Тақырып. Капитал құны және бағасы

Кәсіпорын үшін қаржыландырудың түрлі көздерін тарту (сыртқы және ішкі) шығындармен байланысты, сондықтан тартылған капиталдың әрдайым нақты құны болады. Бұл капитал көздері бойынша түрлі болғандықтан, кәсіпорынның осы көздерді көлемдері де, капиталдың әр түрінің құны бойынша да баламалы таңдау мүмкіндігі болады. Капиталдың әр түрін тартудың нәтижесінде оның нақты құрылымы қалыптасады және акционерлерге дивидендтер, несие үшін банктық пайыздар, инвесторларға пайыздар және т.б. түрінде нақты шығындардың қажеттілігі пайда болады. Осыдан капитал құны (немесе бағасы) дегеніміз қаржылық қорлардың нақты көлемін пайдаланғаны үшін төлеуге қажетті қаражаттардың жалпы сомасы. Капиталдың құны ұғымы ақшалай төлемдердің қатысты шамасын есептеуді ғана білдірмейді, сонымен қатар, өзінің нарықтық құнын азайтпау үшін кәсіпорынды қамсыздандыратын инвестицияланған капиталдың рентабельділік (табыстылық) деңгейін сипаттайды.

Капитал құны көрсеткішінің экономикалық мазмұны әрбір ақшалай көзден бірлік капиталды тартумен байланысты шығындарды анықтау болып табылады. Көздердің көп түрлілігі капиталдың орта өлшенген бағасын есептеу қажеттілігіне алып келеді. Капиталдың орта өлшенген құны (КҚ_орт) – жалпылама көрсеткіш, капиталды тарту мен пайдаланумен байланысты пайда болатын шығындардың қатысты деңгейі немесе барлық шығындардың жалпы сомасын сипаттайды. Былайша айтқанда, ол салынған капиталдың минимум қайтарымы.

Капиталдың орта өлшенген құнының формуласы орта өлшенген арифметикалық шамаға негізделеді, мұнда жалпы сомадағы жеке көздердің үлестері таразы ретінде болады, ал орта өлшенген шама көрсеткіші орта жылдық құнды айқындайды (%):

КҚ_орт = ∑ d_i × КҚ_i,

мұндағы d_i – жалпы сомадағы әрбір көздің шекті салмағы;

КҚ_i – і-ші көздің бағасы.

Әрбір ақша көзінің бағасын анықтауды тізбектей қарастырайық.

Меншік капитал құрамында бөлінеді:

қосымша (үстеме) капитал – құны жоқ және инвестициялық ресурс көзі ретінде қолданыла алмайды, өйткені бұл капитал кәсіпорынның активтерін қайта бағалаудың нәтижесінде қалыптасады;

артықшылығы бар акциялар – белгіленген дивиденд деңгейімен бағаланады, ол жыл сайын қандай-да жағдайларда төленеді;

қарапайым акциялар – оның бағасы (Б_қ.а.) түрлі әдістер негізінде өлшенеді, бірақ кең таралған есептеу дивидендтің болжанған деңгейін өлшеуге немесе есеп беру кезеңіндегі төленген, дивидендтердің болжанған өсіміне қарай түзетілген дивидендтік өлшеуге негізделген, формуласы:

Б_қ.а. = (Д_қ.а. / Б_арт) + ∆Д_қ.а.;

бөлінбеген пайда, капиталға айналдыру, реинвестициялауға қажетті пайда. Бұл көз ақысыз емес, өйткені салықтар мен артықшылығы бар акциялар бойынша дивидендтерді төлегеннен кейінгі таза пайда қарапайым акционерлерге барады. Бөлінбеген пайда құнын бағалаудың көбінесе кең тараған әдісі қарапайым акциялар бойынша төленген дивидендтер деңгейі бойынша бағалау болып табылады.

Заемдық капиталға енеді:

банктық ссудалар. Бұл көздің бағасы капитал тартылатын мерзім шамасына, сонымен қатар, несие бойынша пайыз шамасына және төленетін пайыздардың кәсіпорын шығындарына қосылу сипатына тәуелді. Жалпы алғанда заемдық капиталдың бағасы банктық пайыздың шамасына тең. Бірақ банктың ссудасын пайдаланғаны үшін пайыздарды өнімнің өзіндік құнына қосса, онда қаражаттың бұл көзінің бір бірлігінің құны (Ц б.с) банктық пайыздан корпоративтік салық ставкасының шамасына (С) кіші болады, яғни:

Цб.с = Цкр х (1- С)

облигациялық займдар. Баға әр түрлі әдістермен анықталады, бірақ ең тараған әдіс – пайыздық қатынаста бір уақыттағы дисконттық (ДД) және пайыздық табысты (ДП) бағалау, өйткені көбінесе облигациялар номинал бойынша емес, дисконтпен жүзеге асрылады. Облигациялық займның бағасын (ОЗБ) есептеу үшін келесі формула қолданылады:

ОЗБ = (ДД + ДП)

Егер облигациялар бойынша төленетін табыстар а) толығымен не б) бөлшектей төленсе, кәсіпорынның шыындарына қосылса, онда салықтық үнемдеу пайда болады және ОЗБ корпоративті салықтың ставкасын есепке алумен түзетіледі:

а) ОЗБ = (ДД + ДП) х (1 – С) не б) ОЗБ = ДД + [(ДП х (1 – С)]

Капиталдың шекті құны – болжамды мәндерінің негізінде есептелетін шығындар, компания бұл шығындарды қалыптасқан қор нарығының жағдайларында инвестиция көлемін өсіру үшін жұмсауға мәжбүр болады. Бұл құн өнімнің қосымша бірлігін өндіруге қажетті шекті (маржиналды) шығындарын есепке алумен есептеледі. Меншік қаражаттардың көздері шектелген болғандықтан, ірі инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшін заемдық қаражаттарды тартуға мәжбүр болады. Бұл пассив құрылымының өзгерісіне алып келеді және тәуекелдің дәрежесін жоғарылатады. Сондықтан капиталдың шекті құны тұрақты болып қала алады, бірақ тартылатын қорлардың қандай-да бір ауыспалы көлеміне жеткенде ол лезде өседі.