Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың нақты түрлері 5 страница

Әдейі банкроттықтан келген ірі зиянға — несие берушілердің, акциз иелерінің, басқа да контрагенттің экономикалық, қаржы жағдайын елеулі түрде күйзелту әрекеттері, ал өзге де ауыр зардаптарға әдейі банкроттықтың әсерінен көптеген қызметкерлердің жұмыссыз қалуы, маңызды мемлекеттік немесе қоғамдық шаралардың іске аспай қалуы, несие берушінің ауыр күйзеліске, ауруға шалдығуы т.б. жатады.

Әдейі банкроттықтағы келтірілген зардап пен істелген іс-әрекеттің арасында себепті байланыс болуы шарт. Қылмыс құрамы — материалдық. Қылмыс занда керсетілген ірі зиян немесе өзге де ауыр зардаптар орын алған жағдайда аяқталған деп табылады.

Қылмыс субъективтік жағынан тікелей немесе жанама қасақаналықпен жүзеге асырылады. Кінәлі адам әдейі төлем қабілетсіздігін жасағанын немесе ұлғайтқанын біледі және одан ірі зиян немесе өзге де ауыр зардаптар болатынын біледі және соның болуын тілейді (тікелей қасақаналық) немесе соған саналы түрде жол береді не бұған немқұрайды қарайды (жанама қасақаналық).

Осы қылмыс құрамының субъективтік жағының міндетті белгісі — қылмыстық ниет болып табылады. Осы құрамның Диспозициясында әдейі банкроттық-коммерциялық ұйым басшысының, меншік иесінің, жеке кәсіпкердің жеке мүддесі немесе өзге адамдардың мүддесі үшін жүзеге асырылатындығы көрсетілген. Мұндай мүдделілік — мүліктік немесе мүліктік емес болуы мүмкін. Кінәлі адам жеке баю, басқадан кек алу немесе қоғамға жат мазмұндағы ниеттерді басшылыққа алуы ықтимал.

Қылмыстың субъектісі — арнаулы: коммерциялық ұйым басшысы немесе меншік иесі, жеке кәсіпкер.

Жалған банкроттық (217-бап)

Қылмыстық кодекстің 217-бабында жалған банкроттық үшін қылмыстық жауаптылық белгіленген. Осы бапта коммерциялық ұйым басшысының немесе меншік иесінің, сондай-ақ жеке кәсіпкердің несие берушіге тиесілі төлемдерін кейінге қалдыру немесе бөліп-бөліп төлеу немесе борышын азайту, сол сияқты борышын төлемеу үшін несие берушілерді жаңылыстыру мақсатында өзінің дәрменсіздігі туралы көпе-көрінеу жалған хабарлауы, егер бұл әрекет ірі зиян келтірсе — жалған банкроттық болып табылады деп белгіленген.

Қылмыстың тікелей объектісі Кылмыстық кодекстің 215, 216-баптарындағы көрсетілген қылмыс объектілерімен бірдей.

Қылмыстың объективтік жағы мынадай үш түрлі белгілермен сипатталады: 1) қылмысты іс-әрекет нысанында істеу; 2) қылмыстық зардаптың орын алуы; 3) іс-әрекет пен зардаптың арасындағы себепті байланыс.

Бұл жерде әрекет — жалған банкрот деп жариялау, яғни өзінің дәрменсіздігі туралы көпе-көрінеу жалған хабарлау арқылы көрініс табады.

Кінәлі адам бұл әрекетті несие берушінің тиесілі төлемдерді төлеу жөніндегі талаптарды қойған уақытында немесе одан бұрын жүзеге асыруы мүмкін. Сырттай қарағанда жалған банкроттықты жариялау заңды сияқты болып көрінеді. Бірақ шын мазмұны жағынан мұндай хабарлау жалған болуы қажет. Шындығында коммерциялық ұйым басшысы, меншік иесі, жеке кәсіпкер экономикалық қызметтің толыққанды субъектісі бола отырып несие берушілердің алдында өз міндеттемелерін орындауға, төлемдерді қайтаруға толық мүмкіндігі болады. Бірақ та өзін жалған банкротпын деп хабарлап осыны қуаттайтын өтірік ресми құжаттар жасау аркылы несие берушілердің алатын заңды төлемдерін кейінге қалдыру немесе бөліп-бөліп төлеу, сондай-ақ борышын азайту, төлемеу арқылы олардың мүддесіне киянат жасап, ірі зиян келтіреді. Бұл ретте жалған ресми құжат жасау жалған банкроттық құрамын жүзеге асырудың тәсілі ретінде көрініс табатындықтан барлық іс-әрекеттер Қылмыстық кодекстің 217-бабымен қамтылады. Қылмыс құрамы — материалдық. Занда көрсетілген ірі зиян келтіру орын алған кезден бастап ол аяқталған деп танылады.

Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен және арнаулы банкроттықты жариялай отырып несие берушілерге ірі зиян келтіретінін сезеді және бұл зиянның болатынын күні бүрын біледі және оның болуын белгілі бір мақсатты басшылыққа ала отырып тілейді. Бұл мақсат несие берушілерді жаңылыстыру болып табылады. Осының нәтижесінде кінәлі адам: несие берушілерге тиесілі төлемдерді кейінге калдыру немесе бөліп-бөліп төлеу немесе борышын азайту, сол сияқты борышын төлемеу мақсаттарына жету мүмкіндігін жүзеге асыруы мүмкін. Қылмыстың субъектісі: коммерциялық ұйым басшысы немесе меншік иесі, сондай-ақ жеке кәсіпкер.

Бухгалтерлік есеп ережелерін бұзу (218-бап)

Бухгалтерлік есеп жүргізуге уәкілетті адамның заңдарда көзделген мәліметтерді құжаттаудан жалтаруы не осы адамның есепке алу немесе есеп беру кұжаттарына ұйымның шаруашылық және қаржы қызметі туралы көпе-көрінеу жалған ақпаратты енгізуі, сондай-ақ ірі зиян келтірген қаржы және басқа есепке алу немесе есеп беру құжаттарын оларды сақтау мерзімі аяқталғанға дейін жойғаны үшін қылмыстық жауаптылық 218-бапта көрсетілген.

Қылмыстың объектісі — бухгалтерлік есеп ережелерін реттейтін қоғамдық қатынастар. Бұл қатынастар "Бухгалтерлік есепке алу туралы" 1995 жылғы 26 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығымен реттеледі.

Қылмыстың заты — бухгалтерлік есеп жүргізу құжаттары.

Қылмыс объективтік жағынан іс-әрекеттер, қылмыстық зардап және себепті байланыс белгілері бойынша сипатталады. Бұл жерде әрекет: 1) бухгалтерлік есеп жүргізуге уәкілетті адамның зандарда көзделген мәліметтерді құжаттардан жалтаруы; 2) есепке алу немесе есеп беру құжаттарына көпе-көрінеу жалған ақпарат енгізуі; 3) есепке алу немесе есеп беру құжаттарын сақтау мерзімі аяқталғанға дейін жоюы арқылы жүзеге асырылады. Бүл әрекеттер бухгалтерлік есеп-қисап құжаттарына әр түрлі жалғандықтар жасау арқылы жүзеге асырылады. Қылмыс құрамыньщ диспозициясы бланкеттік болып табылады. Бухгалтерлік есеп ережелерін бұзу арнаулы заңдар мен басқа да нормативтік актілермен реттеледі. Осыған орай бухгалтерлік есеп жүргізуге уәкілетті адам заң талабына сәйкес барлық мәліметтерді құжаттап отыруға міндетті және мұндай мәліметтер шындыққа, дұрыс ақпаратқа негізделуі тиіс. Занда есепке алу немесе есеп беру құжаттарын сақтау мерзімі белгіленген, оны сақтау мерзімі өткенше жоюға жол берілмейді.

Кінәлі адам осы заң талаптарын бұза отырып, өз әрекеті бойынша ірі зиян келтіреді. Мұндай ретте іс-әрекет пен келтірілген зиянның арасындағы себепті байланысты анықтау қажет. Қылмыс құрамы материалдық, ол занда көрсетілген зардап ірі зиян орын алған уақыттан бастап аяқталған деп танылады.

Қылмыс субъективтік жағынан тікелей немесе жанама қасақаналықпен істеледі. Кінәлі адам ұйымның шаруашылық және қаржы қызметі туралы бухгалтерлік есеп ережелерін бұзғанын біледі, одан туатын зардапты көреді және соның болуын тілейді немесе соған саналы түрде жол береді.

Қылмыстық ниет әр түрлі болуы мүмкін, оның іс-әрекетті саралауға қатысы жок, тек жаза тағайындағанда ғана еске алынады.

Қылмыстың субъектісі арнаулы — бухгалтерлік есеп жүргізуге уәкілетті адам.

Банк операциялары туралы көрінеу жалған мәліметтер беру (219-бап)

Банк қызметкерлерінің заңды немесе жеке түлғалардың банк шоттары бойынша операциялар туралы көрінеу жалған мәліметтер беруі, сондай-ақ осы банктің іс жүзіндегі қаржы жағдайымен көрінеу қамтамасыз етілмеген кепілдемелер, кепілдіктер және өзге де міндеттемелер беруі, егер бұл іс-әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе немесе келтіруі мүмкін болса Қылмыстық кодекстің 219-бабы бойынша қылмыстық жауаптылық туындайды.

Қылмыстың объектісі — банк операцияларын реттейтін қоғамдық қатынастар.

Қылмыс объективтік жағынан мынадай белгілермен сипатталады: 1) белсенді әрекет арқылы; 2) занда көрсетілген зардапты келтіру; 3) әрекет пен келтірілген зардаптың арасындағы себепті байланыс. Әрекет: 1) заңды немесе жеке тұлғалардын банк шоттары бойынша операциялар туралы көрінеу жалған мәліметтер беруі; 2) банктің іс жүзіндегі каржы жағдайымен көрінеу қамтамасыз етілмеген кепілдемелер, кепілдіктер және қзге де міндеттемелер беруі; 3) осы әрекеттердің азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтіруі немесе келтіру мүмкіндігін тудыруы арқылы жүзеге асырылады.

Көрсетілген қылмыс құрамының диспозициясы бланкеттік болып табылады. Банк операциялары туралы мәліметтерді берудің тәртібі Азаматтық кодексте, Қазақстан Республикасының банк және банк жүйелері заңында,Ұлттық банктің нормативті актілерінде, әр түрлі нұсқауларында көрсетілген.

Осы заң және басқадай нормативтік құқықтық актілер тыйым салған әрекеттерді жүзеге асыра отырып банк шоттары бойынша операциялар туралы өтірік мәліметтер беру, банктің камтамасыз ете алмайтын жағдайына қарамастан кепілдемелер мен кепілдіктер беру — ірі зиян келтіре отырылып немесе ірі зиян келтірілу мүмкіндігі туғызылып жүзеге асырылса қылмыс болып табылады.

Қылмыс құрамы материалдық — формальдық. Ол заңда көрсетілген іс-әрекеттерді істеу арқылы зиян келтірілсе немесе зиян келтірілу мүмкіндігі болса аяқталған деп танылады.

Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады. Кінәлі адам банк операциялары туралы азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтіретінін немесе келтіруі мүмкін екенін сезеді және одан зардап болуы мүмкін екенін күні бұрын біледі және соның болуын тілейді.

Қылмыстың субъектісі арнаулы — банк операцияларын жүргізуге құқылы банк қызметкері.

Банктың ақша қаражатын заңсыз пайдалану (220-бап)

Банк қызметкерлерінің банктің өз қаражатын және (немесе) банктің тартылған қаражатын көпе-көрінеу қайтымсыз несие беру немесе банкке көпе-көрінеу пайдасыз мәмілелер жасау үшін пайдалануы, сондай-ақ банк клиенттеріне не басқа адамдарға негізсіз банк кепілін немесе негізсіз жеділдік шарттарын беруі, егер осы әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе Қылмыстық кодекстің 220-бабы бойынша жауаптылық туындайды.

Қылмыстың объектісі, субъективтік белгісі және субъектісі Қылмыстық кодекстің 219-бабындағы қылмыс құрамымен ұқсас.

Объективтік жағынан көрсетілген қылмыс құрамының белгілері төмендегідей: 1) банк қаражатын немесе банкке тар қаражатты көпе-көрінеу қайтарымсыз несие беру немесе банкке көпе-көрінеу пайдасыз мәмілелер жасау үшін пайдалану. Банк туралы заңдарға байланысты несие белгілі бір уақытқа қайтарылатын және банкке пайда түсіретін жағдайда берілуі қажет. Заң талаптарын сақтамау қылмыстық құкық нормасына қайшы болып табылады.

2) Банк клиенттеріне не басқадай адамдарға негізсіз банк кепілін немесе негізсіз жеңілдік шарттарын беру. Банк кепілдігін және оның жеңілдік шарттарын беру заңмен реттелген. Клиенттерге не басқадай адамдарға оны негізсіз беру заңға қайшы әрекет болып табылады. Қылмыстық кодекстің 220-бабында көрсетілген осы іс-әрекеттерді істеу азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе ғана кінәлі адам қылмыстық жауапка тартылады. Ірі зиянның түсінігі 189-баптың ескертуінде берілген. Ірі зиянға әкеліп соқпаған заңсыз іс-әрекеттер үшін тәртіптік, әкімшілік жауаптылық туындауы мүмкін. Қылмыстық кодекстің 220-бабы материалдық құрамға жатады. Қылмыс занда көрсетілген ірі зиян келтірілген уақыттан бастап аяқталған деп саналады. Осы баптың 2-тармағында қылмыс құрамының ауырлататын түрі көрсетілген. Ол банк клиенттерінің банк шоттары бойынша ақша сомаларын, оның ішінде валюта қаражатын көпе-көрінеу дұрыс аудармауы немесе көпе-көрінеу уақтылы аудармауы, егер осы әрекет азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтіруі болып табылады. Яғни кінәлі адам клиенттерге тиісті валюталарды, сомаларды дер кезінде, заңда белгіленген тәртіппен олардың есептеріне дұрыс аудару талаптарын оларға ірі зиян келтіре отырып жүзеге асырады. Ауырлататын осы құрам үшін қылмыстың жаңа мөлшері көтеріңкі түрде белгіленген.

Азаматтың салық төлеуден жалтаруы (221-бап)

Азаматтың декларация табыс етуі міндетті болып табылатын жағдайларда табыстары туралы декларацияны табыс етпеуі аркылы не декларацияға немесе салықтарда немесе мемлекеттік бюджетке төленетін өзге де міндетті төлемдерді есептеу немесе төлеуге байланысты өзге де құжаттарға кірістер немесе шығыстар туралы не салық салынуға тиісті мүлік туралы көрінеу бұрмаланған деректерді енгізу арқылы салық немесе мемлекеттік бюджетке төленетін өзге де міндетті төлемдерді төлеуден жалтаруы, егер бұл әрекет ірі мөлшерде салық немесе міндетті төлемдерді төлемеуге әкеп соқса Қылмыстық кодекстің 221-бабының бірінші тармағы бойынша жауаптылық туындайды

Қылмыстың тікелей объектісі — мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыру және мемлекеттік салық салу саласын реттейтін қоғамдық қатынастар.

2001 жылы 12 маусымда кабылдаған, 2002 жылдын 1 қаңтарынан бастап занды күшіне енген кылмыстың заты — табыс туралы декларация.

Салық және бюджетке төленетін баска да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы салық кодексіне сәйкес Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғалар есепті жылдан кейінгі жылдың 31 наурызына дейін табыс туралы декларацияны салық қызметі органдарына тапсырады. Мұндай декларацияны: төлем кездеріне салық салынбайтын табыстары бар; салық жылы құрылыс салған немесе жалпы сомасы жылына 1000 айлық есептік көрсеткіштен астам ірі сатып алу жасаған; Қазақстан Республикасынан тысқары орналасқан шетел банктеріндегі шоттарда ақшалай қаражаты бар; Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерден табыс алушы жеке тұлғалар тапсырады. Табыс туралы декларацияда азаматтың жыл бойы тапқан барлық табыстары көрсетіледі. Осы құжат арқылы азаматка салынатын табыс салығының көлемі анықталады. Азаматтардың қандай ретте декларация тапсыруға міндетті болатыны заңда арнайы көрсетілген. Бұл қылмыстық жауаптылықтың негізгі шарты болып табылады.

Қылмыс объективтік жағынан әрекет немесе әрекетсіздік нысанда жүзеге асырылады. Әрекетсіздік — салық төлеуден жалтару аркылы көрініс табады. Бұл салық органдарына заң бойынша міндетті болып табылатын, белгіленген мерзімге табыстары туралы декларацияны бермеу салық салынуға тиісті мүлік туралы көрінеу бұрмаланған деректер енгізу арқылы салық не мемлекеттік бюджетке төленетін өзге де төлемдерді төлеуден жалтару, не декларацияға немесе салықтарды, мемлекеттік бюджетке төленетін өзге де міндетті төлемдерді есептеу мен төлеуге байланысты бұрмалау арқылы жасалады. Қылмыстық жазаланатын әрекет кінәлі адамның көрінеу жалған декларациялар жасап, оған шындыққа жатпайтын деректерді (табыс көзі туралы деректерді көрсетпеу; табыс көлемін аз көрсету; шығыс туралы көбірек көрсету) мемлекеттік салық органына табыс етуі арқылы іске асырылады.

Қылмыс құрамы материалдық және қылмыстық жауапқа тартудың шарты — азаматтың ірі мөлшердегі салық төлеуден жалтаруы болып табылады. Осы баптың ескертуінде "егер төленбеген салық немесе міндетті төлемдер сомасы бес жүз айлық есептік көрсеткіштен асса азаматтың салықты немесе мемлекеттік бюджетке төленетін өзге де міндетті төлемдері төлемеуі ірі мөлшерде жасалған деп танылады" деп белгіленген. Салық төлеуден жалтару әрекеттері мен одан туындаған зардаптың арасында себепті байланыс бар.

Қылмыстың субъективтік жағы — тікелей қасақаналық. Кінәлі адам салық төлеуден жалтару мақсатымен табыс туралы декларацияны тапсырмаудың қоғамға қауіптілігін ұғады және одан туатын зардаптың болуы мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынын алдын ала біледі және осы зардаптардың болуын тілейді.

Қылмыстың субъектісі — арнаулы: табыс туралы декларацияны салық органдарына тапсыруға міндетті салық төлеуші адам. Бұлар Қазақстан Республикасының азаматтары, шет елдіктер немесе азаматтығы жоқтар болуы мүмкін.

Қылмыстық кодекстің 221-бабының 2-тармағында салық төлеуден жалтарудың ауырлататын түрі: бұрын салық төлеуден жалтарғаны үшін сотталған адам жасаған әрекет үшін жауаптылық белгіленген.

Ұйымдарға салынатын салықты төлеуден жалтару (222-бап)

Декларация табыс ету міндетті болып табылатын жағдайларда жиынтық жылдық табыс туралы декларацияны табыс етпеу не декларацияға немесе салықты немесе мемлекеттік бюджетке төленетін өзге де міндетті төлемдерді есептемеу немесе төлеуге байланысты өзге де кұжаттарға кірістер мен шығыстар аркылы көрінеу бұрмаланған деректерді енгізу арылы, не салық салынатын басқа да объектілерді немесе өзге де міндетті төлемдерді немесе ұйымның нақты тұрған жерін жасыру арқылы ұйымдарға салынатын салықтарды немесе мемлекеттік бюджетке төленетін өзге де міндетті төлемдерді төлеуден жалтару, егер бұл әрекет салық немесе өзге де міндетті төлемдерді ірі мөлшерде төлемеуге өкеп соқса Қылмыстық кодекстің 292-бабының 1-тармағы бойынша жауаптылық туындайды.

Қылмыстың тікелей объектісі Қылмыстық кодекстің 221-бабындағы қылмыс объектісімен бірдей.

Қылмыстың заты — табыс туралы декларация, бухгалтерлік құжат немесе салық салынатын басқа объектілер.

Қылмыс объективтік жағынан әрекет немесе әрекетсіздік арқылы жүзеге асырылады. Әрекетсіздік — декларация беру міндетті жағдайында жылдық табыс туралы декларацияны бермеу, сөйтіп салынатын салықты төлеуден жалтару арқылы көрініс табады.

Әрекет — декларацияға немесе бухгалтерлік құжаттарға бұрмаланған деректерді енгізу арқылы, не салық салынатын баска объектілерді жасыру жолымен ұйымдарға салынатын салықтарды немесе өзге де төлемдерді төлеуден жалтару арқылы іске асырылады.

Қылмыс құрамының диспозициясы бланкеттік. Сондықтан да ұйымдарға салынатын салық түрлері Салық кодексімен және арнаулы зандармен реттеледі.

Қылмыс кұрылысы жағынан материалдық құрамға жатады. Қылмыс салық немесе өзге де төлемдерді ірі мөлшерде төлемеген жағдайда аяқталған деп танылады. Осыған орай салықты төлеуден жалтару іс-әрекеттері мен одан туындаған зардаптың арасын байланыстыратын себепті байланыста бар. Егер төленбеген салық немесе міндетті төлемдер сомасы екі мың айлық есептік көрсеткіштен асса, немесе өзге де міндетті төлемдерді салық төлемеу ірі мөлшерде жасалған деп танылады (ҚК-тің 221-бабының ескертуі).

Субъективтік жағынан қылмыс — тікелей қасақаналықпен істеледі. Кінәлі адам міндетті жағдайларда жылдық жиынтық табыс туралы декларациялар берудің не декларацияға, бухгалтерлік құжаттарға әр түрлі бұрмалаулар енгізіп, салық төленетін объектілерді жасырып, салықтар мен төлемдерді міндетті төлеуден жалтарғанының қоғамға кауіпті екенін ұғады, одан туатын зардаптарды болжайды және оның болуын тілеп істейді.

Қылмыс субъектісі арнаулы — ұйым жетекшісі немесе басқадай басқару қызметін атқаратын адам.

Қылмыстық кодекстің 222-бабының 2-тармағында осы қылмыстың ауырлататын белгісі — ұйымдарға салынатын салық төлеуден бірнеше рет жалтарғандық үшін жауаптылық белгіленген.

Тұтынушыларды алдау (223-бап)

Меншік нысанына қарамастан тауарлар сататын немесе халыққа қызмет көрсететін дүкендерде немесе басқа кәсіпорындарда не сауда (қызмет көрсету) саласында кәсіпкерлер ретінде тіркелген азаматтардың кем өлшеу, кем тарту, кем санауы, тауардың (қызмет көрсетудің) тұтынушылық қасиеттері немесе сапасына қатысты шатастыруы немесе тұтынушыларды өзгедей алдауы, егер бұл іс-әрекеттер елеулі мөлшерде жасалған болса — тұтынушыларды алдау деп бағаланып, кінәлі адам Қылмыстық кодекстің 223-бабы бойынша жауапқа тартылады.

Қылмыстың тікелей объектісі тұтынушылардың мүддесі мен құқығын реттейтін қоғамдық қатынастар. Қосымша тікелей объект — тұтынушылардың материалдық мүддесі.

Қылмыстың заты — тауар немесе қызмет.

Қылмыстың объективтік жағы тұтынушыларды алдауға байланысты іс-әрекеттерді істеумен сипатталады.

Алдау тәсілдері сан алуан және олар заңда көрсетілген.

Бұлар кем өлшеу, кем тарту, кем санау, тауардың тұтынушылық қасиеттері немесе сапасына қатысты шатастыру немесе тұтынушыларды өзгедей алдау.

Қылмыстың жасалу орны — меншік нысанына қарамастан тауарлар сататын немесе халыққа қызмет көрсететін дүкендер немесе басқа кәсіпорындар немесе сауда (қызмет көрсету) саласында кәсіпкерлік қызметті атқару орындары. Кем өлшеу, кем тартуда тұтынушы толық ақы төлеп тауарды аз көлемде алады. Мұндай алдау тұтынушыға тауарды тікелей елшеп беру процесінде немесе тауарды қосалқы жайдан босату кезінде жүзеге асырылады.

Кем санау дегеніміз — тұтынушыға берілетін тауардың немесе көрсетілетін кызметтің толық бағасын ала отырып, оны шатастырып, тағы да ақы алу немесе есеп айырысуда тұтынушының өзіне қайтарылуға тиісті ақша қаражатын кем беру болып табылады.

Сатушы, дайындаушы немесе орындаушы тұтынушыға тауар (қызмет) жөніндегі бағдарламаға, келісім-шартқа, стандарттық талаптарға сай келетін сапалы тауар сатуға немесе кызмет көрсетуге міндетті. Егер сапасы талапқа сай келмейтін тауарлар сатылса не қызмет көрсетілсе, ол жөнінде тұтынушыға хабарланбаса, онда мұндай әрекеттер тұтынушыларды шатастыру деп танылады. Шатастырып алдау кейбір реттерде бөтеннің тауар белгісін пайдалану арқылы да іске асырылуы мүмкін. Мұндай ретте жауаптылық қылмыстардың жиынтығы (ҚК-тің 199 және 223-баптары) бойынша жүзеге асырылады.

Тұтынушыларды өзгедей алдау деп оларға төменгі сортты тауарды жоғарғы сортты тауар бағасымен сату, тауар немесе қызмет көрсетудің шын бағасын көтеріңкі кою, қаймақтың орнына сүт сату; сары майдың орнына басқа соған ұқсас затты сату т.б. жатады.

Қылмыстың зардабы — тұтынушыларға елеулі мөлшерде зиян келтіру болып табылады. Тұтынушыларға айлық есептік көрсеткіштің алтыдан бір бөлігінен асатын сомада зиян келтірген алдау елеулі мөлшер деп танылады (ҚК-тің 223-бабының ескертуі).