Тас тҮрмені жарып шыҚҚан тарлан сӨз 13 страница

Құрметті "тергеушім", қылмыссыз адам жазаланбайды. Егер Биғаділ өзі осылай қаңғымай, жейтін еш нәрсесі қалмаса да қозғалмай жатып алып, шағы жеткенде тып–тыныш қатып қалса, ит талап, осыншалық жаза көрмеген болар еді. Оған біздің жанымызды аштықтан таңба-белгілердің барлығы – қылмыстардың белгісі. Осыншалық қылмыстыға мендей қылмыстының ғана жаны ашып, мендей қылмысты ғана онымен бірге жыласады.

 

П

 

Шешем Биғаділді көше арығының суына жуындырып алмақшы болып еді.

– Келініңнің үйі мұнда! – деп Қайысбектің әйелі бір қораға кіргізіп әкетті.

Бізді оң жақ бетінде меңі бар, қып-қызыл болып боянып, жақсы киінген, кейкіш мұрын Рақима дейтін жеңгеміз қарсы алды. Нұржанның Кенжесарыдан туған інісі Жұмабектің әйелі осы еді.

– По-о! – деп кекете кірді шешем оның үйіне. Тап-таза сыпырылған кішкене ғана бір ауыз үйдің жарымын алып жатқан сәкінің үсті қызылды-жасылды, әлем-жәлем, үй ішін арзан қолды бірдемелерімен безендіріп қойыпты. Сөйтсе де, мүңкіген бір шірік иіс шығып тұр. Бәріміз Рақиманың бетіне қарай бердік. Бұрыннан қып-қызыл, болат бетті қызыл сары әйел, оның үстіне далап жаққан соң не онсын, шүкірмен боялған терідей қою күрең жиреннің өзі бола қалыпты.

– Жұмабек қайда? – деп шешем қатандау үнмен соза сұрады. Рақима үндемей төмен қарап кетті де, есік көзіне таман барғанда жауап қатты:

– Білмеймін, – деп шәугім алып шай қайнатуға дайындалды.

– Ішпейміз, қайнатпай-ақ қой! – деді шешем. – Жаңа ішіп шықтық!.. Онан да су берші, мына баламды жуындырып алайын.

Шешем Биғаділді жуындырып болғанша Рақима шайды қайнатып үлгіріпті. Дастарқан жасап, шай құйды. Дастарқанға салғаны – доп-домалақ ақ сабынға ұқсайтын сарғыштау нәрсе. Нан болса да шикі нан ба екен деп қалдым мен.

– Қытайдың момысы, – деді Биғаділ. – Буға пісереді. Жеші, Қырау, тәп-тәтті... бірақ. Тұзы жоқ!

Мен біреуін қолыма алып көріп едім, жұм-жұмсақ үлбіреп тұр екен. Бір үзіп алып аузыма салсам, жып-жылымшы татыды. Зорланып жұттым да, қалғанын жемей қойдым. Биғаділ жайпай соғып отыр. Жым-жыртықты Рақима өксіп қалып бұзды да, солқылдап жылап ала жөнелді. Шешемнің шай да ұрттамай қойғанына жылаған көрінеді.

– Жылама, бояуың ағып кетеді! – деп қалды шешем.

– Күн үшін күліп жүргенім болмаса, не сәнім тасып жүр дейсің! – деп бырқылдай жалғады сөзін.

Ол биыл жыл басынан бастап бір ат диірмені бар ханзуға даяшы малай болып тұрыпты. Онысы әйелі ауру, орташа бай екен. Алдымен Рақимаға біраз ақша беріп, оны "көңілді жүруге", опа-далап алып безенуге зорлапты. "Егер толық жасанып келмеген күніңді көрсем, шығарып жіберемін де басқа даяшы аламын!" деп шарт қойған екен. Содан бері әр күні жасанып, қып-қызыл бояуға малшынып баратын болыпты. Бүгін де түс уақытында келіп боянып шыққаны осы екен, біз келіп қалыппыз.

– Жұмабек қайда, ол не істейді? – деп шешем қайта сұрады.

– Білмеймін... Екі ай болды іс таба алмай қаңғып кеткен...

– Бұған зорлықпен боялып жабысқанша, онымен неге бірге кетпедің?! Он жылдан бергі құдай қосқан қосағың еді ғой!

– Күн көре алмаймыз, аштықтан қатты қиналдық!

– Оған кәсіп табылғанша, сен дұп-дұрыс жүріп малайлығыңды істей берсең, бірге күн көріп кетпес пе едіндер!

– Оған жаңгүдейім[3] көнбеді. "Екеуіңді бірдей баға алмаймын, сен өз жөніңді тап!" деп қуалады, мына үй де соған қарасты ғой!

– Соған тидім десеңші одан да!

– Қазір некелі емес... Әйелім өлген соң аламын дейді.

– О, арсыз, азғын жүзіқара! – деп орнынан тұрды шешем. – Алал аштықтан өлсең еді бұл қорлыққа көнгенше!.. Енді бір бейшара әйелдің өлімін тілеп, тап-тарғыл бетіңмен көкке қара да отыр!..

Шешем шыға жөнелді, біз де шықтық. Рақима үн салып жылаған бойы есігінен шығарып салды да, тез басып қайта кіріп кетті үйіне. Сірә, сол жылаған бойы айнасына қарап қайтадан боялмақ шығар, бұл бояуын көз жасымен ағызып жіберіп, тағы да бояп алар. Шешем аяусыз тілдеді. Егер басқа әйелдердей оның да көз жасы көп болса, бояудың соры, алдымен өзінің соры екендігінің белгісі сияқты.

– Не жеп семірдің ей, Қырау?! – деді Биғаділ былай шыға бере. Момыға бір тойып алған соң ес жиып, менің семіріп кеткендігімді енді ескерді-ау деймін. Әлі жалаңаш келе жатқандығы есінде де жоқ, жайнаң қақты...

Балтырын тізесіне дейін сұры шүберекпен таңып тастаған ыңғай сұры киімді, шошиған кішкене сұры қалпақты, өңдері де сұп-сұр "шөжебас" әскерлер үштен–төрттен қатарласып, базар жаққа ағылып жатыр.

– Көшеден Сәйзіге[4] адам ұстағалы шықты! – деп маған Биғаділ күбірледі.

– Сәйзі деген немене?

– Көшеде бос еркектің бәрін айдап апарып, бекер
жұмысқа салады. Ыңғай жаман киімді адамды ұстайды.
Жүрмесе қылыш-мылтықпен қатты ұрады.

– Ар жағындағы көшемен бәрі қашып кетсеші! – деп артыма қарадым мен.

– Қайда! Қазір ол жаққа да әскер келіп алды, қаша
алмайды. Байлар ие болып сұрап әкетпегендерін қайтармайды.
Жұмысы біткенше істейді, тамақ та бермейді екен!

– Өліп қалмай ма онда?!

– Құңқузыға[5] өлгені не керек... Өліп қалса жамбылдың артына көмдіре салады.

– Құңқузы деген немене?!

– Осындай әскердің бәрін құңқузы дейді... Қырау, Қырау, қарашы әне! Елдің дүркіреп қашып бара жатқанын қарашы! Не анау ақыл тапты! О, о, бәрі де!.. Қораларға, дүкендерге кіріп кетіп жатыр, артқы есігінен шығып кетеді!..

Сөйтіп Биғаділ өзінің көше "саясатына" менен әлдеқайда қырағы, әлдеқайда жүйрік болып алғанын көрсетті. Тұра қалады да әлденені көрсетіп, маған түсіндіреді. Тұрып қалған екеумізді шешеміз неше шақырып, неше жетектей жөнеліп, Қуандық тұрған үйге апарды. Мен пысынап терлеп кірдім ол үйге.

Кең мандайы дүңкиіп тұратын қызыл шырайлы, ақ бөрте Қуандық ағамыз тотығып, арықтап қалған екен. Сонда да әлі әдемі. Етегінің екі жағы жырық, сырма шүберек шляпа киіп алыпты. Басқа киімі де бүтін, бірақ, бұрынғыдай сәнді емес, мені құшақтап бетімнен сүйді де, шешемнен қысқаша хал сұрап амандасты.

Оның қарсы жағында сирек қана шоқша қара сақалды, сырма шляпалы, қара мәуіті пәлтелі, қызыл қоңыр, семізше біреу отыр.

– Смайыл дүнген осы, – деп сыбырлады Биғаділ маған, – Бигелді аға осыған малай болды.

Қуандықтың әйелі Қайныш Еміл жақта төркінінің қолында тұрады екен де, өзі көбінесе осы Шәуешекте жүреді екен, үй ұстай алмапты. Бұл үй – Әспет апамыздың үйі болып шықты. Оның Болтай атты мырза ұлы да малайлыққа тұрып кетіпті. Балбике деген үлкен қызы күйеуін тастап осы құйзуға тимекші екен, оның сөзіне Қуандық ағамыз қатынасып отырыпты. Балбике әпкеміз көрінбейді, бұрынғы күйеуінен жасырынып бір жерде тығылып жатыр деген күбір естілді.

"Тістеуік" шешеміз бұл рет мені тістемеді де шымшымады. Күлімсірей қарап қоя салды. Биғаділдің айтуынша, бұл үйдің астығы қазір тақа таусылып отырыпты. Шай қайнату ыңғайы көрінбейді. Шешем Әспет енесімен кімдердің қайда, қалай тұратындықтары жайлы біраз әңгімелесті де, шығуға беттеді. Ұяшықтай тар үйде "осында бол" деуге орын жоқ екенін де, "шай іш" деуге шайнама жоқ екенін де жаңа күйеуі алдында жайып салғызбай іштен білісіп, іштен күрсінісіп, сырттай күлісіп айырылысты. Тұрмыс жоқшылығының туыс жоқшылығына да саятынын сәби жүрегім осы салқын лептен сезе шықты.

– Қазіргі тірі жүрген туыстарың осылар ғой, – деді
Қайысбектің әйелі, – амал қанша, өздері аш отыр! Мұндайда кімге-кім қарайласа алмақ. Қазір бұлар Балбике жайлы оңаша сөйлесу керек болғандықтан үндеспей қалды. – Смайыл дүнгеннен бірдеңе алып, қаптарыңа астық түскенше бұларға туысқаншылауыңды қоя тұр. Жәкең қайтып келгенше біздің үйден шықпай-ақ қой! Жарты қалашымызды жарып жесек те өлмеспіз.

Екі "қалендыр" байып үшеу болып Қайысбектің үйіне қайта кірдік, Ақтөс қарадан аман алып кірген ақкөңіл әйелі дереу қожайынның үйіне мәлімдеп қоюға кетті. "Қайыршы емес" Қайысбектің қарындасы екенін, "қорада қожайынның еш нәрсесіне зиян салмауына өзінің кепіл болатынын айтып шықты. Менің шешем Күмісжан марқұмның орнына түскен әйел болғандықтан, оның екі ағасы – Қарысбек, Қайысбектерге шын ниетімен қарындас ретінде болып, оларды да жалғыз ағасы Мұхамәди сияқты төркін тұтып келген болатын. Олар бізді де туған жиені Бигелдімен тең еркелететін.

Біздің келгенімізді Қайысбек мен құралыптас жалғыз ұлынан естіп, қожайыннан рұқсат алыпты да, қонағасылық бірдеме іздеп базарға шығып кеткен екен. Ол күн бата шаршап түтігіп келді. Бір қойдың бас сирағы мен ішек-қарнын әрең тауыпты. Келе Биғаділ екеумізді бетімізден сүйіп, тізесіне қондыра отырды. Өзі байыпты шешен адам еді. Асықпай сыздықтата сөйлеп, шешеме бар жайды түсіндірді. Ат жақты арық, сіріңке қара өз елі, өз жеріндегі шырайлы қалпын сақтапты. Бұрын толып көрмеген оның ұрты, мұнда келіп ауыр жалшылық жұмысқа түскенде толмапты да солмапты, бет сүйегі әлі шығып тұрғанымен шыры бұзылмапты.

– "Кең жерде тар отырсаң, тар жерде кең отырасың" деген мақал бар еді, – деді ол бір сөзінде, – өте дұрыс мақал екен. Біздің жерден ауып келгендердің ішінде не құйлысы бар ғой байқасаң, кең жерде бұрын кең отырып, керіліп өскен адамдар бұл жерге келген соң тұншығып қуырылып қалғандай, ес жия алмай жүр. Ал, бұрыннан таршылық көріп, кең жерде біз сияқты тарығып өскен адамдар созылғанымен үзілмей қалқақтап бұрынғы қалпында жүріп жатыр әйтеуір. Қайысбек ағаң да Дөрбілжінде. Бір Қытайға жалшылыққа тұрған. Қартайып қалса да қалпын бұзбай жүрген адам сол.

Біздің бұрынғы бай туыстар бұл жаққа әлдеқашан өтсе де, әліге дейін ес жия алмай, қызының қияға, келінінің керге қашып жүрген себебіне шешем Қайысбектің осы сөзінен жауап тапқан сияқты. Бар ықыласымен басын изеп, ұйи тыңдады.

Қайысбек әйелінен ұлының бір көйлегін сұрап алып, Биғаділге кигізді де, әкемнің күн көріс жағына көшті.

– Жаппар недәуірде мықты емші болып шықса да, ол кәсіпке көп бой ұрмаушы еді ғой. Енді ауруды өзі іздеп барып емдейтін болды, – деп күлді Қайысбек, – көбінесе құрт ауруы тәрізді сүзілген салмақты науқасқа тәуір еді өзі. Қыс бойы сондай екі аурудың үйінен күн көріп шықты. Қараған аурулары жазылып қалыпты. Бірақ, ол аурудан ақы сұрамады да, ауру одан ақы сұрамады.

– Дәріні қайдан тауыпты? Ыңғай улы дәрімен емдеуші еді.

– Аздаған алмасы, кепіреші, сынабы бар екен.

– Жеген тамағы үшін дәрісі мен өнерін сатып жүр деші, қасындағы жалғыз Биғаділді де баға алмапты.

– Қаңғыған "қалпеде" құн бола ма!.. Әйтеуір дәрісінің есебін жібермейді, қулығы оған жетеді екен, берген дәрісін "біреуден қарызға алдым деп" аурудың өзіне тапқызып алады екен.

Әкем екінші күні түстен кейін келді. Ақтөс қараны қатты арсылдатып кірді қораға. Басқа шапшып, балтырға кимелей өрмелеп жүрген өктем итке жуан ақ таяғын бір тигізбей, қорғанып қана келді. Қасқырға көрсететін өнерін көрсетпей, иә саспай теңселіп кірді үйге. Егер өз елінде болса мұндай шектеусіз итті қара тұмсықтан көз ілестірмей тық еткізіп қана жер қапқызар еді. Теңселуінен-ақ жолы болмай жасып, ауыр "жүк" көтере алмай келгені байқалды: Ақтай, Санатпайлар Ресейге қайта қашып, құтылып кетіпті.

– Дөрбілжінде іздеп жүргенімді бір қу ауыз тағы айтып қойыпты, амал қанша! – деді ол мені құшақтап отырып. Кеберсіген ернін дәміл-дәміл жалады, – Шағантоғайға шейін ізіне түсіп барып, жатқан орындарын таяқтап қайттым. Менен бір күн бұрын шекарадан қайта өтіп кетіпті!..

Шай ішіп болған соң шешем әкеме, әкем шешеме жүдей қарасып алды. "Мына аядай қара үйшікке паналай келген үш қайыршы енді төртеу болдық. Мұнда мүлде сыймаспыз, қайда болса да кетелік!" дескендері екен. Биғаділ екеумізді екеуі жетектеп көшеге шықты. Үй иелеріне көп рахметтерін көлите айтып шықты. Күн екінтіге ауып қалған екен!

– Алдымен бүгінше түнейтін баспана тауып алайық! – деді шешем.

– Базар жабылмай тұрғанда, алдымен балалар жейтін бір нәрсе сатып алалық!

Әкем теңселе тартты базарға қарай: өзі ғана емес, төрт адамның жұтқыншақ талабы «тұқыр»! деп төбесінен басып келе жатқан сияқты, басын төмен салған бойы ілби берді, қиын есепті шығара алмай қиналғандай қабағы қарс жабулы еді оның.

– Сатып аларлық бірдеме болса, ірке тұр, ертең алармыз! Бүгінше жейтін біраз қатқан бөлке, ертең жейтін біраз тары бар. Әкем басын көтеріп, жадырай қарады шешеме. Есебінің шығатын жолы біраз сәулеленгендей болды білем.

– Азын-аулақ тиынды бүгін кеште жеп алсақ, балалар ертеңгі жолда қайтып жүре алар екен деп қауіптеніп келе жатыр едім.

– Ал, ертең қайда бастамақсың?

– Ілушінге бармасақ болмас... Биғазы жылап әрең қалып еді. Ол жерде мен емдеп жүрген бір ауру бар, құдайға қараса, күйлері жақсы. Соған сүйене барып отырсақ!.. "Бала-шаға келе қалса дос солаңымнан бір ауыз үй де сұрап алып берейін!" деп еді.

– Елге қайтып кетеміз бе, не көрсек те шыдап тұра
тұрамыз ба?

– Әлгі қуларды өлтіре алмай қалдым!.. "Жуанның тұқымы" аталған соң қайтып барсақ, олар енді айдатады ғой!..

Қаланың бір шеткі жағына күн бата шықтық. Құлаған кетік дуалдардың сыртында, ойпаңға салынған үлкен мал қора бар екен. Әкем соған бастап кірді. Қора толған адам, бәрі босқындар көрінеді. Сыртта әр жерге от жағып, шай қайнатып жүргендер де бар. Кейбір тобы алаша, иә киіз салып, тәп-тәуір отырса, кейбір тобы сабан шөп-шалаң төсеп, еш нәрсе таба алмағандар малдастарын құрып құр жерде отыр. Кейбір топ мелшиіп үн-түнсіз отырды да, кейбірі күбірлесіп, кейбір топ тіпті гүжілдесіп кісілік құрысып отыр. Мұндайда әйелдер жыламай, биғам отырған ба, кей бұрышта үн салып жоқтау да бар екен. Әкем ең төрге – түпкірге тартты да үлкен шапаны мен қапты жайды. Демек, үй болып қайта құралдық деген осы. Бірақ, шай қайнатып ішу жөнін құдайым білсін, шәугім де, шыны да жоқ еді. Сол қаммен болса керек, шешем "әлемді" аралай жөнелді де, арғы бұрыштағы бір топ әйелдің қасына барып отыра қалды. Недәуір отырып қалды.

– Ей, құдай тағала-ай, – деді әкем көршілес отырған топтың бір кәриясына қарап, – қатындар қыдыруға әлі тоймапты! Сонан соң Үржардан бері қарай қыдырып келіп, Шәуешекті аралап болса да менің қатынымның әлі де қыдыра түскісі келетін тәрізі бар. Қарашы изектесіп отырғандарын!

– Мына "үйлерінің" иә жұмысы, иә қызығы болмаған соң оларды кім бөгесін, – деп күлді шал, – менің кемпірім де сонда кеткен. Бас қосып алып жыламаса іштері кебеді бұлардың! Қарағым, өзің Үржардан келген екенсің ғой, қайсы туыстан едің?..

Сөйтіп, ата-бабаларын айтысып, таныса кетті де, табыса қалды. Тарбағатай сыртынан қашып өткен Омар дейтін кісі екен, Омардың кемпірі мен шешем бұлардың сөзін жылай келіп бұзды.

– Айттым ғой, – деп мырс-мырс күлді олар. Өсек таппаса өксіп жылап қайтады бұлар.

Естіп отырғандардың күлкісі тез жиылды. Әйелдердің бұл жолы жыласатын жөні бар екен, қыдырып қайтқан екеуі еріндеріне ие бола алмай кемсендеп, әрең айтып шықты: сол бұрыштағы бір әйел кішкене ұлын бүгін ғана сатып, бір дорба талқан әкеліпті, сонысын жей алмай жылап отырғанын көріп бәрі жыласыпты. Енді бір кемпір бойжеткен қызынан қан базардың ортасында айырылып қалыпты да, кешке дейін іздеп таба алмай, жалғыз өзі жылап еңіреп жаңа қайтып келіпті. Ол да сол бұрышта сылқ түсіп жатыр екен.

Хабарларды естіп болғанымызша, сол қос сорлының қосыла аңыраған зарлары естілді. Езіліп-егіліп жоқтау айтады да, енірей жөнеледі екі ана! Біреуі қолынан беріп, құнына келген бір табақ талқанға қарап жоқтаса, біреуі жолынан беріп, қаңғырып қалғанын айтып қақсайды. Маңында отырған өзінің мұңдасы халқына шағынады. Көпшілік тым-тырыс. Иектері ғана дірілдеп, селкілдейді: кейбір тамақ, көмейлер шиқ-шиқ ете түседі, кей мұрындар бырсылдап кетеді. Тіпті, бар мұрынға тұмау тиген бе деп қалғандайсың. Тоқтау–сабыр айтарлық біреу жоқ сияқты.

Қызын жоғалтқан кемпір шағынып жалғыз қалғанын, кім "пана боларын" айтып, "көктегі" құдайға шертеді мұңын.

Бірақ, көкте де мұңына ортақтасар ешкім көрінбейді. Қора төбесінің өзі түксиіп, өзі басып қалғалы тұр. Қабағын қарс жауып қатулана төнеді... Аспаннан да медет жоқ сияқты, Кім ара түсе алар бұл қайғы-зарға?! Ара түсе алмасын біліп бәрі де жылайды, адам шарасыздықтан, әлсіздіктен жылайды. Тіпті, осы қораның өзі көз жасының зор бір бөшкесі сияқты лықсып барады көз жасына.

Биғаділ екеуміз түйілген бойы сыбырласып "түзге" шықтық. Қырат кенересіндегі дуалдың бір кетігінен асып барып, қатар отыра қалып едік, біреудің қараңғылықтан шыға келіп, арқама шапалақпен салып жібергенін бір-ақ білдім мен. Етпеттей беріп, тұра жөнелгенімде сымымның ауына тұсалып қалып, ұшып түстім. Жан дәрмен қайта тұра салып ыршыдым да, дуалдың сыртына шығып алдым. "Анаңды!" деп Биғаділді бас салған әлгі "дию" бірнеше ұрып жіберді. Биғаділ шыр қағып ұшып, артымнан жетті. Қораға үнсіз қашып кіріп, әке-шешеміздің арт жағына отырып алдық. Әлгі мықты "дию" емес, қарны кебежедей жуан қара сақалды ұйғыр екен. Ырсылдай кірді қораға. Бірдеме деп ақырып қалып еді, бар адам тұқырып жым бола қалды. Жылау мен жоқтау да кілт тоқтады.

– Қалаймақан жүріп атызға дәрет қылмандар, қалаймақан шуламандар!.. "Қорадан әммаңды қуып шығамын, анаңды"! Дуалдан бір-бірден атып өтемін! – осы "есиетпен" қолын сермеп-сермеп шықты.

– Осы жердің қожасы, – деп таныстырды Омар, – қора иесінің өзі! Кім шығып еді далаға?

Ешкім жауап қатпады оған. Екеуміз бөденедей бүрісіп тығыла түстік. Еш жәбір көрмегендей, көмпістігін білдіріп, көзі жайнап Биғаділ жатыр да, үнсіз жылап мен жатырмын. Бұл менің жат қолдан тұңғыш жеген таяғым еді. Қатты шапалақ та, ауыма тұсалып жығылған аса ұятты қорлық та ыза-намысымды құйындай ұйытқытып тұншықтырып әкетті. Биғаділге жаным ашыды сонан соң. Оның әлгі аянышты шырылы құлағымнан кетер емес. Ол маған қарағанда сорлы, арық қой! "Сорлыға сойыл өш" барлық қырсық біткен қырына сорлыны, әлсізді алады. Отырған адамды ит қаппайтыны қайда бұл, қайта әлсізді талайды екен ғой. "Иттің жауы – диуана", "қайыршыға жел қарсы!" Алдымен маған келсе де, азуын Биғаділге басқанын көрмеймісің!.. Қарақшы қырсықтың көзіне басқа қыз көрінбеді ме, қайдағы әлсіз, сорлы кемпірдің қызын әкетуін қарашы!.. Әлгі мес қарынның несін алдық осы біз?!".. Шәуешекке кірердегі "сарт" егінін басып келе жатсақ та жай ғана күліп еді. Ол "сартқа" бұл сарттың сақалы ұқсағанымен сапасы ұқсамайтындығы байқалғандай болды маған. "Ие, сарт деген дәл осы бейкүнә дәретте отырған адамды сарт-сұрт сабай жөнелгенін көрмеймісің! Әнеукүнгі егінші қандай болғанда да сарт емес! Егер ол да сарт деп аталса, мынау – сарттың ішіндегі қырсығы болса керек!"

Қожайын кетсе де, қора да сол бойы жым-жырттық орнап қала берді. Үн салып жылаудан қорқып, үнсіз қыстыға шиқылдаумен болды екі әйел. Еркімен жылап шерлерін тарқатуға да тыйым салынған жағдайда бырсылдау да, өксуі де қалып, көпшіліктің қысылыс-қыстығыстары соза-соза күрсінулерінен ғана білініп жатты. Қорадан айдалудан бәрі қорықты. Бәрі босқын, бәрі қылмысты.

"Тергеушім", бұлардың ішіндегі осы жолы жазаланғаны – ағалы-інілі біз екеуміз. Оның үстіне мына жұртты жаппай жәбірлеткен де, қыспаққа ұшыратқан да, тіпті жылау еркіндігінен айырған да біз. Сондықтан бәрінен үлкен қылмысты ағалы-інілі екеуміз. Жазаланып келген қылмысымызды жасыру үшін жатып алмадық па.

 

ІІІ

 

Таңертең Омар ақсақалдың шәугімімен шай ішіп алдық та, Ілушін жаққа тарттық. Әкем "сәйзіге" ұсталудан қорқып, базарға кірмей, бізді шеткі көшеге ертіп әкетті. Биғаділ айтқан бір дүкендегі "Бор батыр"[6], "бала батырлардың", "тұлпар ұстап тұрған мүсіндерін" көре алмай кеттік. Базар жаққа алаңдап, өте сағыз жылжып едік. Әкеміз тезірек жүргізудің амалын таба қойды. Бұл жақтың ақшасын көрсетті де "тез жүрсеңдер осының бәріне нан әперемін!" деді. Әкемдегі ақшаның ең үлкені – "мысқал" деп аталатын майлы қоңыр мата екен. Оған тетелесі – дөңгелек мыс сөлкебайлар, оны әкеміз "тымпыр" деп атады. (Тұмпың– «мыс тиын» деген ханзуша атау екенін кейін түсіндім). Және ортасында төрт бұрышты тесігі бар кішкене қола тиын көрсетіп, онысын "жармақ" деп таныстырды.