Экономикалық конъюнктураның негізгі көрсеткіштері және олардың динамикасы

Конъюнктура (лат. conjungo – байланыстырамын, жалғастырамын), жағдаят – 1) қоғамдық өмірдің қандай да бір саласында уақытша қалыптасқан жағдай (мысалы халықаралық Конъюнктура); 2) рынокта қалыптасқан экономикалық ахуал, оны сұраным мен ұсыным арасындағы қатынас, баға деңгейі, тауардың босалқы қорлары, тапсырыстар қоржыны, өзге де эконмикалық көрсеткіштер сипаттайды. Негізгі түрлері: әлемдік рынок Конъюнктурасы – әлемдік тауар рыноктарындағы сату жағдайы, халықаралық сауданың ағымдағы жағдайы; биржалық Конъюнктура – биржада қалыптасқан жағдай. Мысалы, қор биржасындағы құнды қағаздар бағамы; еңбек биржасында белгілі бір мамандықтар мен кәсіптік мамандықтарды қажетсіну; тауар биржасында тауарлардың құндылығы, тапшылығы; валюталық биржада валюталардың бағамы. Биржадағы Конъюнктура материалдық өндіріс пен қызмет көрсетуге мұқтаждық аса өткір сезіліп отырған салаларға қаражатты қайта бөлуге жәрдемдесетін табиғи нарықтық реттегіш болып табылады; нарықтық (рыноктық) Конъюнктура – рыноктағы сұраным мен ұсынымның арасалмағымен, баға деңгейімен, тауарлардың босалқы қорымен, тапсырыстар қоржынымен сипатталатын жағдай; тауар рыногінің Конъюнктурасы – қайсыбір тауар рыногіндегі сұраным мен ұсынымның құрылымын, серпінін, арасалмағын айқындайтын факторлар мен жағдайлардың өзара әрекетінің нәтижесі; экономикалық Конъюнктура – қалыптасқан экономикалық жағдай, әлемдік шаруашылықтың, ел, аймақ шаруашылығының, тауарлар рыногінің белгілі бір кезеңдегі жағдайын бейнелейтін көрсеткіштердің жиынтығын сипаттайтын уақытша ахуал. Мұндай көрсеткіштер: өндіріс пен құрылыстың серпіні, ішкі және сыртқы сауданың, тауарлардың босалқы қорларының, бағаның, құнды қағаздар бағамының, пайданың, өндірістік қуаттардың толық жұмыс істеу деңгейінің, өндіріс пен айналыс шығындарының, жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар санының, жалақының, т.б. қозғалысы.

Нарық конъюнктурасының барлық көрсеткіштерін 4 топта көрсетуге болады:

1) Тауар ұсынысын сипаттайтын мтериалдық өндіріс көрсеткіштері;

2) Тауарға сұраныс көрсеткіштері;

3) Ұсыныс, сұранысты сипаттайтын валюталы және ақшалы-несиелік жағдай көрсеткіштері;

4) Ең үлкен концентрирленген көрсеткіштер ретінде бағалар.

Материалдық өндіріс көрсеткіштерге жататындар тауардың өнеркәсіптік өндірістегі мәліметтерді келесідей кластауға болады:

— Абсолюттік көрсеткіштер;

— Қатыстық көрсеткіштер (индекстер, т.б.);

— Жанама көрсеткіштер.

Абсолюттік көрсеткіштер. Әдетте табиғи көрсеткіштерде ғылыми-техникалық даму жетістіктеріне әсер етпейтін сипаттамасына көп маңызды тауарлардың өндірісі өлшенеді.Мысалы, металлургиялық өнімнің шығарылу, дәнді қорлар, электроэнергияның жұмсалуы, мұнайды өндіруді соған қатысты тонна, сағатына кВт, баррельде өлшенеді.

Қатыстық көрсеткіштер. Жағдайлар қатарында өндіріс көлемінің өзгерісі туралы мәліметтер сала бойынша өзіндік құн көрсеткіштер немесе экономиканың бөлек үлкен секторы негізінде құрылған индекстер түрінде жазылады. Индекстер көмегімен конъюнктураны талдау мүмкіндіктері жеткілікті шектеулі болатынын есте сақтаған жөн.

Жанама көрсеткіштер. Абсолюттік көрсеткіштер конъюнктураны бағалауға мүмкіндік бермесе немесе бұл көрсеткіштер қол жетімсіз, жанама көрсеткіштерге келеді. Оларға мыналарды жатқызуға болады: көлем немесе тапсырыс портфелі, өндірістік қуаттың жүктелу динамикасы, инвестиция көлемі және салаға қатысты жұмыспен қамтылу деңгейі және т.б. Мұндай көрсеткіштерді үлкен технологиялық циклімен машина жасау өнімдерін талдау кезінде, мысалыға кеме жасауда қолданады.

Ішкі нарықтағы сұраныс көрсеткіштер і нарықтағы тұтынушы тауарлар тұтынушылық сипатын бейнелейді және мәліметтерді өзіне көтерме және бөлшек сауданы кіргізеді, тауарлы қорлар қозғалысын, ішкі тасымалдаушы жүктердің көлемін көрсетеді. Сыртқы нарықта мұндай сұранысты көрсеткіштермен білікті импорт және білікті экспорт шығады. Бұл көрсеткіштердің өсуі тауарға сұранысының өсуін, ал төмендеуі – оның түсуін айтады.

Нарық бөлігінің төмендеуі фирманың бейберекет жағдайы болып табылады және бұл жағдайда мұқият талдауды өткізу үшін себеп болады.

Валюта және ақша-несиелі жағдай көрсеткіштері (акция курстары, есептік пайыздың шамасы, банкроттық саны және т.б.) салалық және ұлттық деңгейден нарық конъюнктурасын бағалау үшін маңызды рөл ойнайды.

Бағалар конъюнктураның маңызды көрсеткіштері болып табылады. Бағаларды 2 топқа бөлуге болады: нақты бұйымға ақшалы сипаттағы баға өзгерісі мен деңгейін, сипаттайтын абсолюттік және уақыт (индекстер) бойынша бағаның өзгерісін сипаттайтын қатыстық. Динамикада бағалар басқа барлық көрсеткіштер қозғалысына байланысты және оған факторлар әсерін бейнелейді.

Бағалық көрсеткіштерді игеру күрделі тапсырма, әр түрлі тауарлы нарықтың спецификасымен қамтылған, бір тауарға бағалық көрсеткіштердің бірнеше қатарда бар болуы, баға туралы жеткілікті және сенімді болмауы келеді.

Сондықтан бағалық көрсеткіштерді талдау кезінде нарық пен тауардың бөлшектік біліміне, барлық берілген тауарғабаға қатарын игеру, эксперт квалификациясынан талдау нәтижелеріне тәуелді есептеуді ескерген жөн.

Нарық конъюнктурасын игеру кезінде сол және басқа кездегі нарық күйін анықтау ғана емес, сонымен қатар кейінгі оның дамуының ықтималдылық сипаты болжамына, бірақ бір жарым жылдан артық емес тапсырма қойылады. Нарық конъюнктурасын болжамдайтын көрсеткіштерін талдау нәтижесінде есеп берумен жоспарлы берілгендермен шараларға мүмкіндік береді