Тақырып 5. Неміс классикалық философиясы. XVIII ғ.соңы - XXI ғ. басындағы философия

Жоспар:

1. Қайта өрлеу дәуірінің басты сипаттары. Антропоцентризм.

2.Пантеизм: Н Кузанский, Дж Бруно, Н Коперник

3. Өнер философиясы: Данте, Петрарка. Әлеуметтік утопиялар: Мирандола, Макиавелли, Мор, Кампанелла

4. И.Канттық таным теориясы.

5. Гегельдің философиялық жүйесі. Диалектика. Фейербахтың материализмі.

 

Шығыс Еуропа елдерінде XII–XIII ғасырларда сауда, қол өнер кәсібінің және қалалардың өркендеуімен байланысты экономиканың жандануы, саяси, мәдени өмірдің, көркем өнердің күрт дамуына себеп болды. Осындай, қолайлы жағдайда мәдениеттің аса гүлденіп дамуы XV- XVI ғасырлар арасында өткен еді. Осы құбылыс Ренессанс (қайта өрлеу, түлеу, жаңғыру) деп аталады. Жаңғыру деп қадым (антика) заман мәдениетіне мирасқорлық, сол мәдениетке тән ерікті ойды жандандыру деп қана қоймай, сонымен қатар оларды қайталау ғана емес, солардан қуат ала отырып жаңа сапаға өрлеу деп ұққанымыз дұрыс. Еуропа елдерінде экономикалық өзгерістер біркелкі болған жоқ, сондықтан Ренессанс алдыменен дамыған елдерде, атап айтсақ «Италияндық құбылыс» ретінде пайда болды. Ренессанс христиан дінінің үстемдігі шайқалып, әлсірей бастаған шақта дүниенің тетігі құдай емес, адам деген көзқарасты ұстанды. Әрине жүздеген жылдар қалыптасып қалған көзқарасқа, ой жүйесіне бірден әсер ету оңаиға соқпады. Ренессанстың бастапқы кезеңі гуманизм (humanus – адамгершілік) идеясымен байланысты болды. Осы идеяны іске асырып тарату өткендегі жетістіктерді әсіресе антика дәуірінің рухани мұраларын игеруге негізделді.

Жаңғыру дәуірінің философиялыық мәдениетінің басында ұлы тұлға Данте (1265-1321) – «орта ғасырдың соңғы ақыны сонымен бірге жаңа заманның бірінші ақыны» тұрған еді. Данте өзінің «Той», «Монархия туралы», «Құдіретті комедия» және тағы да басқа шығармаларында адам туралы гуманистік ілімнің негізін салды. Данте адамның күш-қуатына сенді. Шіркеу «мәңгілік» сауалдармен айналысып, адамның күнделікті жер бетіндегі күйбің тіршілігіне қол сұқпауы керек. Барлық адамға қатысты істер (саясат, тәрбие, өнер) адам парасатына бағынышты.

Адам табиғатын Данте қосмәнді деп табады. Адам жаны пайда болысымен-ақ, онда табиғатпен құдай сипаты тоғысқан. Құдай «табиғаттың тамаша еңбегін» байқап, оны жоққа шығармай аяқтаған. Адамның қосмәнділігі, оны екі мақсатқа жетуге бағыттайды. Оның біріне адам өмірде өзінің қасиетін аша білу арқылы, екіншісіне өлгеннен кейін «мәңгілік өмірдің» рахатына «құдай еркінін қалауымен» жетеді. Дантенің ілімі орта ғасырлық діни көзқарасқа қайшы келіп, олардан қолдау таппады. Адам құдайдың ашса алақанында, жұмса жұдырығында қалатын құлы емес, оны еркі өзінде. Ол дүниедегі болып жатқан оқиғалардың себебін құдайға сілтей салмай, өзінен іздеп, соған жауап береді.

Адам бойындағы ізгілікті қасиет оның іс-әрекетінен, қызметінен көрініс табады. Адам жанынан сарқылмас байлығын, құндылығын Данте «Құдіретті комедияда» тамаша жеткізген. Осы шығармада Данте адам өмірінің өткінші, қысқа екендігін еске ала отырып, ол өзінің қабілетін осы жердегі тіршілікте ғана жетілдіре алатындығына сендіреді. Данте адамды асқақ биікке көтерді.

Оны мына жолдардан көруге болады.

Ойла, кімнің ұлысың, қандай жерден таралдың,

Туған жоқсың татуға несібесін тағы аңның,

Ерлік үшін, еңбек үшін, білім үшін жаралдың.

(М. Мақатаевтың аудармасы).

«Ізгілікті адамның» тағдырын Данте білімге деген құштарлықпен байланыстырады. Егер Данте гуманистерде рухтандырып шабыт берсе, шын мәнінде гуманистердің қозғалысы Ф. Петраркадан басталады.

«Гуманизмнің атасы» Франческо Петрарка (1304-1374) адамның ішкі-рухани дүниесіне, инабаттылығына, бірегейлігіне (индивидуальность) көңіл аударды. Өзінің «Менің құпиям» деген еңбегінде адамның қайшылыққа толы ішкі дүниесіне үңіліп одан шығудың жолдарын қарастырады.

Әсіресе XV ғасырдың гуманисі Пико делла Мирандола (1463-1494) айрықша көзге түсті. Кең таралған «Адамның намысы туралы сөз» және «Астрологияға қарсы» деген шығармаларында адамды дүниенің кіндігі деп білген. Ол адамды шырқау биікке көтерді. Құдай адамды азат етіп жаратқаннан кейін, оның еркі өзіне тиді.

Адам табиғатын құдай жаратқанмен адамдық қасиеттерін адам өзі қалыптастырады. Адамның бақыты өзінің қолында. «... Жерде адамнан асқақ ештеңе жоқ, адамда ақылменен жаннан асқақ ештеңе жоқ». Адам рухының ғажайыптылығы оның еркіндігінде. Адам өз еркімен өз тағдырына жол табады. Ол төмендеп хайуан тіршілік жасауы да, биіктеп періште де болуы мүмкін. Адам өз тағдырын өзі шешетіне кәміл сеніп, ұғынған сайын, оның табиғатқа деген үстемділігіде арта бермек.

Жаңғыру дәуірінде адамның құндылығы ерекше бағаланды. Антика дәуірінде де, орта ғасырда да адамға деген ықылас дәл осындай болмаған еді. Осы дәуірде адамның жеке басының бірегейлігі, даралығы, ерекшелігі, ақын-жазушылар мен суретшілердің негізгі тақырыбына айналды. Ұлы ақындар мен суретшілер Петрарка мен Данте, Рафаэль, Боттичелли, Леонардо да Винчи және тағы басқа өнер қайраткерлерінің Ренессанс дәуірінде шығуы кездейсоқ емес еді.

Қарастырып отырған дәуіріміздің өзіндік қол таңбасы бар философы Николай Кузанский(1401-1464) адамды «микрокосм» идеясын пайдаланып қарастырған. Микрокосм идеясы антика философиясының алғашқы кезеңінде кең тарағанын біз білеміз.Кузанскийде «микрокосм» қоршаған бүкіл табиғат дүниесін өз бойына дарытып жинаған. Адам әлемнің, универсумның бейнесі дей отырып Кузанец осы идеяны әрі қарай дамытады. Адам «кіші дүние», универсум, әлем - «үлкен дүние», ал құдай - «максимальды кең дүние» дей келіп, «кіші – үлкенге ұқсас, үлкен – (кең) максимальды дүниеге ұқсас» деп Кузанец адамды әлеммен, құдаймен теңестіреді. Кузанец адамды «құдайдың бейнесі» деген ұғым арқылы оның мәнін жоғарылатады. Адамды құдайға телиді. Адам құдай екенін Христостан көруге болады. Христос, толысқан максимальды адам. Сондықтан адамды Христос деңгейіне көтеріп оны жаратылған деуге негіз бар. Осылай түсінетін болсақ дүние жоқтан жаралмаған, себебі құдай дүниенің сыртында емес онымен бірге. Дүниенің үйлесімділігін адамнан көреміз. Адамның ой еңбегімен айналысады және өнерлі жан, сондықтан ол «екінші құдай» болуға лайықты. Сонымен Кузанский адамды құдаймен табиғаттың жетілген көрінісі деп қарастырып пантеистік (табиғат пен құдайды қабыстыру) көзқарасқа біраз жақындығының нышанын байқатты. Осы көзқарасты, кейіннен Д.Бруно дамытқан болатын.

Адам туралы келелі ой айтқан, осы заманның көрнекті өкілінің бірі, Николло Макиавелли (1469-1527) еді. Италиянның қоғам қайраткері, тарихшы Н.Макиавелли адам бағытын, іс-әрекетін түсіндіруде діни қағидалардан өзін аулақ ұстады. Ол адам әрекетінің қозғаушы күші – мүдде, ықылас деп білді. Адам барға қанағат қылмай, байлығын үстемелеуге мүдделі. Олар әкесінің өлімінен көрі байлығынан айырылғанына қайғырады. Адамдар туралы айтарымыз, олар қайырымсыз және тұрақсыз, екі жүзділікке, алдауға бейімді, оңай олжа табуға құштар дей келе Макиавелли адам табиғатының өзімшілдігіне тұсау боларлық мемлекеттік ұйымдардың қажеттілігін дәлелдейді. «Патша» атаулы еңбегінде Макиавелли мемлекет құдайдың ісі емес, адамның ісі дейді. Мемлекет кемелдене, дамудың шегіне, биігіне жеткеннен кейін, қайта құлдырайды, сөйтіп мәңгілік айналысқа түседі. Айналыс – тағдырдың ісі, немесе құдай ісі. Тағдырды, Макиавелли қажеттілік деп те атайды. Тарих, саясат тек «уақыттың өтуі» емес, ондай «тағдыр», «қажеттілік» бар ортада адам іс-әрекет жасауға мәжбүр. Сондықтан адам қызметінің табысы, жетістігі осы тағдыр – қажеттілікке тәуелді болуымен қатар, соған икемделе оның тегеурініне мойымай әрекет етуіне байланысты. Әрине тағдыр қуатты күш, осы өмірге келгендер ертеме, кешпе оны сезетін болады, және одан қашып құтыла алмайсың дейді Макиавелли «Тағдыр туралы» поэмасында. Сонымен бірге «тағдыр – құдайға» қарсы тұруға болады. «Тағдыр» біздің іс-әрекетіміздің жартысын басқарады да, қалған жартысын адам өзі басқарады. Адам тағдырға білімімен қатар өзінің күш – қуатын, еркін қарсы қоя алады деп осы күштерді Макиавелл «вирту» (virtu) – ерлік деп атайды. «Ерлік» деп мақсатқа, табысқа жету үшін керек табандылықты, ынтаны, белсенділікті, күш – қуатты айтады. Адам тағдырдың тәлкегіне көне бермей, оның алдын алып амалын тауып қарсы тұра алады. Оған жетерлік қабілет адамда бар.

Макиавелли адамның қоғамдық, әлеуметтік мәніне назар аудара отырып тарихтың бағдарын соның мүддесімен тығыз байланыстылығына кәміл сенді. Макиавеллидің гуманизмі де осында жатыр.

Джордано Бруно (1548-1600) жаңғыру дәуірінің пантеистік дүние танымын әрі қарай дамытты. Бруно философияның негізгі ұғымы (Біртұтас) бірегей. Әлем бірегей, шетсіз, шексіз, тұрақты. Әлемнен басқа ештене жоқ, өйткені ол барлық болмыс. Ол мәңгі, жасалмаған, қозғалмайды. Құдай – табиғат бірдей, заттардың тегі, заңдылығы. Табиғатпен адам біте қайнасқан. Адам соның бір бөлігі ретінде сезінеді. Адам жануарлар дүниесінен бөлініп шыға бастаған шағында, олардан артықшылығы шамалы болды. Тек іс-әрекет арқылы, сонымен қатар рухани өмірдің жандана бастауы арқылы, адамдар жануарлық негізінен алшақтай бастады.

Адамның жаны өзінің субстанциясы бойынша жануарлардың жанына ұқсас болғанымен, құрылымы жағынан айырмашылығы бар. Жанның құрылымы дене мүшелерінің құрылымымен байланыста. «Қабілетті» деген жануардың дене құрылысы адамға жетпейді, сондықтан олардың ақылы кем. Еңбек ету арқылы адам өзінің мәнін ашады.

«Құдайлар адамға ақыл мен қол сыйлады, өзіне ұқсас етіп жаратып, барлық жануарлардан артық қабілет берді». Сонымен бірге оның еркі өзінде,- дейді Бруно «Асқақтаған хайуанды аластау» деген еңбегінде. Адамның өмірі өткінші, өлім алда, сондықтан үлкен мақсат қоя біліп сол үшін қажырлы ісімен, жанын қиюға дайын болуы керек.

Томмазо Кампенелла (1568-1639) жаңғыру дәуірінің соңғы кезеңіндегі әлеуметтік философия жасай білген көрнекті философ. Кампанелланың пікірінше, «дүние – орасан зор тірі жан, ал біздер оның құрсағында өмір сүреміз. Дүниедегі барлық заттарда түйсік бар. Дегенменде заттық дүниелердің сезімдік қабілеті әртүрлі, бірінде азырақ, екіншісінде көбірек кездеседі. Адамда, сезіммен қатар ақыл бар. Ақыл арқылы адам шексіз дүниені тани алады. Адам өзінің табиғат берген қабілетін барынша жетілдіруге құштар, және осы қасиетімен жануарлар дүниесінен жоғары тұр. Кампанелла адамның артықшылығын дәлелдеуде эволюциялық дамуды жете түсінбегендіктен теологияға сүйенуге мәжбүр болған. Соған қарамастан Кампанелла, адамның артықшылығын дәлелдеуі біршама қызықты.

«Бірде бір хайуан, маймыл немесе аю қолы бола тұра отты пайдалана білмейді, тіпті оның маңынада жолай алмайды, және оны күнненде ала алмайды, тастанда шығара алмайды». «Отты пайдалану өнері адамға ғана тән, сонымен бірге жазу өнері және сол жазуды сөйлете білу, уақытты көрсететін сағатты, компасты пайдалану – осының бәрі адам рухының ашқан жаңалығы». [4]

Кампанелла адам рухын мадақтап, оны табиғаттың билеушісі, патшасы деп, тек құдаймен ғана бәсекеге түсуге лайықты дейді. Адам – дейді Кампанелла өзінің «Адам туралы» трактатында – дүниенің екінші жасаушысы сияқты, бірінші себептің жердегі өкілі.

Адамның жануар дүниесінен ең басты артықщылығын Кампанелла, тек табиғатты билейтіндігіне емес, өркениетті өмір құра білетіндігінен көре білді.

Адам қоғамдасу арқылы өз қабілетін ашып, жетілдіре алады және әділетті мемлекет құру арқылы өзінің әлеуметтік мәнін толық аша алады, - деп сенді.

Сондықтанда адамның мақсаты алдымен сондай қоғамды мемлекетті құруы оның белсенділігіне байланысты. Жаңғыру дәуірі, дүниемен сан қилы қарым-қатынаста болатын ерікті ой мен істің адамын тәрбиелеуге рухани орта қалыптастырды. Ренессанс гуманистері адамның көп қырлығын аша отырып, оның сарқылмас байлығына сенді.

Ренессанс дәуірінің ерекшелігіде осында.

 

Әдебиеттер:

1 Алтай Ж. Философия тарихы:оқулық/Ж. Алтай, А. Қасабек, Қ. Мұхамбетәли.-2-шi басылымы.-Алматы:Раритет.-2006.-310 б.

2 Байтенова Н. Ж. Философия:учебник для студ. вузов/КазНУ им. аль-Фараби; сост. Н. Ж. Байтенова.-Алматы:Қазақ университетi.-2006.-390 с.

3 Нысанбаев Ә. Философия тарихы/[ғылыми ред. Ә. Нысанбаев; құраст.: Ә. Нысанбаев, Ғ. Құрманғалиева; аударғандар: Д. Раев, А. Құлсариев].-Астана:Аударма.-2006.-484 б..-(Мәдени мұра)

4 Кiшiбеков Д. Философия:оқулық/Д. Кiшiбеков, Ұ. Сыдықов.-9-шы басылымы.-Алматы:Қарасай.-2008.-356 б.