз ағартушылары оның жақтаушылары болды және олар тарихты объективті процесс ретінде қарастырды, оның айқын белгілері мен заңдылықтарын анықтауға тырысты.