I.1. Репродуктивті байланыстырып сөйлеудің зерттеу әдістері

Бірінші бөлімде балалардың репродуктивті сөзді қайта жасау мүмкіндіктерін анықтауға бағытталған және оған екі тапсырма қосылады.

Ø Мәтінді толығырақ айтып беру тапсырмасы

Ø Мәтінді дәл осылай, бірақ қысқа айтып беру

Экспериментальды материалды қолдану үшін әңгіме мәтіндерді пайдалану ұсынылады, есептелген жастарға сыналатын және олардың көлемiн қысқартудың орынында душар болған бейiмделулер.

Үлгі ретінде мұндай бейімделген әңгімеге (К. Паустовтың) «қоян табандары» деген мысал келтіреміз, мәтін төменде берілген.

Бір күні ата аңшылыққа орманға барды. Орманда атаға сол құлағы жыртық қоян қолға түсті. Ата мылтықпен атып жіберді, бірақ қоян қашып кетті.

Кенет бір жақтан түтін қатты тартылды. Ол тез, бұтаны орады. Дем алу қиын бола бастады. Бұл орман өрті болды. От екпіні жақындай бастады. От оның иықтарына дейін жармасты.

Атаның аяғының астынан кенеттен қоян секіріп шықты. Ата оны көргенде туғанын көргендей қатты қуанды.

Ата аңның адамдарға қарағанда жақсы сезетінін, оттың қай жақтан келе жатқанын және қалай қорғану керек екенін біледі. Ата қоянның артынан жүгірді. Ол қорыққаннан жылап жіберді: «Тоқтай тұр! Олай асықпа!». Қоян оттан атаны алып шықты. Олар орманнан көлге жүгіріп шықтыда, екеуіде шаршағаннан құлады.

Ата қоянды көтеріп алып, үйіне алып келді. Қоянның артқы табандары және іші күйді. Ол қатты күйзелді. Ата оны емдеп, өзінің үйінде қалдырды. Бұл атаның мылтықпен атқан, ормандағы сол құлағы жыртық қоян болатын.

Мәтін екі рет есепке алынады. Қайталап оқып алған соң, толық айтып беру керек (тапсырма №1). Бірінші тапсырманы орындаудан кейін, қысқаша мазмұндау ұсынылады (тапсырма №2).

Сөз түсіну қызметін дұрыс бағалау үшін, әсіресе келеңсіз нәтижелерде, балаға мәтіннің қаншалықты түсінікті болғанын білу мақсатында, балаларға мағыналы сұрақтар қойылады.

Сөйлеу өнiмін талдау, мынау алынған тапсырмаларды орындау барысында, балалар қалай мәтiннiң мағыналы өңдеулерiн жүзеге асыруын анықтауға мүмкiндiгiн бередi, олар толық мағыналы бағдарламаны қайта жасауға қабiлеттi ме, сонымен бiрге берiлген мәтiнде тiрек мағыналы буындарды ғана ерекшелеу қабiлетi бар ма, яғни. онда «үлкен мағыналы бағдарламаны» бөліп ала алады ма. Одан басқа, сөйлеу тілі өнiмі жасауға көмектеседi, балаларларды қандай өлшемде сөз аралық байланысты иеленгендiгі және қандай лексикалық, синтаксистiк. дағдыға ие болды.

Алынған талдаудың жауаптары логико - психологиялық тәсілге жүргізіледі, Н.И. Жинкина (42) бойынша және оның жетілдірілген жұмыстарындағы жолын қуушыларға (38, 39, 142).

Көрсетілген әдістеме екі жоспары бар мәтіндік хабарламаға арқа сүйейді: жоспардың мазмұны және жоспардың безендірілуі, және бұған сәйкес, талдаудың екі бағытын ескереді:

· Сөйлем типтерінiң әр түрлi беттерiнде функционалдық жүктемелерiн талдау және олардың бекітулері, әңгiменiң қамтамасыз ететiн орамдылығы.

· Мәтіннің мағыналы құрылымын талдау, семантикалық бағдарлама құру, түрлі иерархиялық предикацияның реттеліп тұратыны, логикалық әңгіменің тұтастығын қамтамассыз ететін жиынтық

Мынау әдістемеге сәйкес әңгіменің түпнұсқасы алдын ала өңдеуге душар болды, жинап келгенде оның мағыналы бағдарламасы қолайлы пiшiнге салыстырмалы талдау, көрнекi - график түрiндегі жазба(1-шi сұлба).

1 – сұлба. Мәтіннің толық мағыналы құрылымындағы мәтін сұлбасы.

1. Бір күні ата аңшылыққа орманға барды.

2. Орманда атаға сол құлағы жыртық қоян қолға түсті.

3. Ата мылтықпен атып жіберді.

4. Бірақ қоян қашып кетті.

5. Кенет бір жақтан түтін қатты тартылды. Ол тез, бұтаны орады. Дем алу қиын бола бастады.

6. Бұл орман өрті болды. От екпіні жақындай бастады.

7. От оның иықтарына дейін жармасты.

8. Атаның аяғының астынан кенеттен қоян секіріп шықты. Ата оны көргенде туғанын көргендей қатты қуанды.

9. Ата аңның адамдарға қарағанда жақсы сезетінін, оттың қай жақтан келе жатқанын және қалай қорғану керек екенін біледі.

10. Ата қоянның артынан жүгірді. Ол қорыққаннан жылап жіберді: «Тоқтай тұр! Олай асықпа!».

11. Қоян оттан атаны алып шықты. Олар орманнан көлге жүгіріп шықтыда, екеуіде шаршағаннан құлады.

12. Ата қоянды көтеріп алып, уйіне алып келді.

13. Қоянның артқы табандары және іші күйді. Ол қатты күйзелді.

14. Ата оны емдеп, өзінің үйінде қалдырды.

15. Бұл атаның мылтықпен атқан, ормандағы сол құлағы жыртық қоян болатын.

 

Л.П. Доблаевтың (41) ұсынылған түпнұсқаның алдын ала өңдеудің рәсімі жеткілікті түрде қарапайым.

Алғашқыда жеке пікірлерді нөмірлеп алу керек, себебі олар мәтінде жай сөйлем болып кездесуі мүмкін, сонымен қоса күрделі сөйлем болып келуі мүмкін, қиын сөйлем жай сөйлемге қарағанда бірнеше ойлардан тұрады. Ары қарай мәтінді оқу тәсілі ерекше жүреді, тақырыптан бастап экспериментші үш негізгі сөйлемді бөліп және сөйлемді кезекпен емес,ортасынан сөйлем тастап кетіп оқиды. Екінші сөйлемді оқып, мынадай қорытындыға келеміз, бірінші сөйлемді оқымай тастап кетуге болмайды, өйткені ол маңызды мағыналы сөйлем болып табылады. Бірінші және үшінші сөйлемдерді оқи отырып, екінші сөйлемнің толық ойды жеткізу, сөйлемнің мазмұнын ашу үшін қаншалықты керек екендігі белгілі болды. Мұндай оқудың әдiсі маңызды семантикалық сөйлемді ерекшелеуге мүмкіндік береді және сөйлемді толық айту процесіне қатысы болады.

Таныстырылған көрнекi - графикалық схема мәтiннiң мағыналы құрылымының барлық деңгейлерін бейнелеп көрсетедi: басты ой (ол үлкен төртбұрыш сұлбада таныстырылған)- әңгiменiң негiзгi ойын айтады; екінші тәртіптік предикацияға (ол квадраттармен белгіленген) –әңгіменің негiзгi мазмұнын және коммуникативті мықты ұсыныстарын т.б. береді. Үшінші тәртіптік предикацияға (овалдар), қосымша нақтылайтыны екiншi тәртiптік предикацияның мазмұнын. Үшiншi предикацияның сөйлемдері шамадан тыс коммуникативті түрде нашар бейнеленген.

Мәтiннiң негізгі мағынасын беретін екiншi тәртiптi предикация жиынтық сұлбада көрсетілген, ол мәтіннің толық мағынасын ашып көрсетіледі. Мәтiннiң қайта айтылуының баламалылық ұсынысы тап сол жаңғыртуларында мүмкiндiкпен анықталады, өйткенi олардың жаңғыртуы әңгiменiң негiзгi ойын жiберуін қамтамасыз етедi. Ол кез-келген әңгiменiң жалпы сандардан 50% шақты сөйлемді құрайды.

Жеке сөйлем бағдарламасы - әрбір мағыналы кезеңде, мәтiннiң кішкене мағыналы бағдарламасын айғыздайды. Көлбеу жолда орналасса, мынау кезеңдер мәтiннiң жеке кесiндiсiн мағыналы бағдарламаларын таныстырады. Мәтiннiң тиiстi кесiндiсi, көрнекiлiк үшiн көлбеу сол сұлбаның оң жағындағы орынды алып келедi; семантикалық қажеттi сөйлемдер сызып көрсетiлген.

Әр жолдың мағыналы кезеңдерiнiң арасында бiреуі ерекше бейнеленген. Бұл тiрек мағыналы кезең, әңгiме мағыналы кесiндiде мәтiннiң ойын, өзiн таныстырады. Мұндай әңгімеде тiрек мағыналы кезеңдер төртеу, бұлардың барлығы үлкен бағдарламаның мәтінін береді. Мәтінмен безендірілген сұлба ережеге сәйкес шығарма немесе мазмұндама жазардан алдын жоспар құрып алу керек. Бұл ұсынылған сөйлемдер мәтінді қысқартып қайта айтуын құрайды.

Мағыналы бағдарламаны таныстыратын элементтер, тікбұрыштар өзіне екi сегменттi қосып алады: жоғарғы сегмент дегеніміз хабарламаны білдіреді (ақша төлеу) ал төменгi - предикат, т.е. бұйым туралы хабар айтады. Мұндай бөлiну балалардың әңгімесінде мүмкіндікті қадағалауға, мағыналық элементтерді іс – қимылда болдыртуга көрініс береді.

Сұлбада қос мағыналы қозғалыс сызба арқылы көрсетілген: жоғарыдан төменге - мәтiннiң үлкен бағдарламасын қайта жасау және солдан оңға - аз бағдарламалар үшiн.

Балаларларда сөйлеу өнiмінің тұтастық толықтығына байланысты бағаланады және мәтiннiң мағыналы бағдарламасының элементтерiн қайта жаңғыртудың тiзбегi. Ол үшiн балалардың жауабында көрінген графикалықсхемасын бастапқы мағыналы әңгіме бағдарламасының сұлбасымен салыстыру қажет.

Негізгі дәрежесін бағалау, сөйлеу хабарламасын масштабтау байланысын келесі дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді:

· Бірінші байланыс дәрежесі- максималды. Өз бетінше жұмыс істеудің икемді үйлесімін сипаттайды (коммуникативті күшті) және тәуелділерді (коммуникативті әлсіз) ұсыныстар.Дауыстық өңдеу шектеулері мүмкіндік береді, біріншіден, бүтін структурадағы сөйлемдер құру, және екіншіден, лексико- синтаксистық құралдармен біріктіріп сөйлемді өндіру мүмкіндігі.Оларға есімдік, үстеу, сан есімдер, синонимдер, жағаулар және т.б кіреді.Мысалға: «Өзен жағалауының басқа жағында су иірмені тұрды.Ол кішігірім ағаш үйі болды».

· Екінші байланыс дәрежесі мәтін пайдалану салдарынан ғана коммуникативті күшті көп құрылымды ұсыныстар болды. Сонымен қатар, сөзаралық тіркестік құралы ретінде бір сөздің тағы қайталанып қолданылуы.Бұл сөйлеу хабарламасындағы икемді үйлесімділікті бұзады, сондықтан бұл сөйлем байланысын «қатты» деп саралайды: «Су бетінде балық көрінді. Балық күміс моншақтай жарқырады. Балық құйрығымен суды шөлпіді.»

· Үшінші байланыс дәрежесіне аграмматикалык қиындықтар, толық емес сөйлемдер үйреншікті болып табылады.

· Төртінші байланыс дәрежесі, немесе нөлдік дәрежесі,аграмматикалық ұсыныстарын болуымен сипатталады, логикалық грамматикалық бір- бірімен байланыстардың болмауы, синтаксистық қарым- қатынастың болмауы, немесе сөздік хабарламада сөйлемдердің мүлдем болмауымен сипатталады.