Туыстық атаулардың этноментальдық ерекшеліктері

 

Рухани лексиканың бір тобы – туыстық атаулар. Жалпы туысқандық қатынастар жүйесі қандай да болмасын халықтың рухани мәдени өмір сүру салтымен тікелей байланысты қалыптасқан құндылықтар жүйесі болып табылады.

Қазақ халқының дүниетанымдық моралі бойынша, азаматтың үш жұрты болады: өз жұрты, нағашы жұрты және қайын жұрты. Бұл үш жұрттың туысқандық қатынас жүйесі былай өрбиді: Жеті ата: 1) әке, 2) ата, 3) әз ата (бұл үшеуі - Аталар) 4) баба, 5) тектін, 6) төркін, 7) тұқиян (бұл төртеуі – Бабалар). Бұл жүйелердің жиынтығынан «ата-баба» макрокомпоненті құрылады. Бұдан үш ағайын 15 ұрпақ тарайды. а) немере ағайын: 1) бала, 2) немере, 3) шөбере, 4) шөпшек, 5) өбере; ә) жамағайын, 6) туажат, 7) жүрежат, 8) жекжат, 9) жұрағат, 10) жамағат; б) қалыс ағайын: 11) өркен, 12) әулет, 13) зәузат, 14) жаран, 15) қалыс.

Ата-бабамыздың этномәдениетінде аралары жеті атаға толып, өсіп-өнген аталар рулы елге ұласу рәсімін атап өтетін дәстүр болған. Ол үшін жеті жұртты куәға тартып, яғни жеті рудан кісі шақыртып, ала арқан керіп, ала жіп аттап, боз бие шалып, аталастығымызды ұмытпайық деп, бармақтарын қанға малып, елдік ұран мен таңба белгілесетін рәміз болған. Мұны өз заманындағы дала заңдылықтарының моральдық кодексі яғни, рулық мәртебе алуы деуімізге болады. Жалпы туыстық жүйедегі өзек ұғым ру сөзі. Ә. Қайдар ру этнонимінің этимологиясын ұр [ur] көне түркілік қабат потомство «ұрпақ», род «тек», «тұқым», семья «ұрық» семаларымен мағыналық өріс шеңберінде түсіндіреді [Ә. Қайдар, 267].

Кейбір туыстық атаулар туралы ғылыми түсінктемелер берер болсақ:

Аға. XV-XVI ғасырларда аға сөзінің осы күнгідей «бірге туғанның не туысқанның ішінде еркек кіндіктің жасы үлкені» деген негізгі мағынасы болған. Бертін келе, XVIII-XIX ғасырларда, бұл сөздің «қолбасшы, әскери басшы» мағынасы солғындап, ол ауыспалы мәнде қолданылған «жасы үлкен, сыйлы, құрметті адам» деген ұғымда жиірек жұмсала бастаған.

Ортағасырлық түркі ескерткіші «Шейбанинамені» зерттеген шығыстанушы И. Березин мынадай пікір келтіреді: «Осман түріктері аға сөзіне «әскері мырза (әмірші), бастық мырза» деген мағынаны берген». Орта ғасырлардағы хан сарайында есік аға (ишик аға) жоғары лауазым да болған: «ишик аға – «сарай есіктерінің» биік табалдырығының бас күзетушісі, кемеңгер, орта ғасырлардағы хан сарайындағы жоғары мәртебелі қызмет иелерінің бірі [Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII вв.]. Ертеректе қазақ қауымында да аға сөзі басшыға, оның ішінде әскери басшыға қарата айтылатын дәреже, лауазым мағынасын берген. XIX ғ. I жарт. Махамбет ақынның тілінде:

Сон шерулі қол болса,

Батырлар болар ағасы

немесе

Доспамбет жыраудың тілінде:

Азаулының Аймәдет ер Доспамбет ағаның

Хан ұлына несі жоқ?

Би ұлынан несі кем? – деген жолдар бар.

Мұндағы аға сөзі Доспамбет батырдың көркем эпитеті емес, ол қызметті ер сөзі атқарып тұр, бұл жердегі аға – басшы, қол басы деген ұғымда келген атау. Сонымен қатар батырлар жырында:

Жүрмеймісің, құрдасым,

Қол ағалық қыламын, - деген жолдарда қол ағалық тіркесі кездеседі. Мұнда да қол аға «әскери басшы, қолбасшы» деген ұғымда жұмсалған. Түркияда бұрын аға титулы әскери адамдарға, коменданттарға, янычарлардың бастықтарына берілетін атақ болған.

Аға сөзінің белгілі бір әскери топтың (құрамның) басшысы деген атақты білдіргендігін XVI ғасырда қазақтан шыққан тарихшы – шежіреші Қадырғали би Қосымұлының «Жами-ат-тауарих» атты шығармасынан да көреміз. «Уа мүгеті баһадур мың кішінің бегі ерді, йани мың ағасы». Мұнда бек сөзімен аға сөзін синоним етіп ұсынған. Дәлірек айтсақ, аға сөзі парсыша әмір мен түркіше бек сөзідерінің қазақша баламасы етіп жұмсаған.

Аға сөзінің бір кездегі «бас, басшы» деген мағынасы ертеректе қалыптасқан ел ағасы, отағасы (қазірде біріккен сөз) деген тіркестердің бар екендігімен де дәлелдене түседі: ел ағасы – белгілі бір қауымның басшы адамы, отағасы – бір шаңырақтың басты адамы, иесі. Кейін отағасы сөзінің мағынасы жалпыланып, «жасы үлкен ер адам, сыйлы адам» дегенді білдіруге жұмсалып кеткені және көбінесе қаратпа сөз ретінде жұмсалатын болғаны байқалады. Ауыл ағасы, жігіт ағасы деген тіркестер де осы сияқты.

Бәйбіше атауы бәй және біше сөздерінен бірігіп жасалған. Қазақ тілінде бәй сөзі түркі тіліндегі бэг, бий сөздерімен төркіндес келіп үлкен адам мағынасын білдіреді. Ал ұйғыр, қарашай балқар, ноғай, татар тілдерінде «үй бичее», биче, біче түрінде ұшырасып «әйел» деген мағынаны білдіреді. Сонда бәйбіше атауы үлкен әйел деген мағынаны білдіреді.

Қарындас сөзі бүгінге дейін екі мағынада қолданылып келді. Осы күнгі әдеби нормадағы актив мағынасы «ер адамның жасы кіші әйел жынысты туысқаны» және жалпы ер адамға байланысты айтылғандағы жасы кіші әйелдің атауы. Бұл сөздің түпкі мағынасы, орта ғасырлардағы түркі ескерткіштері тілінде айқын көрінеді: қарундаш (қарындаш) сөзі бір құрсақтан шыққан аға–іні дегенді білдірген. Бұл дәйектемелерге қарағанда, қарындас сөзінің о баста «бір құрсақтан шыққан аға-іні, қарындас, сіңлі» деген нақты мағынаны бергені, оның «жалпы туыс, рулас, елдес, жұрттас» мағынасы ауыспалы екендігінен байқалады. Қадырғалы бидің шежіресінде қарындас сөзін руластар, туыстар мағынасында қолданады да, жасы кіші әйел бала ұғымын қыз қарындаш деп береді: Қутуқут найан(ның) бір ападан екі қыз қарындашы бар еді [Радлов В., 175].

Қарындас сөзі жалпы «туысқандар, руластар» деген мағынамен қатар, одан да гөрі жақындау туыстықты – аға-інілікті білдіру үшін де қолданылған. Бұл, әсіресе, көне түркі жазба нұсқаларында «туысқан адам, бір жұрттың адамы, бір қарыннан шыққан адамдар» деп көрсетілген. Қазақ тілінде де бұл сөз бұрын жалпы «туысқандар, руластар, аға–іні» деген ұғымда жиірек қолданылған. Махамбеттің:

Тар қолтықтан оқ тисе,

Тарыққанда қайрылар

Қарындасым менде жоқ - деп отырғанында, ол әйел жынысты жасы кіші туысын емес, өзінің соңынан еретін, өзіне демеу болатын туыстарды айтып отыр, яғни ол өзі бастаған көтеріліс үшін «жолы жіңішке әйел туысын емес, қалың ағайынды» іздеп отыр.

Ұлы Абай атамыз да бұл сөзді бірнеше рет жалпы «ағайын, туыс, рулас, тіпті ұлттас» мәнінде қолданады: Қарындас қара жерге тыға алмай жүр. Осы қуаныштың бәріне қазақ қарындастың ортасында.

Немере – ұлдың не қыздың баласы (ұлы, қызы); Бұл сөз қазақ тіліне және де басқа да түркі тілдеріне парсы тілінен ауысқан. Парсы тілінде нәбире түрінде дыбысталып, «баланың баласы» деген ұғымды білдіреді. Бұл сөз қазақ тілінен басқа, өзбек тіліне набира, невара, ұйғыр тіліне нәврә, қырғыз, қарақалпақ тілдеріне немире, немере түрінде қолданылады. Немере - ата, әже үшін өте ыстық. Көбінесе олар тұңғыш немересін бауырына салып, «өз балам» деп өсіреді.

Шөбере – немеренің баласы. Қарт адамдар үшін бұл ұрпақтың орны мүлде бөлек. Олар қазақ дәстүрі бойынша кішкентай шөберенің алақанынан су құйып ішеді. Шариғат бойынша шөберенің қолынан су ішкен адамға о дүниеде жеңілдік жасалады. Шөберенің баласы «шөпшек», шөпшектің баласы «немене» деп аталады. Жеті атаның соңы неменемен аяқталса керек.

Жеңге - ағаның әйелі. Ол жасы үлкендер үшін — «келін», жасы кішілер үшін -- «жеңге», «жеңеше». Қазақ дүниетанымында жеңге өзінен кіші қайнылары мен қайынсіңлілерін өз атымен атамай, оларға «мырза жігіт», «ерке бала», «сырғалым», «шашбаулым», «бойжеткен», «күлім көз» сияқты өзінше ат қоятын болған.

Қазақтың рухани мәдениетінде жеңге қыз бен жігітті таныстыру мен табыстыруда үлкен тәрбиелік қызмет атқарған. Оларға махаббат құпияларын үйреткен. Сол қызметі үшін олар қыз, жігіттен сыйлық та алатын болған. «Қалмады қолда жүзік, белде белбеу, жеңгесін қызды ауылдың сыйлай – сыйлай» деген өлең жолдары осындайдан туса керек. «Жеңге» лексемасының қандай жолмен пайда болғандығы жөнінде П.Ерусланов деген ғалым 1845 жылғы мақаласында жариялайды. Ол шығыс татарлары тілдеріндегі кейбір сөздерге талдау жасау үстінде «енгга» (бізше – жеңге) сөзінің төркініне тоқталады. Оның ойынша, көрсетілген сөз екі түбірден құралған, біріншісі –енг («бөтен» мағынасында), екіншісі ока/«апа» мағынасында жұмсалады. Бұл шындыққа сәйкес, өйткені қазақ тілінде де «бөтен», «бөгде» сөздерін «өңге» тұлғасымен ауыстырып қолданатынымыз белгілі. Ал «апа» сөзін «ака» деп айтушылық басқа түркі тілдерінде жиі ұшырасатын құбылыс. Ендеше «Енг ака» тіркесі біріге келіп, черемис татарары тілінде «енгга» болып қалыптасса, қазақ тілінің өзіне тән фонетикалық заңдылықтарына сәйкес «жеңге» сөзіне дейін өзгеріске түскен тәрізді. Өзгеру үлгісі былай болған: енг + ака > енгка > енгга > женга > женге > жеңге.

Абысын – ағайынды жігіттердің әйелдері. «Ағайын тату болса, ат көп, абысын тату болса, ас көп» дейді халық мақалы. Абысын» атауы В.В.Радлов сөздігінде: «абы» қойбол тілінде біздегі «әйел» сөзінің орнына қолданылатындығы көрсетіледі.

Ал Л.З. Будагов сөздігінде «абысын» тұлғасына жақын «епчи» сөзі «әйел» мағынасын беретіндігі көрсетіледі. Мұндағы «е» дыбысының орнына «а», «пі»- ның орнына қолданылған «б» және «ч»- ның «с» дыбысына сәйкестігі – түркі тілдеріне ортақ заңдылық. Сондықтан да басқа түркі тіліндегі «епчи» сөзінің қазақ тілі дыбыс заңдылығына сәйкес «абсы» болып айтылуы дау тудырмайды. «Абсы» - ның абысын тұлғасына дейін өзгеруі қазақ тілінде қатар келген екі дауыссыз ортасына қысаң дауысты «ы» не «і» дыбыстарының қыстырылуы немесе соңғы «н» дыбысын есім тудыратын қосымша десек, бұл сөздің төркіні түркі тілдерінің көпшілігіндегідей әйел мағынасын беретін «абы» не «епчи» сөзінен екені күмән тудырмайды [Будагов Л.З., 175].

Бажа – апалы-сіңлілі қыздардың күйеулері. Бажа лексемасына қатысты қазақ дүниетанымында «екі аяқтыда бажа тату, төрт аяқтыда бота тату», «бажа бажаны көрсе басы қышыйды», «құс жаманы - шажа, ілік жаманы - бажа» - деген сияқты мақал-мәтелдерді кездестіруге болады.

Бажа сөзі кейбір түркі тілдерінде қырғызша - бажа, түркменше - бажа, өзбекше - божа түрінде ұшырасады.

Түркі тілдерінің ішінде якут тілінің дерегі басқаша мәлімет береді. Мұнда «база» тұлғасы «келін» мағынасында жұмсалады. Ал маньчжур тілінде «баша» сөзі балдыз мағынасында қоланылады. Ол маньчжур тіліне монғол тілінің әсерінен енген болса керек. Өйткені жазба монғол тілінде - бачаган, монғолша сөздікте багон, бурят тілінде басага тұлғаларында жұмсалып «қыз», «қыз бала» мағыналарында қолданылады.

Сонымен «бажа» сөзінің тууына себепші болған монғол тілінде «қыз» мағынасын беретін «бачаган» болуы лайықты. Бұл тұлға басқа тілге енген сайын өзінің семантикалық мағынасына өзгеріс енгізіп отырған.

Сөйтіп, «бажа» сөзінің төркіні монғол тілі екен де, тұңғыш мағынасы «қыз» дегенді білдіріп, одан кейінгі кездерде «балдыз» ұғымын, басқа тілдерге ауысқанда балдызға үйленген ер адамдарға «бажа» аты ауысқан деуге болады.

Балдыз - әйелінің інілері мен сіңлілері «балдыз» деп аталады.

Ертедегі түрік жазба ескерткіштерінде әйелдің сіңлілері - «балтыр» тұлғаларында айтылған. «Балдыз» сөзімен тұлғалас сөзді якут тілінен кездестіруге болады:

балыс - 1. жас жағынан кіші адам;

2. қ арындас.

Монғол тілінде: балчүр – кішкентай (адамға қатысты) немесе жас, нәзік. Сөйтіп, «балдыз» сөзінің архайкалық тұлғасы түркі, монғол тілдерінде ортақ екен де, алғашқы мағынасы - кіші, жас дегендерді ұғынтыратын сияқты. Жезде мен балдыз бір-бірімен өте тату болады. Балдыз жезде үшін ең жақын және ең жанашыр адамдар деп есептеледі. Дәстүр бойынша балдыздары жезденің құлағынан тартып ойнайды. Еске алатын бір жайт – қазақ тілінің жергілікті тіл ережелерінде балдыз сөзі тек қыз балаларға ғана қолданылады. Бұл әсіресе, Алматы, Жамбыл облыстарын мекендеген қазақтар тілінде жиі ұшырайды.

Қайын, қайын жұрт. Қазіргі тілімізде қайын ана, қайын ата, қайын ене, қайын аға, қайын іні, қайын бике, қайын сіңлі сияқты тіркестерде қолданылатын қайын сөзі әуел баста тек әйелдің туыстарына ғана қолданылған болуы керек. Кейін қайын сөзі екі жаққа бірдей ортақ болып кеткен сияқты. Олай болу себебі, қайын сөзі о баста қатін (қатын) деген сөзден шыққан. М. Қашғаридің сөздігінде коаһпадип (қайынаға) деп тек күйеу жігіт әйелінің туыстарына ғана айтылатындығы көрсетіледі [Л. Покровская]. Сөйтіп, «қайын» сөзін «қатын» сөзінің фонетикалық өзгерген формасы деп топшылауға болады. Түркі тілдеріндегі туыстық атауларды зерттеуші Л.А. Покровская да қайын сөзін қидан (қатын) сөзімен жақындастырып, бұл атаудың кейбір түркі тілдерінде тек әйел жағынан болған туыстарға ғана айтылатындығын көрсетеді [Арғынбаев Х., 83].

Құда – құда/қаза, құдағи/қазағый сөздері қазақ, қарақалпақ, өзбек, ұйғыр, башқұрт, азербайжан, алтай тілдерінде үйленген жігіт пен күйеуге шыққан қыздың туыстарының бір-біріне туыстық қатынасын білдіретін атау.

Монғол тілідерінде худалдаа, худалдаған сөздері «сауда, сауда істеу, сауда ісімен шұғылдану», худалдаачин, худалдааш - «саудагер» деген мағыналарда қолданылады. Көне араб сөздігі Мухадиматта бұл сөздің саудаға байланысты қолданғандығын көрсетеді. Біздің ойымызша, құда сөзінің туыстық мағынасы оның сатушы деген мәнінен шығып, осы мағынада монғол тілдерінен ауысып келген болуы керек.

Бас құда - қазақтың рухани дүниетанымында құдалық жолмен келген адамдардың үлкенін осылай атайды.

Бесік құда - ұл мен қызын бесіктегі кезінде атастырған құдалар. Кейбір аймақтарда бесік кертпе құда, бесік кертті құда сияқты сөз варианттарымен де ұшырасады.

Бел құда - ұл мен қызын бесіктегі кезінде атастырған құдалар. Құдалардың бұл түрі ел ішінде құрсақ құда, қарын құда, қызылдай құда сияқты сөз варианттарымен де кездеседі.

Қарсы құда – бір-бірімен қыз алысып, қыз беріскен қат-қабат құдалар.

Жанама құда - бас құданың жанына еріп келген жора-жолдастары.

Ертеректе қыз бен жігіттің әкелері бір-бірін бауыздау құда деп те атаған. Мұны мына бір этнографиялық этюдттен аңғаруымызға болады. Ертеде құда түсуге байланысты мәселе әбден шешіліп болғанда, құдалық бұзылмау үшін сеттесіп, бата қылысқан. Ол үшін ақсарбас айтылып, оның бауыздау қанына қол батырып, бас құдалар бата бұзбауға серттесіп, уәдені бекітеді. Бұрынырақта қойдың бауыздау қаны құйылған ыдысқа екі жақтың бас құдалары найзаларының ұштарын батырысып, “қанымыз қосылды, туысқан болдық” деген ишаратты білдіру үшін қанды бөліп ішетін әдет те болған. Бас құдалардың халық арасында “бауыздау құда” атануы да осыдан болса керек.

Қазақ халқының рухани мәдениетінде құдалар өте сыйлы, құрметті адам саналып төрде отырған. Оған арнаулы мал сойылып, бас, жанбас тартылған. Халық «құданы құдай, десті періште қосады», «құда мың жылдық» дейді. Мұның себебі құдалардың өздері өмірден кетсе де, оның құдалық аты руластар арасында көп жылдар бойы ұмытылмайды. Кейде ежелгі құдалар бұрынғы құдалық сыйластықты жалғастыру үшін тағы да құда түсіп, қыз алып, қыз беріседі. Мұны «сүйек жаңғырту» дейді.

Қазақта қандас туыстық әке тарапынан ғана жүргізілгендіктен жиендерді бөтен ру деп есептеген. Сондықтан да халық «жиен ел болмас, желке ас болмас» деп, оның туыстық алшақтығын айтса; жиендер «жиен неге ел болмас, малы болса, желке неге ас болмас, майы болса» деп өзінің нағашы жұртымен де туыстықта болғандығын көрсетеді.

 

Тапсырма.

1. Мәтіннен туыстық атауларға қатысты лексикалық бірліктерді теріп жазыңыз.

Абай жете түсіне алмады. -Қалай дейсің, Байтас аға? Ойке апа деп кімді айтасың?..... -Бәсе, Телғара ғой... жаным-ау, мынау... Телғара! Әпкеме айтайыншы, - деп тағы бір жас қатын, жеңге де үлкен үйге қарай ұмтылысқан. Сағынған баласының келер мөлшерін Байтас кеткеннен бері шешесі Ұлжан да есептеп, осы бүгінге ұйғарып жүр еді. Қырықтың ішіне жаңа кіріп, семіз тартып қалған сар-қызылбәйбіше жаңағы дауыстарды түгел естіді. Өз үйінен шығарда, төрде отырған енесі Зерені де хабарландырып, сүйемелдеп ерте шықты. Құлағы көптен мүкіс тартқан кәрі әжесініңең бір жақсы көретін немересі Абай-ды. Әкесінің қасында тұрған Майбасар мен соның атшабары екен. Майбасар - Құнанбайдың тоқал шешесінен туған інісі. Тонтекеңнің жиенімін деп тұр ғой! - десіп, Абайдың нағашыларын есіне алысты. Бел құда, бесік құда деген шірік салт жойылатын кез жетті.

2. Салыстырмалы-тарихи әдіс негізінде қыпшақ тобындағы туыстық атаулар жүйесін оғыз, бұлғар және қарлұқ тобындағы туыстық қатынастар жүйесімен салыстыра отырып, өзіндік ерекшеліктері мен ұқсастықтарын айқындайтын жіктелім үлгісін жасаңыз.

3. Қазақ тіліндегі алыс және жақын туыстық қатынастар жүйесін білдіретін лексикалық бірліктерді кесте негізінде түсіндіріп беріңіз. Осы алған түсініктемеңізді жеті ата ұғымымен қалай байланыстыруға болады?

4. Түсіндірме сөздік негізінде мағына көлемі мен сөз мағынасы арқылы берілетін ақпарат көлемінің өзара байланыстылығын, сәйкестігін көрсетіңіз.

ДӘРІС 4