Антропогендік әрекетті қуатты геологиялық және геохимиялық факторлар ретінде мойындау тұжырымдамасы

Адамдардың іс-әрекеттеріне байланысты болатын өзгерістер ормандарды кесіп, егістік жерлер даярлаған, қала мен су қоймаларын сола бастаған кезден жүріп келеді.

Адамдардың іс-әрекеті дүние жүзі климатына мынадай факторлар арқылы өтеді:

- жылына 7-10 миллиард тонна отын (көмір, ағаш, шымтезек, мұнай т.б.) жағылуына байланысты ауаға қосылатын көмір қышқыл газы 4-5 процент өсуде. Ал табиғат жолымен ауаға бұл газ 100 есе кем қосылады. Ауада көмір қышқыл газының көбеюі «парниктің әсері» деп аталатын құбылысқа әкеліп соғады.

Ғалымдардың болжауы бойынша ХХ ғасырдың аяғында атмосферадағы көмір қышқыл газының үлес салмағы 0,04 проценке, 2030 жылы -0,05-0,07 процентке жетіп, өндіріс дәуіріне дейінгі мөлшерден екі есе көп болады.

Егер бұл болжам дұрыс болса Қазақстан мен Орта Азия елдерінде қаңтар айының орташа температурасы 6-15 ºС-қа жоғарылап, қыста түсетін қар мен жауын 20-30 процентке кемиді. Біздің онсыз да қуаң климатымыз күрт өзгеріп, ауа райы тіпті қолайсыз болуы мүмкін.

Егер дүниежүзілік температура 1,5-4 ºС-қа көтерілсе көп жылдық мұздар жазда еріп, бір жылдық мұзға айналып, Солтүстік Мұзды мұхит жаз айларында мұздан таза болады. Әрине, маңдайдағы жерлерді мұхит суы басып, көптеген елдің шаруашылығына зиян келеді.

Бұрын дүние жүзі ауасының температурасы бірнеше мың жылда 0,1 ºС-қа көтерілетін болса, қазір отын мен энергетика қорларын шектен тыс жағуға байланысты бар болғаны 30-40 жылда 1ºС-қа көтерілетін түрі бар. Бұлай болған жағдайда дүние жүзі климаты қалай өзгеретінін, адамдарға, басқа тіршілікке әсері қандай болатынын болжау қиын.

Температура. Әлемдегі температура айырмашылығы 1000ºС шамасында болса, организмдер өмір сүретін температура 300ºС-тан аспайды. Жақында Тынық мұхитының Калифорния шығанағына жақын түбінде жер астынан шығып жатқан 250ºС ыстық суда өте ұсақ, және көзге ілінбейтін бактерия табылуына байланысты жоғарыда көрсетілген +100ºС аздау сияқты.

Организмдердің көпшілігі, әрина, мұнан көп төмен температурада өмір сүреді. Мысалы бактериялар 800ºС-қа дейін, балдырлар 80ºС-қа дейін, балықтардың көбіне түрлері 50ºС дейін ыстыққа өмір сүре алады.

Өсімдіктер мен жануарлар тәулік және маусымдық температураларға сәйкес өмір сүреді. Сөйтіп температураның организмдер үшін шектеуші фактор екені күмән туғызбасы керек.

Адамдар үшін де температура шектеуші және реттеуші фактор болып табылады. Шаруашылық жұмыстарын жүргізгенде отбасының амандығымен саулығын ойлағанда температурамен санаспауға болмайды.

Жер бетіндегі ауа райы қолайлы, салқын, суық, өте суық, жылы, құрғақ және ыстық болып 7 класқа бөлінген.

Егер ауа райы мына көрсеткіштерге сәйкес болса, онда қолайлы болып есептеледі:

                                                                  І түрі   ІІ түрі  ІІІ түрі

 

     температура                                 18 25 16 23,9 24 27,9

      (ºС есебімен)

 

     ылғал                                             30 - 60 25 - 74   25 - 49

      (% есебімен)

 

     желдің жылдамдығы                   0,1 - 0,2 0,1 - 0,2  0,1 - 0,2

      (м/с есебімен)

 

Ауа салқын болып есептеледі, егер температура 4ºС – 11,9ºС аралығында болса. Қазақстанда тұрғын үйлерді жылыту маусымы ауаның жылуы +11,9ºС-қа дейін төмендегенде басталады.

Ауа суық болып есептеледі, егер ауаның температурасы мен желдің жылдамдығы мына көрсеткіштер аралығында болса:

                                                  І түрі      ІІ түрі    ІІІ түрі   ІV түрі

 

     температура                  +4 - 35,9 +4 - 27,9 +4 - 19,9 +4 - 11,9                       

     (ºС есебімен)

 

желдің жылдамдығы                      2 м-ден  5 м-ден 10 м-ден  -                            (м/с есебімен)                                кем болса кем болса кем болса

 

Ауа өте суық болып есептеледі, егер ауаның жоғарғы температурасы суық ауаның төменгі температурасынан басталып -70ºС дейін болса. Өйткені -70ºС суықтық шеңберде елді мекендер жоқтың қасы. Егер ауаның температурасы 28ºС мен 33ºС аралығында болса ондай ауа жылы болып есептеледі.

Егер ауаның температурасы мен ылғалы мына көрсеткіштерге сәйкес болса, онда ауа ыстық болып есептеледі:

                                                     І түрі   ІІ түрі  ІІІ түрі   ІV түрі

 

температура                                   +24 + 44  +28 + 44 +32 + 44 +40 + 44                       

 (ºС есебімен)   

ылғал                                                75-тен көп 50-ден көп 25-тен көп   

 (% есебімен)                                        болса      болса         болса

 

Тұрғын үйлер мен әлеуметтік, мәдениет, коммуналды-тұрмыстық, өндірістік ғимаратарды салғанда ауа райының қай классқа жататынын, олардың адамдар үшін зияны аз болуы ескеріледі.

Күн сәулесі -маңызды шектеуші фактор. Сәуле организмдер үшін бір жағынан энергия көзі болып есептелсе, екінші жағынан протоплазмаға (организмдерде құрылатын тірі зат) тікелей әсері болғанда оны өлтіреді.

Сәуленің осы қайшылықтарын дұрыс шешу арқылы оны ұғымды пайдалануға болады. Сондақтанда биосфераның өсіп дамуы ең алдымен күн сәулесін «үйретіп», оның зиянын азайтуға, немесе одан сақтауға, құнды жақтарын пайдалануға негізделген.

Күн сәулесі түрлі ұзындықтағы электромагниттік толқындардан тұрады. Оның биологиялық әсері толқындардың ұзындығына, күшіне, тәуліктік және маусымдық жарық айырмашылықтарына байланысты болады.

Күн сәулесі биологиялық әсері бойынша 3 түрлі ұзындықтардан құралған.

Ультракүлгін түсті («ультра» -латынша жоғары, тысқары) сәуленің толқындары 0,005-0,4 мкм аралықтағы ұзындықта болады. Адамдардың көзіне ілінбейді көк түсті сәулемен салыстырғанда химиялық әсері артық. Ұзындығы 0,29 мкм-ге дейінгі сәулелер тірі организмдердің өміріне өте қауіпті. Атмосферадағы ауа осы сәулені ұстап жер бетіне жібермеуіне байланысты дүние жүзінде тіршілік бар, әйтпесе бәрі күйіп кетіп ештеңе қалмаған болар еді.

Ағын сулар. Организмдер өмір сүретін ортада тыныштық жағдай өте сирек кездесіп және ұзаққа созылмайды. Сол тыныштықты бұзатын факторлардың бірі - ағын сулар. Олар газдардың және қоректік заттардың жиналуына әсер етіп, жеке организмдер мен бірге өмір сүретін түрлі топтастықтар үшін шектеуші факторға айналады. Мысалы, көлдегі немесе өзендегі жануарлар мен өсімдіктердің дене құрылысында және атқаратын қызметінде айырмашылықтар бар. Көлдегілер ағыны жоқ тынық суда өсіп үйренген болса, өзендегілер ағын суда өздерін ұстап тұруға, өмір сүруге дағдыланған. Ағын сулар тасығанда жағадан шығып, ойпат жерлерге құйылып, қосымша энергия қуатын әкелу нәтижесінде өнім көбейеді, ал көлдерде мүмкіндіктер болмайды.

Коннер мен Дейдің (Соnner, day) мәліметтері бойынша құрғақ затқа айналдырып есептегенде ағынсыз батпақта өсетін өсім коэффициенті 0,1-ге тең болса, ағын суларда-0,5 ке, ал маусым сайын су басатын алқапта 1-ге тең болған.

Сонымен ағын сулар экологиялық жүйеде қосымша энергия көзі, батпақ пен ойпат жерлерде негізгі өнім беретін шектеуші фактор болып саналады.

Жел де организмдердің құрлыққа таралуына әсер етіп, олардың белсенді өмір сүруіне шектеуші фактор болып саналады.

Жел, әсіресе тау бөктерінде өсетін өсімдіктердің сыртқы пішіндерін өзгетіп, олардың биіктігін шектейді. Уайтход желдің жолына қалқан тұрғызып, өсімдіктерге ықтасын жасаған соң, олар тез өсіп, биіктейтіні белгілі болды.

Жел әрқашанда атмосфералық қысым жоғары жерден ондай қысым төмен жаққа қарай соғады. Күндіз құрлық бетіндегі ауа тез жылынып, кеңейіп, жеңілденіп жоғары көтеріледі де теңіз бетіндегі салқын ауа құрлыққа қарай жылжиды. Температура айырмашылығы 1,5ºС болса пайда болуға әбден жеткілікті.

Ағын су сияқты желде өнім көбейтуге пайдалы болып келеді. Әсіресе оны тропиктік ормандардан көруге болады. Қатты дауыл немесе үйреншікті жел өсімдік тұқымдарын, жәндіктерді, жануарларды бір жерден екінші жерге апарып, ормандағы өсімдіктер және жануарлар дүниесін өзгертеді.

Шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа орман мен далада біздің көзімізге қалай болса, солай орналасқан болып көрінгені мен олар әрқашан да желдің негізгі бағыты ыңғайына қарап мекен құрады.

Құрғақшылық аудандарда желдің шектеушілік маңызы арта түседі. Өйткені жерді тез құрғатып өсімдіктерге керек ылғалды азайтады.

Сондықтан да шөлдегі өсімдіктер желге үйреніп, оның зиянды әсерін болдырмауға тырысады.

Жаңа қала, тұрғын үйлер салғанда желдің күшін, үнемі соғатын бағытын, мезгілін ескеру және оған қарсы шара қолдану қажет. Тұрғын үйлерді, көшені, мөлтек ауданды жобалағанда үйлер арасына шаң-тозаң жиналмай жел үріп әкететіп отыратын етіп орналастырған жөн. Ол үшін мөлтек ауданның, көшенің, онда орналасқан тұрғын үйлердің кішірейтілген үлгісі жасалып, қолдан жел тұрғызып, оның әсерін тигізеді. Егер жел үйіріліп немесе желсіз тынық болса көшенің, үйлердің үлгісін өзгертіп, басқаша орналастырып қайтадан тексере береді. Сонан кейін ғана құрылысты бастауға болады. Желдің ыңғайы тұрған үйлерді онан қорғайтын немесе жел соғып тұратын етіп салуға мәжбүр етеді. Қатты жел қандай қолайсыз болса, желсіз тынық ауада тұрғындар үшін қолайлы емес.

Душанбі қаласында тәжірибе ретінде салынған мөлтек ауданда ауланың ішіндегі ағаштар мен бұталар күндіз ыссы желден қорғап, түнде таудан соғатын салқын самалдың көшелерге және аулаларға өтуіне ыңғайлы етіп отырғызылған. Осындай мөлтек аудандар Тбилиси, Ереван, Баку қалаларында да бар. Дүние жүзінде қолайсыз орналасқан қалалардың бірі Мехико. Оны үш жағынан биік таулар қоршап, қаланың үстінен түтін мен басқа зиянды шаң-тозаңнан құралған бұлт еш уақытта кетпейді. Күн сайын 200 тоннадай шаң-тозаң аспаннан қалаға қайта түсіп жатады.

Сол сияқты Алматы қаласының орнында тым қолайсыз. Аттың тағасы сияқты иілген Іле Алатауы Оңтүстіктен, Оңтүстік шығыс пен Оңтүстік батыс жақтан қалаға салқын ауа жібермейді. Сөйтіп атмосферадағы ауа қозғалмай тұратын көлеңке пайда болады. Желсіз түндер, әсіресе таң алдында, жиі болып тұрады. Желдің жылдамдығы бір секундта қыс айларында 1,7м, жазда 2м аспайды. 3000метр биіктікте оның жылдамдығы 5-6м шамасында. Күндіз тау жылығанда қаладағы ауа тауға дейін барып, түнде тау салқындағанда қайтіп қалаға келеді. Сөйтіп ауаның қозғалысы қаламен тау арасында ғана болып отырады. Осының нәтижесінде қала территориясында «Салқын ауа шұңқыры» пайда болып, ол күндіз жылынып, жеңілдеп, аспанға көтерілуге үлгермейді де, жан-жаққа тарапта кетпейді. Сөйтіп қаланың үстінде қимылсыз, тұрақты жоғары қабаттармен араласпайтын ауа пайда болады. Мұнда шаң-тозаң, зиянды қалдықтар көп жиналып, ауаның ластануына әкеліп соғады. Қаланың төменгі жанында қимылсыз тұрған ауаның қалыңдығы 300-400 метрге жетсе, тау жағында 100-200 метр болады.

Қыста атмосфералық ауаның қысымы жоғары болғандықтан желсіз күндер көбейіп ауада жиналған шаң-тозаң қалаға қайтадан түседі. Күн сайын аспаннан келетін шаң-тозаң 125-130 тонна шамасында болады.

Алматының орналасқан жердің ерекшелігін ескере отырып, мұнда өндірістік қалдықтары аз технологияларды енгізу, газ бен шаңды ұстайтын қондырғылар қою, күлі аз көмірді отқа жағу, т.б. химиялық зиянды қалдықтарды тазарту шараларын іске асыру арқылы қаланың ауасын таза ұстауға болады.

Атмосфералық қысым немесе барометрмен өлшенетін қысымды тікелей шектеуші әсері бар факторлар қатарына жатқызуға болады. Атмосфералық қысым өзгерсе, оны адамдар мен жануарлар тез сезіп бейімдеу жолдарын іздей бастайды. Барометрлік қысымның ауа райымен климатқа тікелей қатысты болғандықтан ол шектеуші фактор болуы заңды.

Мұхит суының қысымы ондағы тіршілік үшін маңызды. Әрбір 10м тереңдік сайын судың қысымы 1атм. өсіп отырады да, ең терең жерінде 100атм. жетеді. Тым тереңдікте өте жоғары қысым тірі организмдерге өзінің қолайсыз әсерін тигізеді. Таулы жерлерде әрбір 100м биіктікке көтерілген сайын ауаның қысымы 1атм. кеміп отырады.

Ғарышқа ұшатын кемелер қалай ұқыпты дайындалып, жабдықталатын болса жер бетінде де солай жүйелі жұмыстар жүргізіп "үлкен мекені" де өмір сүруге ыңғайлы етуге адамдардың ақылы жететіні даусыз.