Мұзафар Әлімбаев - балалар ақыны

Азақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Болашақ» академиясы

Педагогикалық факультеті

Азақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

 

 

Пәні: Қазақ балалар әдебиеті

Тақырыбы: Мұзафар Әлімбаев - балалар ақыны

Орындаған: Әбекенова Г. Н.

К-14-1 тобының студенті

Тексерген: ф.ғ.к., доцент Шекен Ж.

Арағанды, 2016

Жоспар:

І. Кіріспе.

Қазақтың көрнекті ақыны - Мұзафар Әлімбаев

 

ІІ. Негізгі бөлім.

а) Жетімдік

 

ә) Ақындық бақыты

ІІІ. Қорытынды.

Әрлі де нәрлі кемел сөз.

 

ІV. Пайдаланылған әдебиеттер.

 

Мұзафар Әлімбаев - балалар ақыны

Әнші-күйшілердің, ақын-жыраулардың думан құрған өнер төрінде, солардың тәтті сазын, татымды сөзін қаршадайынан құлағына құйып өскен. Мұзағаң 5 жасында әріпті әліп деп біліп, кітап оқи бастаған. 6 сыныпта ауыл кітапханасының бір қыста 150-ден аса кітабын тауысып, «Бауырсақтан» бастап», «Батырлар жырын» ортаға ала, Александр Сергеевич Пушкиннің 4 томдығын тауысады.

Қазақтың көрнекті ақыны Мұзафар Әлімбаев 1923 жылы 29 қазанда Павлодар облысы Шарбақты ауданы Маралды ауылында дүниеге келген. Мұзафар Әлімбаев – қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің түлегі (1965), ҚазКСР-нің еңбек сіңірген мәдениет қайраткері (1978), Қазақстанның халық жазушысы (1994), Жамбыл атындағы Халықаралық сыйлықтың иегері (1996).
Мұзафар Әлімбаев 1948-1958 жылдары «Пионер» журналында, «Қазақ әдебиеті» газетінде бөлім меңгерушісі, бас редактордың орынбасары, 1958-1986 жылдары «Балдырған» журналының бас редакторы болды. Алғашқы жинағы «Қарағанды жырлары» 1952 жылы жарық көрді. Оның «Құрбыма» (1945), «Лирика» (1958), «Менің Қазақстаным» (1960), «Жүрек лүпілі» (1967), «Аспандағы әпке» (1984) т.б. жыр кітаптары нәзік лиризм мен азаматтық әуенге толы болып келеді. Мұзафар Әлімбаевтың 300-дей өлеңіне ән жазылған.
Мұзафар Әлімбаев қазақ балалар әдебиетін дамытуға көп еңбек сіңірді.
«Менің ойыншығым» (1953), «Отпен ойнама» (1959), «Шынықсаң – шымыр боларсың» (1977), «Аспандағы әпке» (1984) т.б. кітаптары қазақ балалары әдебиетіне қосылған елеулі үлес болып саналады. Сонымен бірге мақал-мәтелдерді жинау, зерттеу, басқа халықтардың мақалдарын қазақ тіліне аудару жұмыстарымен де жүйелі айналысып келеді. Сын және зерттеу саласында бірнеше еңбектер жариялап, әлем әдебиетінің кейбір үздік шығармаларын қазақ тіліне аударған. Ол қазақшаға тәржімелеген В. Маяковский, Ю. Тувим, С. Михалков, А. Барто, Қ. Мұхаммади, А. Қыдыров, М. Сингаевский, Т. Махмуд, С. Баруздин, т.б. өлеңдерін кішкентай оқырмандар сүйіп оқиды. Ақынның өлеңдері әлемнің 38 тіліне аударылған. Мұзафар Әлімбаев жас буынға арнап көркем шығарма жазумен ғана шектелмеді. Ол қазақ балалар әдебиетіне толассыз кадр тәрбиелеген «Балдырған» журналын өз қолымен ұйымдастырып, ширек ғасыр үлгілі басшылық жасады. «Балдырған» балалар әдебиеті үшін оқушы мен жазушы арасындағы алтын көпір іспетті болғанын айтуымыз керек. Аталмыш журнал арқылы М. Әлімбаев кішкентай оқушыны ұлағатты сөзге тәрбиелеп қойған жоқ, оларға шынайы көркем шығарма сыйлайтын жас таланттар тәрбиешісіне де айналдыра білді. Балалар әдебиетінің көптеген өкілдері әдебиетке келу жолында өздеріне ақын Мұзафар Әлімбаевтың шапағаты тигенін мақтанышпен баяндайды. Жетекші дарынның сондай бір қызық мінезі – жас талаптың тұсауын кесумен шектелмей, оның шығармашылық жолын ұдайы қадағалап, бет алысын бақылап, сын мақала жазып, бағдар сілтеп отыратын жақсы қасиеті бар. Ақынның Қ. Ыдырысов, М. Жаманбалинов, Қ. Мырза Әли, Ж. Смақов, Ә. Дүйсенбиев, Қ. Баянбаев, Е. Өтетілеуов, Е. Елубаев, С. Оспанов, т.б. іні-қаламгер жөнін-дегі мақалалары осындай тәрбиелік мәнге ие.

Әкеден 8 жаста, шешеден 13 жасында айырылып, «Туар-тумастан тоналған ұрпақтың өкілі…». Сол тұста жетімектің кім екенін, жетімдіктің зіл мен мұң екенін анық та толық сезді. 1932-33 жылғы алапат аштықты көлденең көзбен көріп емес, өз басынан өткерген. 1937 жылдың сталиндік сойқанында халықтың зиялы ұл-қыздарын зорлық-зомбылықпен оққа байланғанын өз көзімен көріп, үрейі ұшқан ұрпақ. Осы тұста тырнақалды өлеңін жазды.

Өкінемін ерте өмірдің өткеніне,
Көре алмай қызығымды кеткеніңе.
Өзгелер өз баласын еркелетсе,
Жетімдік сүйегіме жетпеді ме?!

Мұзафар Әлімбаевтің «Аспандағы әпке» жыр жинағына 1984 жылы Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығы берілді. Бұл – балалар әдебиеті өкіліне берілген ырымалды баға еді. Дарын мөлшері, қаламгер қадірі ресми атақ-абыроймен де өлшене бермес, әйтсе де, сөздің расы сол – Мұзафар Әлімбаев қазақ балалар әдебиетінің көрнекті өкілі. Әсіресе, соңғы отыз жыл уақыттың әдемі, шабытты сәттерін ақын қазақ балалар әдебиетіне бағыштады.

Осынау жылдары ол балалар әдебиетіне ақын, жазушы, аудармашы, теориялық тұжырымдар айтар әдебиетші, зерттеуші, тәрбие туралы ойын бөлісер педагог болып атсалысты. Осының баршасы Мұзафар Әлімбаевты қазақ балалар әдебиетінің жетекші дарыны деп тануға себепкер.

Ақын шығармашылығы жанрлық жағынан бай. Әркімнің дарын қуаты, бейімі әр қилы. Біреу бейімін белгілі бір жанрдан іздеп, жанрға маманданса, екінші біреу өзін бар жанрға баулып, мәпелеп жүргені. Мұзағаң осының соңғысына жататын қаламгер. Ақын шығармаларында өлең, тақпақ, ертегі, өлең-ойын, санамақ, синоним сөздер, өтірік өлең, айтыс, мазақтама, ән өлеңдері, жұмбақ, лотогрифтер, қарама-қарсы қызық сөздер, адас атаулар, метограммалар, шарадалар, жаңылтпаштар және т.б. «ішкі жанр» үлгілері ұшырасады. Мұның өзі ақынның ізденіс аясын, білім өресін аңғартатынына дәлел болса керек. Сол мол жанрлық үлгіні танытатын өлеңдерден шынайы балалар ақынының кішкентай оқушы танымының қабылдау мүмкіндігіне саналы бейімделуін байқаймыз. Өлеңдер мейлінше қарапайым, бірақ, ойлы, мақсатты, тәрбиелік нысанасы айқын. Әр сатыдағы оқушылардың жас мөлшеріне сай лексиконды таңдап ала отырып, қандай күрделі ойды да аз буынға сыйғыза айтып бере білу де осы бейімделудің көрінісі. Мысалы, «Мұнар басқан күз, Сарғыш тартқан түз», «Ауладағы мұз, Ауадағы сыз», «Қамбадағы дән, Тандырдағы нан», «Күз нышандары» деген атпен берілген, небәрі екі жолдан тұратын өлеңдер барынша қарапайым бола тұра, ең кішкентай оқушының өзіне табиғат маусымының негізгі белгілерін сурет қарекеттерін нақты жеткізіп береді.

Мұзафар Әлімбаевтың тағы бір ерекшелігі – ел аузындағы елеулі ертегі, аңыздарды тере жүріп, жаңғырта жырлауы, халық шығармашылығындағы ғажап үлгілер дәстүрімен өзі де жанынан аңыз, ертегілер, күлдіргі жырлар тудыруы. «Қос керенау», «Кім ұтылды, кім ұтты?», «Жақсыбай батыр мен Елпекбай», «Алшынбай мен Шөже» т.б. өлеңдер осының айқын дәлелі.

Сондай-ақ Мұзафар Әлімбаев өлеңдерінде мақал-мәтелдік, афоризмдік жолдар, тұтас орамдар жиі ұшырасады. Мұның өзіндік себептері бар, ол ұзақ жылдар мақал-мәтел жинап, құрастырып, аударып, жанынан шығарып, сөз маржанын халыққа ұсынып отырды. Сондықтан мақал-мәтел М. Әлімбаевтің ақындық мәнеріне нәр қосты.

Жалаң талантпен жазатындар да аз емес. Мұзафар Әлімбаев өлеңді біліммен де жазады. Оған ақынның бала психологиясын, таным процесін жете зерттеуі себеп болды. Ақын оқырмандарын ғылым мен техниканың соңғы жетістіктерімен хабардар болуды міндеттейді. Мәселен, ақын стюардесса еңбегінің мәнін ашып, мүмкіндігінше оны «Аспандағы әпке» деп баламалапты. «Аспандағы әпке» деп кезекті жинағына атау етіп беруі де жаңа баламаны балалар санасына сіңіре беру ниетінен туындағандай.

Мұзафар Әлімбаевтің бұл кітабында ғылым мен техниканың соңғы жаңалықтарына сүйене отырып жазылған өлеңдері мол. «Аспандағы әпке» кітабы негізінен мектеп жасына дейінгі балдырған мен бастауыш сынып оқушыларына арналып жазылған. Теориялық еңбектерге табан тірей айтсақ, бұндай жас мөлшердегі бала – зерттеуге көне бермейтін, көркем әдебиетті қабылдауы қиын орман. Халықтық педагогика тәжірибесі мен поэтикалық өнер теориясын ұдайы қадағалайтын, балабақша мен мектеп оқушылары арасында кездесулерде жиі болып, кейіпкерін жіті зерттейтін ақын сондай қиындықты жеңіп, оқырмандарына жап-жақсы шығарма ұсына алды.

Әдебиетте жемісті еңбек етіп келе жатқан көрнекті ақын Мұзафар Әлімбаев шығармашылығы жөнінде көп ойлардың бәрі бір пікірге сияды. Халқымыздың әрлі де нәрлі кемел сөзі белгілі бір қаламгердің жас мөлшеріне қарай емес, дарын қуатына, таланттың гүлденуіне орай айтылуға, қолданылуға тиісті.

Мұзафар Әлімбаев – шығармашылық жолда «жас ақын» деген ұғымды өте тез жаңалап, әдеби процеске әу дегеннен белсене араласқан қаламгердің бірі. М. Әлімбаев жүріп өткен ақындық жол, поэтикалық мектепті ұзыны мен көлденеңінен көз тігіп, жіті сарапқа салсақ, ақынның балалар әдебиеті өкілі ретінде кемеліне кейінгі кезде, атап айтсақ, «Аспандағы әпке» тұсында келгенін қапысыз көрер едік. «Аспандағы әпке» әріректегі «Балдәурен шіркін балалық» (1973), «Шынықсаң – шымыр боларсың» (1977) кітаптарындағы өлеңдерімен салыстырар болсақ та, ойы озық жатқанын, жырының жұмырланып, ұйқасының шымырланып шыққанын көрер едік. Кемелдік – жасқа қарамайтын, шығармашылық мүмкіндікті айқындайтын өлшем. Мұзафар Әлімбаев – қай уақытта да жыр-бәйгесінде өзіндік орнын алып келе жатқан ақын. Сөйте тұра, балалар ақыны ретінде оның талантының шын гүлдеп, еркін ашылуы – соңғы жылдары. Мұның баршасы, оның ұлғайған жасына қарамай, тынымсыз ізденуінің жемісі болса керек. Ақсақал ақын бүгінде де жемісті еңбектеніп келеді.

 

Сөз соңын Мұзафар Әлімбаевтың «Толып жатыр жекжаттары біреудің»атты өлеңімен қорытындылағым келеді:

Толып жатыр, жекжаттары біреудің.
Дей алмаймын: " Тумам аздан жүдеумін"
Он туысы татымаса бір досқа,
Неменеге күпінеді құр босқа?!
Туысым аз, көп те емес достарым,
Бағым деймін тағдыр адал қосқанын.
Достарыммен бақыттымын... солардың
Адалдығын өзім де ылғи қоштадым.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Аспандағы әпке: өлеңдер, ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар. –Алматы: Жалын, 1982. – 136 б.
2. Таңдамалы: Екі томдық. – Алматы: Жазушы, 1983. – 1 т. – 384 б.; 2 т. – 366 б.
3. Өмір. Өнер. Өнерпаз: эссе, естеліктер, ой-толғамдар. – Алматы: Өнер, 1990. – 460 б.
4. Шынашақ: қазіргі қазақ балалар поэзиясының антологиясы. – Алматы: Балауса, 1992. – 542 б. / К. Баянбаевпен бірге.
5. Хат. – Алматы: Санат, 2005. – 230 б.6.

6. “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы:2010 жыл.

7. Алтын сандық: Ел аузынан «Балдырған» журналында жарияланған ертегілер, мысалдар, аңыздар./ Құраст. М. Әлімбаев, К. Толыбаев.-Алматы: Мектеп,1984 ж.-184 б.